رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ بىرىندە جاريالاعان ۇكىمەت قاۋلىسىندا الماتىداعى 35 نىساندى تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر ءتى­زى­مى­نەن الىپ تاستاۋ تۋرالى ناقتى ماسەلە قويىلعان.
ەل ۇكىمەتىنىڭ وسى شەشىمىنە اشۋ-ىزاسى كەلگەن ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بەيبىتقالي قاقاباەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، باق وكىلدەرىن شۇعىل جيناپ، ءوزىنىڭ ويىن ورتاعا سالدى.

- مۇنداي شەشىمنىڭ قانداي سە­بەپ­پەن قابىل­دانعانىن ءبىل­مەيمىن، بىراق ەلى­مىزدىڭ تاريحي جانە مادەني ەس­كەرت­كىشى رەتىندە مەم­لەكەت قور­­عاۋىندا بولىپ كەلگەن الما­تى­­داعى 35 تاريحي-مادەني نىساندى قۇن­دى ەسكەرتكىشتەر ءتىزى­مىنەن الىپ تاستاۋدى ەلى­مىزدىڭ وتكەن تاريحىنا جاسالعان قيانات، ءتىپتى قىل­­مىس دەپ سانايمىن. سەبەبى قايسىبىر ەلدەرمەن سالىس­تىرعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريحي-مادەني ەسكەرت­كىشتەر سانى وتە از. ءبىز، ەڭ الدىمەن، وسىنى ەسكەرۋمىز قاجەت، - دەدى ول.
تاريحشىنىڭ بۇلايشا دابىل قاعاتىن ءجونى بار. ءتىزىم­نەن الىنىپ تاستالۋى ءتيىستى تاريحي-مادەني نىسانداردىڭ ارا­سىندا 1858 جىلى سالىنعان سوفيا شىركەۋى، سونداي-اق 1911 جىلى الماتىدا ىرگەتاسى قالانعان گەنەرال-گۋبەر­ناتور­دىڭ كەڭسە عيماراتى ءتارىزدى حح عاسىردا ايرىقشا ماڭىزعا يە بولعان بىرنەشە تاريحي عيماراتتار جانە ەجەلگى كوش­پەندىلەر تا­ريحىنان سىر شەرتەتىن ساق قورعان­دارى بار. ەلىمىزدىڭ قوعامدىق نەگىزدەگى باس ەكولوگى سانالاتىن «تابيعات» ەكو­وداعىنىڭ توراعاسى مەلس ەلەۋ­سىزوۆ:

رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردىڭ بىرىندە جاريالاعان ۇكىمەت قاۋلىسىندا الماتىداعى 35 نىساندى تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر ءتى­زى­مى­نەن الىپ تاستاۋ تۋرالى ناقتى ماسەلە قويىلعان.
ەل ۇكىمەتىنىڭ وسى شەشىمىنە اشۋ-ىزاسى كەلگەن ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەي ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بەيبىتقالي قاقاباەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، باق وكىلدەرىن شۇعىل جيناپ، ءوزىنىڭ ويىن ورتاعا سالدى.

- مۇنداي شەشىمنىڭ قانداي سە­بەپ­پەن قابىل­دانعانىن ءبىل­مەيمىن، بىراق ەلى­مىزدىڭ تاريحي جانە مادەني ەس­كەرت­كىشى رەتىندە مەم­لەكەت قور­­عاۋىندا بولىپ كەلگەن الما­تى­­داعى 35 تاريحي-مادەني نىساندى قۇن­دى ەسكەرتكىشتەر ءتىزى­مىنەن الىپ تاستاۋدى ەلى­مىزدىڭ وتكەن تاريحىنا جاسالعان قيانات، ءتىپتى قىل­­مىس دەپ سانايمىن. سەبەبى قايسىبىر ەلدەرمەن سالىس­تىرعاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريحي-مادەني ەسكەرت­كىشتەر سانى وتە از. ءبىز، ەڭ الدىمەن، وسىنى ەسكەرۋمىز قاجەت، - دەدى ول.
تاريحشىنىڭ بۇلايشا دابىل قاعاتىن ءجونى بار. ءتىزىم­نەن الىنىپ تاستالۋى ءتيىستى تاريحي-مادەني نىسانداردىڭ ارا­سىندا 1858 جىلى سالىنعان سوفيا شىركەۋى، سونداي-اق 1911 جىلى الماتىدا ىرگەتاسى قالانعان گەنەرال-گۋبەر­ناتور­دىڭ كەڭسە عيماراتى ءتارىزدى حح عاسىردا ايرىقشا ماڭىزعا يە بولعان بىرنەشە تاريحي عيماراتتار جانە ەجەلگى كوش­پەندىلەر تا­ريحىنان سىر شەرتەتىن ساق قورعان­دارى بار. ەلىمىزدىڭ قوعامدىق نەگىزدەگى باس ەكولوگى سانالاتىن «تابيعات» ەكو­وداعىنىڭ توراعاسى مەلس ەلەۋ­سىزوۆ:
- مەنىڭشە، ۇكىمەت باسىنداعىلار تاريح دەگەن ءسوزدى تۇسىنبەيتىن بولسا كەرەك. سەبەبى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش نىساندارىن جويۋعا تەك تاريحتى تۇسىنبەيتىندەر، تاريحتى باعالاي بىلمەيتىندەر بارادى. ءتىپتى بۇل ادامشىلىققا جاتپايدى. ويتكەنى الماتىدا بولسىن، باسقا جەردە بولسىن، ءاربىر تاريحي ەسكەرتكىش جاس ۇرپاقتىڭ ەلىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ ءوسۋى ءۇشىن قاجەت. سوندىقتان بۇگىن قولدا بار تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىمىزدى جويىپ جىبەرىپ، كۇنى ەرتەڭ وكىنىپ جۇرمەيىك. ۇكىمەت باسىنداعىلار الدىمەن وسىنى ويلاۋى ءتيىس ەدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل قاۋلىسى پارلامەنتتە قارالىپ، قايتكەن كۇندە كۇشى جويىلۋى قاجەت، - دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى.
ۇنەمى حالىقتىڭ اراسىنان تابىلاتىن سەناتور عاني قاسىموۆ تا وسىناۋ ماڭىزدى ماسەلەدەن شەت قالا المادى.
- الماتىداعى تاريحي-مادەني 35 نىساندى تىزىمىنەن الماس بۇرىن عالىمدار مەن دەپۋتاتتاردان جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرىنەن ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، سودان سوڭ سول كوميسسيا ءاربىر تاريحي نىساندى باعالاۋى ءتيىس. ايتپەسە قۇردان-قۇر تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى جويىپ جىبەرۋ، بۇل - ۇيات جاعداي. سەبەبى سوناۋ 90-جىلداردىڭ باسىندا بۇل نىسانداردىڭ بارلىعى ارنايى كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرى قاتارىنا ەنگىزىلىپ، ارنايى مەملەكەت قورعاۋىنا الىندى ەمەس پە؟! بالكىم، قالا باسشىلىعى الگى نىسانداردىڭ قالانىڭ جەر تەلىمى اسا قىمبات ورتالىعىنا ورنالاسقاندىعىنان ولاردى «قاجەتسىز» دەپ ىسىرىپ تاستاپ، كۇنى ەرتەڭ ول جەرگە ۇلكەن بيزنەس-ورتالىق سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعان بولار. قالاي بولعاندا دا ۇكىمەت تە، الماتى قالاسىنىڭ باسشىلىعى دا بۇل ماسەلەگە بايىپپەن قاراعانى ماقۇل، - دەيدى سەناتور ع.قاسىموۆ.
وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز ويىن بىلدىرگەن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سەيدۋمانوۆ: «مۇنداي قاۋلى الماتى قالالىق اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قابىلداندى. سەبەبى اتالمىش نىسانداردىڭ قايسىبىرەۋلەرى ءوزىنىڭ تاريحي قۇندىلىعىن باياعىدا جوعالتقان جانە كەيبىر تاريحي-مادەني نىساندار باياعىدا-اق جەرمەن جەكسەن بولعان نەمەسە ورتەنىپ كەتكەن. ال وسىنداعى ساق قورعاندارى عىلىمي قولدانىستان قالعاندىقتان، تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنەن الىنباق.
جالپى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىش سانالىپ كەلگەن بۇل نىسانداردى تاريحي ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنەن الىپ تاستاۋ بىزگە وڭايعا سوققان جوق. بۇل ماسەلە ءۇش جىل بويى تالقىلانىپ، سودان سوڭ ناقتى شەشىم قابىلداندى. بۇعان قوسا، شاڭىراقتاعى عالىمداردىڭ قولدانىلۋىنان شىعىپ قالعان بۇرىنعى ساق قورعاندارىنا قاراستى جەر تەلىمدەرىن وسىنداعى تۇرعىندارعا زاڭداستىرىپ بەرۋ كوزدەلۋدە. جالپى، قالالىق اكىمشىلىككە وزگە دە تاريحي-مادەني نىسانداردى، مىسالى، «الاتاۋ» قوناقۇيىن تىزىمنەن شىعارۋ تۋرالى ۇسىنىستار كوپتەپ تۇسۋدە. بىراق ءبىز مۇنداي نىسانداردى قالدىرىپ وتىرمىز، - دەپ اقتالۋدان باسقا امال تاپپادى.

جومارت مولداحمەتۇلى

"ايقىن" گازەتى