قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
ايتىلعان ۋاقىتتا التى اۆتوموبيلمەن زىرلاتا جونەلدىك. الدىڭعى ۇشەۋىندە سالماقتى سارى مەن ىنتىقبايدىڭ روتاسى. جول باستاۋشىمىز ىنتىقباي بولعاندىقتان، ۇسەننىڭ «قىران روتاسىنىڭ» الدىنا سولار تۇسكەن. قولباسشىلىقتىڭ بۇيرىعى قوسقان ۇسەن ەكەۋمىز ءتورتىنشى ءاۆتوموبيلدىڭ كابيناسىندا، تۇندەگىشە دارەجە سۇراسپاي-اق تىزە قاعىستىرىپ، يىق سوعىستىرىپ كەلەمىز. «تاقسىر كاپيتانمەن» سوعىستىرۋدى تالاپ ەتپەسەم دە ءوزى سوعىلادى. ءوزى ەمەس-اۋ، ويلى-قىرلى جولدا شوقاقتاعان اۆتوموبيل قاعىستىرادى. قاعىسىپ قالادى دا ەدىرەيە قارايدى جان-جاعىنا. ەدىرەيگەنى ماعان ەشنارسە ەتپەيتىن سياقتى...
باعانا، ساسكەدە كەلىپ ەكى روتانىڭ وفيتسەرلەرىنە جيىن اشقان المەن ۇسەننىڭ مىنەزدەمەسىن سىرتتاي بىلە تۇرا مەنى وعان پوليترۋك ەتىپ ادەيى قوسقان. مەنىڭ پولك شتابى اتىنان جازىلعان قىزمەت جولدامامدى جاريالاپ وقىپ تاپسىرعان دا، قۇقىق-مىندەت ءجونىمىزدى ايىرىپ ءتۇسىندىرىپ، ساياسي جاقتان پوليترۋكتاردىڭ پىكىرى نەگىز بولاتىنىن قاداعالاپ ۇقتىرعان. ساياسي ورىنداعى كىسىنى ەدىرەيۋمەن ساستىرا المايتىنىن «تاقسىردىڭ» وزىنەن تولىعىراق تۇسىنەمىن عوي.
دوربىلجىننەن، ياعني ءاليادان الىستاي بەرە ەكەۋمىز ەكى ءتۇرلى كۇيگە تۇستىك: ول تىم كوتەرىڭكى، «كۇيىپ-جانعانىن» ايتىپ اندەتە بەرەدى دە، مەن تىم باسىلىڭقى بولىپ، قالعي باستادىم. ونىڭ اندەتەتىنى - جۇرەردە اليامەن قوس قولداپ قوشتاسقانى، مەنىڭ قالعيتىنىم - اليامەن ءتۇن بويى قوس قولداپ قۇشاقتاسقانىم.
ءىىى
ايتىلعان ۋاقىتتا التى اۆتوموبيلمەن زىرلاتا جونەلدىك. الدىڭعى ۇشەۋىندە سالماقتى سارى مەن ىنتىقبايدىڭ روتاسى. جول باستاۋشىمىز ىنتىقباي بولعاندىقتان، ۇسەننىڭ «قىران روتاسىنىڭ» الدىنا سولار تۇسكەن. قولباسشىلىقتىڭ بۇيرىعى قوسقان ۇسەن ەكەۋمىز ءتورتىنشى ءاۆتوموبيلدىڭ كابيناسىندا، تۇندەگىشە دارەجە سۇراسپاي-اق تىزە قاعىستىرىپ، يىق سوعىستىرىپ كەلەمىز. «تاقسىر كاپيتانمەن» سوعىستىرۋدى تالاپ ەتپەسەم دە ءوزى سوعىلادى. ءوزى ەمەس-اۋ، ويلى-قىرلى جولدا شوقاقتاعان اۆتوموبيل قاعىستىرادى. قاعىسىپ قالادى دا ەدىرەيە قارايدى جان-جاعىنا. ەدىرەيگەنى ماعان ەشنارسە ەتپەيتىن سياقتى...
باعانا، ساسكەدە كەلىپ ەكى روتانىڭ وفيتسەرلەرىنە جيىن اشقان المەن ۇسەننىڭ مىنەزدەمەسىن سىرتتاي بىلە تۇرا مەنى وعان پوليترۋك ەتىپ ادەيى قوسقان. مەنىڭ پولك شتابى اتىنان جازىلعان قىزمەت جولدامامدى جاريالاپ وقىپ تاپسىرعان دا، قۇقىق-مىندەت ءجونىمىزدى ايىرىپ ءتۇسىندىرىپ، ساياسي جاقتان پوليترۋكتاردىڭ پىكىرى نەگىز بولاتىنىن قاداعالاپ ۇقتىرعان. ساياسي ورىنداعى كىسىنى ەدىرەيۋمەن ساستىرا المايتىنىن «تاقسىردىڭ» وزىنەن تولىعىراق تۇسىنەمىن عوي.
دوربىلجىننەن، ياعني ءاليادان الىستاي بەرە ەكەۋمىز ەكى ءتۇرلى كۇيگە تۇستىك: ول تىم كوتەرىڭكى، «كۇيىپ-جانعانىن» ايتىپ اندەتە بەرەدى دە، مەن تىم باسىلىڭقى بولىپ، قالعي باستادىم. ونىڭ اندەتەتىنى - جۇرەردە اليامەن قوس قولداپ قوشتاسقانى، مەنىڭ قالعيتىنىم - اليامەن ءتۇن بويى قوس قولداپ قۇشاقتاسقانىم.
تاڭ اتارداعى ۋادە بويىنشا ءاليا مەنى جۇرت كوزىنەن الىس تۇرىپ ۇزاتپاق ەدى. ءبىز جولعا شىعاردا كەلىپ تۇسىمىزدان كوز الماي قاراپ تۇرعان. وعان قاسىمداعى «تاقسىر» تۇرا ۇمتىلعان، ەكى قولىن ايىزى قانعانشا قىسىپ، بىردەمە دەسىپ قايتقان. اۆتوموبيل ەندى جىلجي بەرگەندە سول سۇيىكتى قول كوتەرىلە سەرمەلدى دە، قادالعان قارا كوز الاقانىمەن باسىلا قالدى.
«اشىق قارسى سويلەۋدى جەك كورەتىن» سول سۇلۋدان جىگىتتىك قولقاسىنا پالەندەي جاۋاپ الا الماسا دا، ونىڭ سول جۇمساق قولدارى مەن سول كۇلىمسىرەۋلەرى، سول جىلاۋى «تاقسىردىڭ» جۇرەگىن مەنىكىنەن اسىرا الاۋلاتىپ-جالىنداتىپ اتتاندىرىپتى. ول اندەتپەي كىم اندەتسىن. تۇپ-تۋرا «جيىرما سەگىز قىزدىڭ» اتى تىزىلگەن انگە مەنىڭ الەكەيىم دە قوسىلا كەتتى مىنە. وعان مەنىڭ داۋىسىم دا قوسىلا كەتىپ بارىپ تىندى. سول تىنعاننان تىنا قالىپ وتىرىپ، تەگىس جولعا شىعا ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ورقاشاردىڭ «قاراپۇشىق» اتالاتىن تۇمسىعىنان وتە بەرگەنىمىزدە ۇسەننىڭ داۋىسى ءبىر وياتتى. اۆتوموبيل ۇستىندەگى كونۆوريىنا داۋىستادى:
- كونۆوي مۇرات، سۇڭقار قايدا ورنالاستى؟
- سوڭقار مەنىڭ بۇتىمنىڭ اراسىندا وتىر تاقسىر كاپيتان، قام جەمەڭىز! -دەگەن ءۇن كابينا جەلكەسىنەن ەستىلدى.
- وي ولگەنىڭدى ...ءنىڭ جاۋابىن، جازاڭدى بەرەرمىن! -دەپ كاپيتان كىجىنگەندە شوفەر تاتار كۇلىپ جىبەردى دە، مەن جىميا ءتۇسىپ قايتا قالعىدىم...
- ەي، پوليترۋك! -دەپ مەنى تاعى وياتتى ءبىر شاقتا روتا كومانديرى. بارقىراتاتىن ءانى تاۋسىلىپ قالعان سياقتى. - كوتەر باسىڭدى، ورقاشار ارتتا قالدى. سەمىز تايدى بوكتەرلەدىك! ۇيىڭە ەمەس، سوعىسقا كەلە جاتىرمىز! ءان سال ونان دا، داۋىسىڭ جاقسى سياقتى.
باسىمدى تومەن سالىپ، كوزىمدى جۇمعان قالپىمدا كۇبىرلەدىم:
- ءيا، جولداس كوماندير، تويعا كەلە جاتپاعانىمىزدى تۇسىنەمىن، وسىندايدا كوز ءىلىندىرىپ الايىق!
- نە بولدى سونشا ۇيىقتايتىن، ءان سال، سەرگى دەيمىن.
- ءتۇن بويى الگى اق بىلەكتى «بوكتەرلەپ»، ۇيىقتاي الماي شىققانمىن. الدىڭعى ءتۇن دە سولاي...
- قايداعى اق بىلەك؟!
- سىزگە اۋىز جاپتىرماي كەلە جاتقان اق بىلەك ءشى... تالاي ءان سالىپ بەرەرمىن، كوز جۇمىپ الايىن جولداس كوماندير، توسا تۇرىڭىز.
ۇسەن از كىدىرىپ، قايتا اندەتە جونەلدى دە، مەن قايتا قالعىدىم....
قوبىقتان قاشان وتكەنىمىزدى بىلمەيمىن. ۇتىبۇلاققا جەتكەنىمىزدى ەستىگەندە ۇيقىم شايداي اشىلدى. اۆتوموبيل شىراقتارى تۇگەل ءوشىرىلىپتى. الدىڭعى اۆتوموبيلدەر قاتارىنا باياۋ جىلجي جەتىپ توقتاي بەرگەندە كابينا ەسىگىن اشىپ سەكىرىپ ءتۇستىم. وسى ماڭدى بارلاپ، باندى بولسا «تازالاۋ» ءبىرىنشى مىندەتىمىز بولاتىن. ەل جاتقان شاق. ايسىز قاراڭعى ءتۇن. اينالا جىم-جىرت. جۇلدىزدار جايشىلىقسي جىمىڭداپ، بەيعام ۇرگەن يت داۋىسى ەستىلەدى.
اۆتوموبيلدەر توقتاسىمەن سەكىرىسكەن جاۋىنگەرلەر ءار تۇسقا ۆزۆود-ۆزۆود بويىنشا تاراپ بارىپ ەتپەتتەپ ەدى. بارلاۋشىلار ءوزدى-ءوز باعىتتارىنا جىبەرىلدى.
بەكەت ۇيلەرى مەن تۇرعىنداردان الىنعان مالىمەتكە قاراعاندا، جاۋدىڭ تورتتەن-بەستەن عانا جۇرەتىن شولعىنشىلارىن ەسەپكە الماعاندا، نەگىزگى كۇشى بۇل جاققا ءالى وتە قويماپتى. بۋىرشىندى باسىپ العان ەكەن، ارجاعىنداعى سارسۇمبەدەن كەيىن ىلە-شالا قولدى بولدى دەسەدى. تومەنگى التايداعى بۇكىل بەس اۋداننىڭ جول ءتۇيىلىسى - قاتىناس ورتالىعى بۋىرشىن بولعاندىقتان، ۇلكەن ەرتىستىڭ ەڭ سەنىمدى بۇل وتكەلىن مىقتاپ بەكىتە باستاپتى. سوۆەت شەكاراسىنىڭ بەر جاعىنداعى جەمەنەي مەن قابانى دا قۇرساۋلاپ قويعان سياقتى. بۇل - التاي ايماعىنىڭ تۇگەلىمەن جاۋلانىپ بولۋى ەدى.
- گەنەرالدىڭ تۇسىندىرۋىنە قاراعاندا، تومەنگى التاي بويىنشا قاندى سوعىس تەك بۋىرشىندا عانا بولادى، - دەپ ۇسەن كۇرسىندى، - «اياۋسىز سوققىلاۋ كەرەك» دەپتى عوي، ۇيقىشى پوليترۋگىم، ەسىڭدە بولسىن!
- «اياۋسىز سوققىلاۋ» - گەنەرالدىڭ نەگىزگى جاۋعا قاراتقان اشۋ ءسوزى عانا بولاتىن، - دەپ ىنتىقباي باياۋ عانا تۇسىنىك ايتتى، - رەسمي بۇيرىعى ازعىرىندىعا ۇشىراپ كوتەرىلگەن حالىقتى شىعىنداماي عانا امالداپ قولعا كەلتىرۋ عوي. اۋىر قىلمىستىلارى تەرگەلىپ انىقتالعان سوڭ عانا جازالانادى!
- پولك كوميسسارىنىڭ تاڭەرتەڭگى ءسوزى - گەنەرالدىڭ سوڭعى بۇيرىعى، - دەدىم مەن، - بۇل رەتكى سوعىس تاكتيكاسىن دا ايقىن بەلگىلەپ بەرىپتى عوي، جولداس كومانديرىم، قانعا شولدەي بەرمەي، مىنا سۋدان قانا ءىشىپ الىڭىزشى!...
لەك-لەگىمەن كەلە جاتقان تارباعاتاي پولكى اۆتوموبيلدەرىنىڭ الدى ءبىزدىڭ ءبىر اۆتوموبيلدەن بەرىلگەن شام بەلگىسىن كورە زىرلاپ وتە شىقتى. ەكىنشى لەكتىڭ الدىنداعى ءبىرى عانا بۇرىلىپ، ءبىزدى جاناي كەلىپ توقتاپ ەدى. ەكى روتانى ساپقا تۇرعىزا قويدىق. گەنەرال وسى توقتاعان اۆتوموبيلدە ەكەن، تۇسە قالعاندا سالماقتى سارىدان بۇرىنىراق جۇگىرگەن ۇسەن سارت-سۇرت باسىپ بارىپ، الىنعان مالىمەت جونىنەن راپورت بەردى.
- ازاماتتار، - دەدى دالەلقان بىزگە جاقىنداپ كەلىپ، - سەندەردىڭ ەندىگى مىندەتتەرىڭ - بۋىرشىن-جەمەنەي جولىن بۋ، ەكىنشى روتا بۋىرشىننىڭ بەرگى جاعاسىنداعى ۇلكەن-كىشى جول تۇيىلىستەرىن تۇگەل السىن، ىنتىقباي بىلەدى! ءبىرىنشى روتا نەعۇرلىم تەز جەتىپ، جەمەنەيدەن شىعا جولداردى بوگەسىن! نەگىزگى كۇشتەرىڭ ۇلكەن جول ماڭىندا بولادى. جەر جاعدايىن بىلەتىن جول كورسەتۋشى قوسىلادى. شەكارا جاقتان تۇرە قۋاتىن بولىمدەر بار، ولار كۇن شىعا ارەكەتتەنەدى، ساق بولىڭدار! جاۋدىڭ قاتەرلى قيمىلعا كەلگەندەرى بولسا، وقتى، ارينە، دالدەپ شىعارۋ شارت، قاتەرسىزدەرى امان قۇرالسىزداندىرىلسىن! نەعۇرلىم ءبارى دە امان قۇرالسىزداندىرىلسىن! تەكسەرىلىپ باسشىلارى، قاۋىپتەلەرى عانا قولعا الىناتىن بولادى.... ۇقتىڭدار ما، بالالار؟! «جالپىلاي قىر دا جوق» دەيتىن ءسوز تارالىپتى. سەندەرگە دە ايتايىن: نەگىزگى پرينتسيپ - شىعىنسىز-قىرعىنسىز تىنىشتاندىرۋ! قايمانا اتقىلاۋ، ءوز بەتىمەن ادام ءولتىرۋ قاتال شەكتەلەدى!
مەن الدىمدا تۇرعان ۇسەنگە جاڭاعى وزىنشە ەسكەرتە كۇبىرلەدىم:
- قىرانىم، وسى ءسوز ەسىڭىزدە بوسىن!
بۇيرىقتى قابىلداعاندىعىن سالماقتى سارىدان تاعى دا بۇرىنىراق ساق ەتكىزگەن ۇسەن گەنەرال اۆتوموبيلىنە بۇرىلا بەرگەندە، روتاسىنا ساقىلداپ، ءجۇرۋ بۇيرىعىن ءتۇسىردى...
جول باستاۋشىمىزدىڭ سوزىمەن ءبىزدىڭ روتامىز بۋىرشىننان بەرىدەگى ءبىر سۇرلەۋ جولعا بۇرىلىپ، جەمەنەيگە ءسال توتەلەي تارتتى. ونىسى قۇمدى-سورتاڭدى، بۇراڭى مول جول بولىپ شىقتى. باتىپ قالعان جەرىنەن اۆتوموبيلدەرىمىزدىڭ ءوزىن سۇيرەتىپ شىعارىپ جۇرگەنىمىزدە جەمەنەي جاقتا ەكى-ءۇش رەت اتىلعان زەڭبىرەك گۇمپىلى ەستىلدى. بۋىرشىن-جەمەنەي تاس جولىنا ارەڭ شىقتىق تا، بەلگىلەنگەن ادىرعا كەشىگىپ، كۇن كوتەرىلە جەتتىك. اۆتوموبيلدەر قايتا شەگىنىپ، دالداعا ءتۇستى. جەمەنەيگە ون شاقتى عانا كيلومەتر قالىپتى، بەلەڭ-بەلەستى، ادىرلى دالا ەكەن. اندىزداي اعارىپ ەگىن اڭىزدارى جاتىر. اتتى كىسىگە ءبارى جول سياقتى. قاشان جاۋ، جىرتىق قاپتىڭ تەسىگىنەن توگىلگەندەي، كەز كەلگەن جەردەن زاۋلاپ وتە بەرەتىندەي. سوندا دا «يەك ارتپا»، «توسقاۋىلدىق»، «قىلت ەتپە»، «قاراۋىلدىق» دەلىنگەن جاقىن جەرلەرگە ءبولىنىپ، شەپ جايۋ تۋرالى دالدالانا سويلەسە باستادىق. جاۋىنگەرلەر «اشموڭكە» بولكەلەرىن ۇلەسىپ الىپ، بۇيرىق بويىنشا جەر باۋىرلاي باسپالاپ جاتقان.
- اتىڭدار! - دەپ ساق ەتە ءتۇستى ۇسەن ورنىنان ىرشىپ تۇرىپ. تاقىمدارىنا مىلتىق باسقان ون شاقتى اتتى قازاق ءبىر شاقىرىمداي الدىمىزداعى تۇمسىقتان زاۋلاتىپ شىعا كەلىپتى. ادىر جوتاسىنان قاقشيا قالىپ ساقىلداعان تاسپالى وفيتسەردى كورە سالا جالت بەردى، تارس-تۇرس اتىلعان مىلتىقتاردىڭ ءبىرىن دارىتپاي، الگى تۇمسىقتان قايتا اينالىپ كەتتى. لەزدە ارعى بەلەڭگە شىعىپ، تىماقتارىن سولتۇستىك جاققا سەرمەستى دە عايىپ بولدى. ارجاعىنان كوتەرىلىپ كەلىپ قالعان شاڭنىڭ ەندى سولتۇستىككە قاراي سوزىلعانىنان تۇسىندىك: جەمەنەيدەن قاشقان جاۋدىڭ نەگىزگى ءبىر بولىگى الگى شولعىنشىلارىنىڭ يشاراسىن ۇعا سالا سولتۇستىككە قيىرلاپ، وراعىتا جونەلدى. ءبىز ادىردان ەكى ۆزۆودتى اۆتوموبيلگە جۇگىرتتىك تە، پۋليمەتتاردى كابينا ۇستىنە ورناتا سالا كەسكەستەي زىرلاتتىق. جولسىزبەن گۇرىلدەتىپ-سارىلداتىپ، قيقاقتاتىپ-شويقاقتاتىپ ءبىر بەلەڭگە ارەڭ شىققانىمىزدا ەكى ءجۇز شامالى باندىنىڭ شىعىس-سولتۇستىككە بەت تۇزەپ، اندىزداپ-تۇمانداتىپ بارا جاتقانى كورىندى. الدە قايدا ۇزاپ ءوتىپ كەتىپتى. قۋالاي بەرۋىمىزگە جىقبىل-جىرالار جول بەرەر ەمەس.
- جاڭاعى ونىن نەگە دالدەپ اتپادىڭدار؟! -دەپ كاپيتان جاۋىنگەرلەرگە زەكىردى، - سونشا اتقىلاپ ءبىرىن تۇسىرە الماعاندارىڭ نەتكەن ماسقارالىق!
- تىم الىستان بۇيىردىڭىز، - دەدى ومىربەكتىڭ ۇيىندە كوپ كۇلگەن پورۋچيك ىبىراي، - وعىمىز ەركىن جەتپەي قالدى جولداس كاپيتان!
- وزدەرى كەلىپ الدىمىزعا تۇرا قالماقشى بولعان جاۋدى الىستان ايقايلاپ قاشىرعانىڭىز «نەتكەن ماسقارالىق»! -دەپ مەن كىنالادىم ءوزىن، - كۇنى بۇرىن قوپاقتاپ «قورقىتاتىن باتىردىڭ» قولىنا بىزدەن باسقا كىم تۇسەر. وسى ءبىر قوپاقتاۋىڭىزبەن-اق جەمەنەيدەگى بار جاۋدى قۇتقاردىڭىز.
اسكەرلەردىڭ جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىسكەنىن بايقاعان كوماندير، ولاردىڭ الدىندا ءوز قىرىن سىندىرتپاۋ ءۇشىن عانا بولسا كەرەك. ماعان ايبار تىگە قاراپ، ەكىلەنە سويلەدى:
- ساعان تاعى ەسكەرتەيىن جىگىتىم، مۇنداي جاۋدى قولعا ءتۇسىرۋ ەمەس، كورىنگەن جەرىنەن تۇيرەۋ كەرەك، كەرەي باندىلارىنا سول عانا كەرەك!
بۇل كەۋدەنىڭ مەنى بۇكىلدەي تۇڭىلدىرگەنى وسى لاقپا جاۋابى عانا ەدى. ىنتىقباي ايتقانداي، «كولەڭكەدە وتىرىپ توڭكەرىس بۋىنا پىسقان» ناعىز شيكى ناداننىڭ ءوزى ەكەن.
- روتا، شەپ جايىڭدار! - دەپ اقىردى ۇسەن. «روتا» دەپ بۇيىرعان ەكى ۆزۆودىنا وسى تۇرعان بەلەسىمىزدەن باستاپ، تاس جولدىڭ ەكى جاعىنداعى بەس-التى توبەشىكتى مەن نۇسقادىم:
- ارقايسىسىنا ءبىر وتدەلەنيە ءبىر پۋليمەتىمەن بارىپ ورنالاسسىن! ءدال الدىلارىڭا ءيا ارالىقتارىڭا كەلگەنگە دەيىن كورىنۋشى بولماڭدار! الدىمەن باستارىنان اسىرا، تۇس-تۇسىنان توسىن اتقىلاپ، قۇرال تاستاۋعا، قول كوتەرۋگە بۇيىرىڭدار! وعان كونبەي قارۋ ىڭعايلاعاندارىن عانا اتىڭدار! ەستەرىڭدە بولسىن، بۇل وسى سوعىستىڭ تاكتيكاسى عانا ەمەس، توڭكەرىستىك ۇكىمەتتىڭ ساياسي جولى! - دەپ سوڭعى ءسوزدى كاپيتاننىڭ دا قۇلاعىن جارا داۋىستاپ سويلەدىم.
جاۋابىمەن دە، كۇلكىسىمەن دە بىلەرى بارىنا سەندىرگەن ىبىراي پورۋچيكتىڭ ۆزۆودىن وسى كاپيتاننان الىسىراق مىندەتكە بولگىم كەلدى، ولار اۆتوموبيلىنە ءتۇسىپ، جولدىڭ ارجاعىنا جونەلدى دە، قالعان ءبىر ۆزۆود وسى ماڭداعى دوڭدەرگە كۇن شىعىس بەتتى دالدالاي، تاراپ بارا جاتتى.
- جاقىنداتىپ الىپ دالدەپ اتىڭدار، جاپپاي اتقىلاڭدار! - دەپ تاعى ساقىلدادى ۇسەن اۋدەم جەردە جاتىپ. ءبىر شاقىرىمداي الدىمىزدان سولتۇستىككە قيىستاي شاپقىلاعان ءبىر توپ اتتىنى كورىپتى. قاسىندا شوڭقيىپ وتىرعان «سوڭقارى» دا شاۋىلدەپ قويا بەردى.
- اتپاڭدار، بۇل - ءوز ادامدارىمىز! - دەپ مەن دە ساقىلدادىم. جاڭاعى قاشقان باندىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن اتتى قۋعىنشى بولىمدەر ايىر قالپاعىمەن ءار جىرادان، ءار بەلەستەن كورىنىپ ەدى. بۇعا جۇگىرىپ «تاقسىردىڭ» قاسىنا جەتتىم. بۇل رەتكى بۇيرىعىن ءتىپتى قاتە بەرىپ قالعانىنا ءوزى دە وپىق جەگەندەي تومەن قاراي بەردى. سويلەسەتىن ءىس بارىن ايتىپ، «كونۆوي مۇراتىن» ارى قاراي ەڭبەكتەتىپ جىبەردىم دە، قاتارلاسا كەلىپ جاتتىم:
- جولداس كوماندير، «كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر» دەيدى عوي. سوعىس مايدانىندا ءبىزدىڭ دە جانىمىز ءبىر. سوندىقتان، ءتۇسىنىسىپ كەلىسىپ الايىقشى! بۇگىنگى ءىسىمىز جاقسى بولمادى. بۇعان كەشىگىپ كەلىپ، قولايلى قاراۋىلداردى الا الماي قالۋىمىز - ءبىرىنشى سەبەپ; ەكىنشى سەبەپ، ءسىزدىڭ العاشقى بۇيرىعىڭىزدىڭ دا قاتە بەرىلۋىنەن بولدى، ءوزى كەلەتىن بار جاۋدى ۇركىتىپ قاشىرىپ الدىق...
- ول بۇيرىق ءبىزدىڭ ءوز اماندىعىمىز ءۇشىن دۇپ-دۇرىس بولدى، - دەپ ۇسەن جەردى جۇدىرىقتاپ جىبەردى، قانشا جاۋ ەكەنىن كوردىڭ بە؟ الدىڭعى بارلاۋشىلارىن قولعا تۇسىرەمىن دەۋىڭ دە قۇر قيال! بۇل جاۋ مىلتىعىنىڭ اۋزىن كوزەپ، وندىرشەگىڭدى ۇزەتىن، اسقان مەرگەن جاۋ ەكەنىن بىلمەيسىڭ، جىگىتىم! بۇلاردى قولعا تۇسىرەم دەپ اجال تاپپاي اتقىلاي بەر، قاشقانى قاشىپ جوعالسىن دا، ولگەنى ءولىپ جوعالسىن، باندى كەرەيگە سول عانا كەرەك! وسى ءوزىڭ قاي ەلسىڭ، ونان دا سونى ايتشى ماعان!
- مەن قازاقپىن، سەن دە قازاقسىڭ، كەرەي دە قازاق! وڭ-سولىن ايىرا الماي، ناداندىقپەن الدە زورلانىپ ىلەسكەندەرىن وسىلاي اتقىلاپ، وسىلاي توزدىرا بەرسەك، سەن دە وڭبايسىڭ، مەن دە وڭبايمىن!
- سوعىستا قارسىداعىڭنىڭ ءبارى جاۋ. سەن ونى اياساڭ ول سەنى اتا سالادى. ساعان دا بۇيرىعىم سول، اتا بەرەسىڭ!
- بۇل پىكىرىڭدى قولباسشىلىققا نەگە ايتپادىڭ، كوماندير جولداس! ءار وددەلەنيادا بىردەن پۋليمەت تۇرعاندا، بەرىلمەس نىسايدا بولعانىن جايپاي سالاتىن اۆتوماتتار تۇرعاندا، ءوز قولىڭدا اجالدى تۇشكىرە سالاتىن ماۋزەر تۇرعاندا، ءسويتىپ توكپەلى قۇرالدار تۇگەل تۇرعاندا بەساتارلى عانا باندىلاردى قولعا تۇسىرۋدەن قورقاتىن قانداي جۇرەك بىزدىكى! قۇرالىن تاستاعان مىڭ جاۋعا اۆتوماتتى ءبىر-ەكى اسكەر دە قوجا بولىپ، ايداپ اكەتە بەرمەۋشى مە ەدى؟ قاشقان جاۋدان دا، قۋعان دوستان دا قورقىپ، كۇندىك جەردەن اتقىلاتا بەرەتىن قاي «باتىرسىڭ»، سونى ايتشى ماعان!؟
- اتىپ تاستاماي تۇرعانىمدا اۋلاق كەت! -دەپ زەكىدى ۇسەن.
- قولباسشىلىقتىڭ بۇيرىعىنا قارسى قىلمىس ىستەپ وتىرعان سەن تۇگىل، تەرگەۋشى مەن دە اتا المايمىن، ول جاققا بارىسپالىق، كاپيتان! مەن - ساياسي نۇسقاۋدىڭ ورىنداۋشىسىمىن، بۇل جونىندەگى جوعارىنىڭ نۇسقاۋىنا تاپجىلماي كونەسىز!
- روتا كومانديرلەرىڭ قايدا؟ -دەپ ايقايلادى ارت جاعىمىزدان ءبىر اتتى جاۋىنگەر. جالت قاراستىق. تال تۇسكە كوتەرىلگەن كۇن جارقىراپ تۇرعانىمەن، باتىس-سولتۇستىكتەن لۇپىلدەگەن جاي قوڭىر سامال بار ەدى. ەسكەكتەتە جەتكەن باپتى، جاراۋ كەرى ات اۋىزدىقتاپ، شىر كوبەلەك اينالدى.
- مۇندا! -دەپ تۇرا ۇمتىلعان ۇسەنگە اتتان تۇسە قالىپ چەس بەرگەن جاۋىنگەر ەكى حات ۇسىندى. ءبىرى ءبىر جاپىراق قاعازعا جازىلا سالعان ىنتىقبايدىڭ سالەمى: «امانبىسىڭ، ەي، بيعاش، سارى الا بەلدىكتەرىڭدى الىستان جارقىلداتىپ قاشىرعان شولعىنشى ون باندىڭدى ءبىزدىڭ «سالماقتى سارى» ۇستادى. ناعىز «قىران» سەندە ەمەس، مەندە بولعانىن وزىنە ەسكەرتەرسىڭ! ارتىنداعى نەگىزگى قوسىنى تومەن شەگىنىپ بارىپ جاتتى. وتكەن جوق. ولار دا قولعا تۇسپەك!»
حاتتىڭ ەندى ءبىرى، پولك كوميسسارى المەننەن ەكەن. الدىمەن بۋىرشىننىڭ «ءبىرسىپىرا قاساپپەن» الىنعانىن، اۋداندىق ۇكىمەت قايتا قۇرىلعانىن جازىپتى. تۇندە وزدەرى تىكسىنە كىرگەن باتاليوندار قارايعاننىڭ ءبارىن قاراقشى كورىپ، بىتىرلاتىپ جىبەرگەن ەكەن. مۇنداي ارەكەت ەندى قايتالاسا كومانديرلەرىنە جازا بەرىلەتىنى ەسكەرتىلىپتى. الدىلارىڭداعى جەمەنەي شەكارا جاقتان دالاعا اتىلعان ءبىزدىڭ ءۇش-ءتورت سىنارياتپەن عانا بوساعان ەكەن. قولباسشىلىق بۇرىنعى اكىمىن قولعا الۋدى بۇيىرىپ، جاڭا اكىم تاعايىندادى. بۇزىلعاندار ول جەردە دە از ەمەس سياقتى. سەندەر قاناتتارىڭدى ەندى كەڭ جايا توسقاۋىلداپ، كۇدىكتىلەرىن اۋداندىق ساقشىعا جولداي بەرىڭدەر! اتىلۋعا تيىستىلەرى سەندەردىڭ «مارحاماتتارىڭدا» قاشىپ شىعىپتى عوي، قالعانىن اتپاي ۇستاڭدار! الدىلارىڭدا باۋكەي دەيتىن كىسىنىڭ اۋىلى بار. گەنەرال سول اۋىلدىڭ جايىن ءبىلۋدى شۇعىل تاپسىرىپتى. ءبىر سۋىق حابار ەستىلگەن سياقتى. بيعابىل بارىپ انىقتاپ، نەعۇرلىم تەز جازىپ جىبەرسىن!
وسىلاي جازىلعان ەكى حاتتى وقىپ شىعىپ، ۇسەنگە «كوردىڭ بە» دەگەندەي تۇيىلىسپەن قايتا ۇسىندىم دا:
- بۋىرشىنعا قاشان قايتاسىز؟ -دەپ تىك تۇرعان حابارشى جاۋىنگەرگە قارادىم.
- رۇقسات بولسا، قازىر قايتامىن جولداس پوليترۋك.
- توسا تۇرىڭىز، مەن بىردەمە جازىپ جىبەرەيىن، - دەدىم دە اسكەري سوڭكەمدى الىپ، جازۋعا دايىندالا باستادىم. «تاقسىر» كاپيتان كۇلىمسىرەي ءۇڭىلىپ كۇبىرلەدى. ماعان كۇلىمسىرەگەنىن كورگەنىم وسى ەدى. ۇزىنشا كۇدىر مۇرنى جىبىر قاعىپ، بۇكىرەيە ءتۇستى:
- نە جازباقسىڭ؟
- ءبىزدىڭ دە باتىرلىعىمىز بار عوي، اۋلاق جۇرىسپەسەك ءتىپتى ءوزىمىز اتىساتىن بولمادىق پا، مۇنداي «باتىرلىق» ولارعا قايدا؟
- قالجىڭ عوي بيعاش، قايتەسىڭ ونى، ءالى-اق ءتۇسىنىسىپ كەتپەيمىز بە؟
قورىققانىنان ياكي ۇيالعانىنان قىزارا قالعان جۇزىنە قادالا قارادىم:
- تۇمسىعىمىزداعى باتىرلىق پەن كوزىمىزدەگى قورقاقتىقتىڭ قوسپاسىن باسىمىزدىڭ اقىلىنا جەڭدىرەمىز بە، جوق پا؟
- جەڭدىرەمىز، - دەپ مىرس-مىرس كۇلدى ۇسەن. مەن جاۋاپ حات جازۋعا كىرىستىم:
«جولداس كوميسسار، سالەم! توتەلەيمىز دەپ تۇسكەن قۇمدى جولدا ماشينا توقتاپ قالىپ، ۋاقىتىنان كەشىگىپ جەتكەندىگىمىزدەن سولتۇستىككە بۇرىلا قاشقان جاۋدى بوگەۋگە ۇلگىرە الماي قالدىق. ەندىگى تاپسىرمالارىڭىز تولىعىمەن ورىندالادى» دەپ جازدىم دا، ءوز قولىمدى تومەنگە قويىپ، كومانديرگە كورسەتتىم. جىميا وقىعان ۇسەن قۋانعانىنان دارەجەسىنە قاراماي، قولىن مەنىڭ ەسىمىمنىڭ اياعىنا سۇيكەپ جىبەردى.
- سەنى ەندى ءتۇسىنىپ قالدىم-اۋ دەيمىن، - دەدى «تاقسىرىم» حابارشى اتىنا مىنە جونەلگەندە جادىراعانداي، - ومىربەك ايتقانداي-اق جىگىت سياقتىسىڭ الگى... باۋكەي دەگەننىڭ جايىن ءبىر اۆتوموبيلمەن، قاۋىپسىز بولۋ ءۇشىن جيىرما قورعاۋشىمەن ىزدەپ تاۋىپ، ءبىلىپ قايت!
- جوق، بۇگىنشە اۆتوموبيلدەر مەن تاس جولداعى ۆزۆود قوزعالماسىن! (كۇندىز قاشا الماي تىعىلىپ قالعاندارى ءتۇن قاراڭعىسىمەن قاشۋى مۇمكىن عوي.) باسقا بولىمشەلەر ۇشتەن-تورتتەن تاراپ، ۇزاققا سوزىلا توسسىن! ماعان ەكى-ءۇش جاۋىنگەر عانا جەتەدى، - دەگەنىمە «تاقسىردى» ارەڭ كوندىردىم دە، مىقتى ءۇش سەرىك ەرتىپ، جاياۋلاي تارتتىم.
الدىمىزداعى ءبىر بەل استىندا اۋىل بار ەكەن. باۋكەيدى سول اۋىلدان عانا سۇراپ، قان جولدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەكى بەلەڭدى اسىپ بارىپ تاپتىم.
اسىعىس ولپى-سولپى تىگىلگەن ەكى ءۇيدىڭ قاسىندا، شاشىلىپ-شاعىلىپ جاتقان تۋ-تالاقاي ءۇي مۇلكىنىڭ ورتاسىندا قارا شاشى ابدەن قوبىراعان ۇزىن بويلى قارا بايبىشە تۇر. كيمەشەگى الدىنان قاق ايرىلىپ، موينىنا سالىنىپتى. ەسسىز-ءتۇسسىز باجىرايىپ قاراي بەردى بىزگە. ىسىنگەن كوزى جۇمىلىپ مۇرنى كونەكتەي بولىپتى. «باۋكەڭنىڭ» ءۇيىن سۇراعان بىزگە «وسى دودا سونىكى» دەپ قىرىلداپ، سولق-سولق ەتتى دە ەڭىرەپ جىبەردى. ءۇنى دە ءبىتىپ قالعان ەكەن. ەكى سىنىق كەرەگەنى ءبىر-بىرىنە جىعا قالاپ، تىلىنگەن تۋىرلىق جاپقان كىشكەنتاي يتارقانى نۇسقاي ەڭىرەدى.
سول يتارقادان شوقشا ساقال، شومبال مۇرتتى بىرەۋ ەڭبەكتەپ شىعىپ كەلەدى ەكەن. «مەن» دەپ شىعىپ، ەكى قولىمەن جەرتىرەي تۇرەگەلدى. كەلىسكەن قىرلى مۇرنىنىڭ سول جاق ەتەگىندە بۇرشاقتاي قارا مەڭى بار، ورتا بويلى، يىقتى كىسى ەكەن. بايبىشەسى كىشكەنە كوگەننىڭ ارجاعىنا لاقتىرىلعان ءبىر ەسكى سىرماعىن تاۋىپ اكەلىپ جايدى دا، «وتىرىڭدار، بالالار» دەپ باۋكەي نۇسقادى. ءوزى شاعىلعان ساندىقتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى، اسا ۇتقىر شەشەن تىلمەن شەرتە جونەلگەن اڭگىمەسى كوز الدىما سۋرەتتەي ءتىزىلدى....
* * *
جەمەنەيدىڭ كۇنشىعىس جاق ماڭىندا وتىراتىن باۋكەيدىڭ ءۇش ۇيلىك قانا اۋىلى وزدەرى ەككەن ەگىنىن جيىپ، قىرمانداپ جاتقان كەز. «سارسۇمبەنى قۇيىرشىق قورشاپتى»، «دالەلقان گەنەرال جەمەنەيگە كەلە جاتىر» دەگەندى ەستىگەن باۋكەڭ ەكى بيەسىنىڭ ءبىر تورسىق قىمىزىن قانجىعاعا بايلادى دا، كەنجە ۇلىن قۇنانعا مىنگىزىپ، ەرتە شىقتى جولعا. ۇلكەن ۇلى - ساقان گەنەرال قاسىندا قورعاۋشى وفيتسەر، ەكىنشى ۇلى - باقان سونىڭ ۇيىندە تۇرىپ وقيتىن ورتالاۋ مەكتەپ وقۋشىسى ەدى. ساقان گەنەرالدىڭ جاس بالا-شاعاسىن ورنالاستىرۋعا وسى جولمەن كۇنى بۇرىن ءوتىپ كەتىپتى. باقان گەنەرالعا ىلەسىپ كەلەدى. باۋكەڭ ەندى سونىسىن الىپ قالماق. قۇداندالى دالەلقانعا سالەمدى قوس قولداپ بەردى دە، قولىن الا سويلەپ اتتان ءتۇسىردى. جول شەتىنە وتىرعىزىپ قىمىز قۇيدى.
- باقانىمدى الىپ قالايىن، شەشەسى اڭىراپ ساعىنىپ ءجۇر، - دەدى سونان سوڭ.
- بىرگە كەلە جاتقان ادامنىڭ ەشقايسىسىن مۇندايدا جولعا قالدىرا المايمىن باۋكە، -دەپ كۇبىرلەدى گەنەرال، سىر شاشىلادى. باعدار-باعىت اشكەرەلەنەتىن ءجايت بولادى.
- تاقسىر-اۋ، تىم بولماسا شەشەسى بەتىنەن ءسۇيىپ، ماۋقىن باسسىن دا، تاڭ اتقالى توبەگە ءبىر شىعىپ، ءبىر ءتۇسىپ قاراۋىلداپ، ەكى كوزى بۇلاۋلاپ ءجۇر، كورمەگەنىنە ءبىر جىلدان اسىپ قالدى عوي، ءبىر ءتۇن قاسىندا بولسىن. قونعان جەرىڭىزگە تاڭەرتەڭ ەرتە ءوزىم جەتكىزىپ سالايىن.
- ولاي بولسا تاڭەرتەڭ كۇن شىقپاي جەتسىن. ءبىز بۇگىن اۋداندىق ۇكىمەت ۇيىندە بولامىز. مەنىڭ اناۋ قوسارداعى بورتە اتىمدى دا الىپ قال، جاقسىلاپ سۋىتىپ، جەتەكتەي بارارسىڭ.... اناۋ بۋرىلتوعايداعى كەمەلباي اۋىلىنىڭ تۇز ساتۋشى كەرۋەنى كەلىپ ءجۇر دەي مە وسىندا، ولاردىڭ قايدا ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟ - دەپ گەنەرال كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراي سۇرادى.
- ون شاقتى تۇيەمەن كەلگەن التى اتتىنى كورگەنمىن. بۇگىن تاڭەرتەڭ قىزىل ادىر جاققا كەتتى دەپ ەستىدىم.
- كەمەلباي اۋىلىنان كەلسە كەسەل اكەلدى دەي بەر، - دەدى دالەلقان. ات ۇستىنەن تىڭداپ تۇرعان ءبىر مىقتى شابارمانىنا بۇرىلا قاراپ بۇيىردى، - ون جاۋىنگەر باستاپ بار دا، بار كەرۋەنىمەن ۇستاپ، جەمەنەيگە ايداپ قايت! الدىمەن قۇرالسىزداندىرىڭدار! باۋكە، كەزىگە قالسا ءسىزدىڭ دە ەسىڭزدە بولسىن، بۇلاردى قايتارماي، امالداپ قولعا الدىر، ناعىز سويقاندى، ۋ تاراتقىش جاۋ دەپ ءبىل!
گەنەرالدار جولعا ءتۇستى دە، باقانىنا الپامساداي دالەلقاننىڭ پىلدەي جورعاسىن جەتەكتەتىپ باۋكەي قايتتى. قۇرىم پالشوپكامەن «ورىس قالپاعىن» كيگەن، جاڭا بەساتارلى باقان دا جۇرت كوزىنە باسقاشا كورىنەتىندەي ەكەن. كۇن ەڭكەيىپ قالىپتى. باۋكەي ءۇيىنىڭ جول ورتاسىنداعى قىرقاعا شىقتى. قىزىل ادىرعا جەتتى دەپ ەستىگەن الگى ون تۇيەلى التى جاۋ سول قىرقانىڭ استىمەن كولدەنەڭدەپ كەلەدى ەكەن. بۋرىلتوعايعا قايتا جونەلىپ بارا جاتقان بەتى سياقتى.
- مىنالارمەن سويلەسىپ، الدارقاتىپ كورەيىن، ايالداتپاسام قۇتىلىپ كەتەتىن سياقتى، - دەدى باۋكەي ەكى بالاسىنا; سەندەر اتتان ءتۇسىپ، اسىقپاي دارەتكە وتىرعان بولىڭدار دا، سوڭىمىزدان جاقىنداماي ەرىپ وتىرىڭدار. باقان، مىنا مىلتىعىڭنىڭ قانداي ەكەنىن بايقاتپا، كوزدەرى قىزارىپ، باسسالىپ جۇرمەسىن!
باۋكەي سونى ايتتى دا قۇلداپ ءتۇسىپ، كەرۋەنشىلەرمەن قاتارلاسا، سويلەسە اياڭدادى. تۇستەرى سۋىق، قۇرالدى كەرۋەنشىلەر وزىندىك بەدەلى، تانىستىعى بار باۋكەيدى جاتىرقاماسا دا، ارتىنداعى مىلتىقتى، شاپكىلى باقانعا جالتاقتاپ، ەدىرەيە قاراسىپ قويادى.
- مىنا شەكىرەيگەنىڭ كىم؟ - دەپ سۇرادى بىرەۋى.
- مەنىڭ بالالارىم عوي، بىرەۋى اۋداندا وقىپ ءجۇر ەدى، قالاشا كيىنەمىن دەپ بولمايدى.
- مىلتىعى بار عوي ءوزىنىڭ؟
- وسى كۇندە كىمدە جوق دەيسىڭ، شىراعىم، مەنىڭ ەسكى كوسەۋىمدى وقۋدان قايتقالى يىعىنان تاستاماي ءجۇر عوي. وزدەرىڭ قايدا باراسىڭدار، تۇزدارىڭ ءالى ساتىلىپ بولماعان با؟
- قايتىپ بارامىز، تۇزدى وتكىزىپ، استىق الىپ بولدىق.
- ەلگە تۋرا قايتاسىڭدار ما؟ ءوي، ولاي بولسا ءبىزدىڭ اۋداننىڭ كەرۋەنىن باستاي كەتسەڭدەرشى! سول جاقتاعى اسكەرلەرگە قىستىق كيىم، ازىق-تۇلىك اپاراتىن كەرۋەن، وسى كۇنگە جىگىتسىماقتار قىلت ەتپە توتە جولدى بىلە مە، ماعان باستاپ اپارۋدى بۇيىرىپ، اسىقتىرعالى ءۇش كۇن بولدى. مەنىڭ قىرمانىم جيىلىپ بولماي جاتىر. ساۋابىمدى الىڭدارشى، قۇداي ءۇشىن، ەرتە كەتىڭدەرشى!
اسكەرگە ازىق-تۇلىك تاسيتىن كەرۋەن دەگەندە كوزى قىزارمايتىن باندى بار ما، جىمىڭ قاقتى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ.
- بولادى وندا، بىزگە دە سەرىك بولسىن، ەرتە كەتەلىك، قاشان جۇرمەك؟
- وسى ەرتەڭ تاڭەرتەڭ-اق... وندا بىلاي بولسىن، -دەپ باۋكەي ات تىزگىنىن تارتقاندا ولار دا تارتىپ تۇرا قالىستى، - اناۋ تۇستا باي سارتتىڭ قويما كىلتى بار، كۇزەتشى ءبىزدىڭ تۋىس. بۇگىن سوندا قونىڭدار، مەن ەرتىپ اپارىپ ورنالاستىرىپ قايتايىن دا، تاڭەرتەڭ ەرتەرەك جەتىپ، ساپارلاستارىڭدى قوسايىن.
كەرۋەندى وسى سوزبەن كۇنباتىسقا بۇرىپ باستاي جونەلدى باۋكەڭ. ءبىر جازاڭعا شىعا بەرە جان-جاعىنا الاقتاپ قاراي تۇسكەن جۋان قاراسى قىزىل ادىر جاقتان بۋداقتاتىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ اتتىنى كورىپ، باۋكەيگە سۋىنا قارادى:
- دالەلقان وسىندا كەلە جاتىر دەي مە، كەلدى دەي مە، ودان نە حابارىڭىز بار؟
- بىلمەدىم ونىسىن، كەلسە كەلەر، ەل تىنىش، ءوز جەرى عوي، - دەپ باۋكەي بەيعامسىعان ءپىشىن كورسەتتى. ون تۇيەلىنى كورىپ بۇرىلعان الگى شابارماندار ەكەنىن ءبىلىپ، ول جاققا قاراماي مۇرتىن سىلادى. ءسوزدى ءوز شارۋاشىلىعىنا بۇردى ەندى، سەرىكتەرىنە كەزەك قاراپ، يەك قاعا سۇرلانعان جۋان قارانىڭ كوزى قان قىزىلعا اينالعانىن بايقاي سويلەدى. باندىلار ابىرجىپ، كۇبىر-كۇبىر ەتە ءتۇستى دە، ارت جاقتاعى مىلتىقتى باقانعا قاراسىپ مىلتىقتارىن مويىندارىنان الدى.
- مىنالارىڭ كىم؟ -دەپ تىكىرەيدى جۋان قارا. باۋكەي دە شابارمانداردى ەندى كورگەندەي قايرىلىپ قاراپ جىبەرىپ، كىشى ۇلىن شاقىردى:
- داكەن سەن.. قۇنانىڭدى قۋزا، بەرى، ماعان جەتە ءجۇر!
سىرالعى اكەنىڭ بۇل ءسوزى «سەن دە دايىندال، كەيىندەي ءتۇس» دەگەنى ەكەنىن تۇسىنگەن قوڭىرشا توق ءجۇزدى باقان دا سۇرلانا ءتۇستى مىلتىعىن ىڭعايلاپ، اتىنىڭ باسىن تەجەي بەردى. تاسىر-تۇسىر شاپقىلاپ جەتكەن مىقتى جاۋىنگەرلەر قاس قاققانشا قورشاي توقتاپ، كەرۋەنشىلەردى قارۋ تاستاۋعا بۇيىردى، تاستاعان كورنەۋ قارۋلارىن عانا ەمەس، تىعىندى جاسىرىن قارۋلارىن دا، جاسىرىن حاتتاردى دا ءتىنتىپ تاۋىپ، ايداي جونەلدى باندىلاردى.
- تۇبىمىزگە جەتتىڭ باۋكەي، جازاڭدى قۇداي بەرسىن! -دەي جونەلدى جۋان قارا.
- تۇپتەرىڭە جەتۋ ءۇشىن ەمەس، اداسقاندىقتارىڭا كوزدەرىڭدى جەتكىزۋ ءۇشىن گەنەرال بىزگە بۇيىرىپ ۇستاتتى، - دەپ شابارمان قۋزادى، - قايمانا بىرەۋدى قارعاما.
باۋكەي ءبىر قويىن بارا سويىپ، باقانىنا اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ باتاسىن اپەردى. تاڭەرتەڭ ەرتە بورتە جورعانى تاعى دا جەتەكتەتىپ الا جونەلىپ ەدى، سۋىت ءجۇرىستى ەكى اتتى قارسى جورتىپ كەلەدى ەكەن. باۋكەي الدە نە قاۋىپپەن وڭتۇستىككە قاراي ويىسا تارتىپ ەدى، قارسى كەلە جاتقان ەكەۋ دە سولاي بۇرىلىپ، كەسكەستەي ۇشىرتتى. اۋدان اكىمى مەن ونىڭ شابارمانى ەكەن. گەنەرالعا اۋداننىڭ مىندەتتى قوناق يەسى ءارى ءوزىنىڭ دە تانىس-بىلىستىگى، اۋىل ارالاستىعى بار اكىمدى كورە تىنىشتالىپ، اق جارقىن امانداسقان باۋكەي ا دەگەننەن-اق سالقىن، سىزدى قاباق كوردى، جاڭا فورىمدى جاس اكىمنىڭ كۇلىمدەپ تۇراتىن نارت قىزىل سوپاقشا ءجۇزى دە، ءتۇپ-ءتۇزۋ پىستە مۇرنى دا ءبىر جاعىنا قيسايىپ، كەكشيە قارادى:
- مىنا بورتە كىمدىكى؟
- گەنەرالدىكى، وسىنى اپارا جاتىرمىن.
- اپارا المايسىڭ ەندى، دالەلقان ءتۇن ورتاسىندا-اق قاشىپ جوعالدى، ەندى كەلە المايدى، اتى بىزگە تاپسىرىلدى. ەي بالا، مىلتىقتى دا تاپسىر مىنا شابارمانعا!
- گەنەرالدىڭ ءوز قولى قويىلعان قاعاز بولماسا، اتتى بەرە المايمىن، تاقسىر، - دەپ شىلبىردى قولىنا وراي ۇستاعان باقان مىلتىق باۋىن بىلەگىنە وراپ، تاقىمىنا مىقتاپ قىسا ءتۇستى، - مىلتىق وزىمدىكى، مەن ءوز باۋىرىڭىز، قولقاناتىڭىزبىن، بەرە المايمىن!
- سەن، باۋكەي، ەسىڭدى تاپ! - دەدى اكىم، - ەندى دالەلقاننان ءۇمىت ءۇز، مۇنان سوڭ التاي توپىراعىندا الشاڭداي المايدى! قارا، جان-جاعىڭا، پايعامباردىڭ اق تۋى اسپانىڭدى الىپ، يسلام ارمياسى جەر قايىستىرىپ، قورشاپ بولدى! اۋداننىڭ كەرەككە جارار بار ازاماتىن ۇيىمداستىرىپ، تۇس-تۇستان ءتوندىرىپ قويىپ كەلەمىن. قىزىل قۇلاقتارىڭدى شۇنتيتىپ تاستادىق، دالەلقاننىڭ قاراسى ءوشتى! ەسىڭ بار دا ەلىڭدى تاپ، ات پەن مىلتىقتى تاپسىرت مىنا جارىم ەسىڭە!
- اعا كورىپ، جاعالاپ جۇرگەن باۋىرىڭدى ولتىرتسەڭ ءولتىرت، تىرىمدە بەرە المايمىن تاقسىر، - دەپ ءۇن سالا جىلاپ جىبەردى باقان.
- اكىم مىرزا اكەڭىز، مارقۇم دا تىلەگىمىزدى جەرگە تاستاپ كورمەگەن ەدى، تاتۋ-ءتاتتى باۋىرلاس، جۇرتتاس ەلىڭبىز عوي، - دەدى باۋكەي، - مۇلدە ايرىلىسار دوسشا مىنا ەرەۋىلدە ەرىمىزدىڭ ارتقى قاسىن سۇراماڭىز.
باۋكەڭنىڭ بەتىنەن بە، جاۋابىنىڭ دىتىنەن بە، الدە نەدەن شىمىرىككەندەي دىعىرلاتۋىن توقتاتا ويلاندى اكىم. شابارمانى مىلتىققا جارماسا ءتۇستى. مىلتىقتى باۋىرىنا مىقتاپ باسا جىلاعان باقان العىزا قويمادى. «قويا تۇر» دەگەندەي كۇبىر ەتە ءتۇستى اكىم.
- ءبارى ءبىر، بىزگە بەرمەسەڭ قازىر-اق كەلىپ ءدىن يسلامنىڭ باسقا جاۋىنگەرلەرى الادى، ۇيلەرىڭە دەرەۋ قايتىڭدار دا ويلانىڭدار. سەندەردى جىبەرمەيمىز جەمەنەيگە! - دەدى سونان سوڭ قاتال ۇنمەن، - سوۆەتتەن «جۇقپالى ىندەت اكەلگەندەر»* مەن «شىعىس تۇركىستان» اتىن جامىلعان قىزىلعا اسكەر بولعانداردىڭ اكە-شەشەسى، اعا-باۋىرى، بالا-شاعاسى تۇگەل شەكتەلەدى! قايتىڭدار، بۇر اتتىڭ باسىن!
باۋكەي مەن باقاندى اۋىلىنا وسىلاي قايتا قۋىپ اكەلىپ تاستاتقان اكىم ءبىر بەل استىنداعى ءوزىنىڭ ۇلكەن اۋىلىنا كەتىپ ەدى. ەجەلدەن زور اۋىلدىڭ مول قاراقشىلارىنا قاراۋىلداتا قويىپتى، تەزىرەك بوسىپ ءبىر جاققا پانالاي تۇرۋعا اسىققان باۋكەيدىڭ ءۇش ءۇيى سول كۇنى كۇندىز دە، تۇندە دە قيا باسا الماي قالدى. كۇڭكىلدەسىپ دايىندىق كوردى دە، ەرتەڭىنە ىمىرت جابىلا ءۇي جىعىپ، كوشە جونەلدى.
«يت-قۇستان» قاتەرسىزىرەك دەپ تاپقان وسى دالدالى جۇرتقا ۇيلەرىن تاڭ بوزارا تىگىپ بولىپ، ۇيقىعا جاتقاندارى سول-اق ەكەن، «شاقاباي-شاقاباي»، «جانىبەك-جانىبەك» دەگەن ۇراندار جاڭعىرىعا كوتەرىلىپ، كوپ اتتىڭ ساتىر-سۇتىر تۇياعى جەر تىتىرەتە جەتتى. ارتتارىنان تاعى ءبىر توپ شاپقىلاپ كەلە جاتقان سياقتى، بارىلداعان ءبىر داۋىس ارتىنا قايرىلا، بار سۇرەننەن اسىرا ايقايلادى.
- اۋ، باتىرلار، بۇل ءبىر قۋدىڭ جيعانى قايسىنىڭنىڭ تىسىڭە سىزدىق بولادى، بارىڭدار اناۋ سارعاليدىڭ اۋىلىنا، بوسىپ كەتپەسىن! ونىڭ بالالارى دا شارقيعا اسكەر بولعان. ارعى بەتتەن كەلگەن قاڭعى قۋلار دا كوپ*. وندايدىڭ ەشقايسىسىن اياماڭدار! قۇرتىڭدار!...
بۇل داۋىس الدىڭعى كۇنى كەشكە جاقىن ءوزى ۇستاتقان كەرۋەندەگى جۋان قارانىڭ داۋىسى ەكەنىن تانىعان باۋكەي شوشىنا ءتۇستى. قاماتقان دالەلقان كەتىسىمەن الگى بۇزىلعان اكىم بوساتقانىن ءتۇسىنىپ تىتىركەندى. ۇيقىدا جاتقان باقاننىڭ قولىنان شەشەسى تارتا جونەلىپ، سىرتتا ءۇيۋلى قالعان ەسكى-قۇسقى جۇك استىنا سۇڭگىتتى.
- «شاعىڭدار شاڭىراعىن»، «تىلىڭدەر تۋىرلىعىن»، «تۇيرەڭدەر مىلتىقتى شوقىنشىعىن»! - دەپ داۋرىعا جەتكەن توپتى دۇرىلدەك ساتىرلاتىپ، شارقىلداتىپ شاعا باستادى ءۇيدى. جۇگىرىپ شىعا جالبارىنعان بايبىشە ەشقايسىسىن توقاتاتا الار ەمەس، بىرەۋى زەكىرىپ قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.
- شىعارىپ بەر شوقىنشىق ۇلىڭدى!
- شىراقتارىم-اۋ، ونى ولتىرگەنشە مەنى ولتىرىڭدەر، مەنى! ەكى دۇنيەدە... ەكى دۇنيەدە قان قارىزىم بولماسىن... تەك سونىما... ەشكىمگە جازىعى جوق وقۋشى عوي ول... وقۋشى عوي... جارىقتارىم-اۋ.... شىبىنداي جانىن قيا كورىڭدەر، شىبىنداي جانىن!...
ۋىقتاردى شاتىر-كۇتىر كۇيرەتىپ، تۋىرلىقتاردى تىلگىلەپ جۇلىپ-جۇلىپ تاستاعان راقىمسىز قولدار باۋكەيدى تەپكىلەپ-جۇدىرىقتاپ سۇيرەتە جونەلدى، قول-اياعىن تاس قىپ بايلاپ، ەسىك الدىنداعى ءۇش-ءتورت لاقتىڭ قاتارىنا كوگەندەي سالدى. ساندىق، كەبەجەلەر تۇگەل شاعىلدى. كەرەككە جارار مۇلكى لەزدە تالانىپ، جارامسىزداردى لاقتىرىلىپ-ادالانىپ بولعان ءۇي ورنىن ىستىكتەي بەردى ەندى. ىزدەگەندەرى «شوقىنشىق»، ۇراندارى دا «شوقىنشىق». مىلتىق بىرەۋىنىڭ «باقىتتى» قولىنا تۇسكەن، بورتە جورعا ءبىر اتقوسشىنىڭ جەتەگىندە تۇر. تۋىس كورشى ەكى ءۇي جىم-جىرت، ۇڭعىل-شۇڭعىلعا تورعايداي توزىپ جوعالعان سياقتى. قوقىر-قوقىر جۇك اراسىنداعى جامان تۇندىك استىندا قالشىلداپ باقان جاتىر. وزىنەن كىشى ەكى ءىنىنىڭ ءبىرى قىرمان كۇزەتىندە قالىپ، ءبىرى ءتورت-بەس جىلقىسىن جايا كەتكەن. الداشىنىڭ ارقايسىسىنا ءبىر بەبەۋلەي جابىسىپ انا ءجۇر، قۇدايدان دا، قاراقشىلاردان دا تىلەيتىنى باقاننىڭ جانى. سۇققىلانعان مىلتىق شتيگى سول جانىنا جاقىنداعان سايىن شىرىلدايدى انا. قارا ءتىلىن جالاقتاتقان ۋلى جىلان بالاپانىنا ساپ ەتە تۇسكەندەگى بوز تورعايداي، شىر قاعادى، زار قاعادى. انا جۇرەگى ءۇزىلىپ كەتكەندەي توڭكەرىلىپ ءتۇسىپ، قايتا ىرشىپ تۇرا شىرىلدايدى....
نايزا جاقىنداعان سايىن تۇرشىكتى باقان. باسىنا ءبىر، بۇيىرىنە ءبىر بارادى قولى. مىنە، ءبىر شتيك تۇندىكتەن ءوتىپ اياعىنا كرش ەتە ءتۇستى. ىڭق ەتە ءتۇستى باقان. «مۇندا، مۇندا، مىنە» دەپ تۇندىك استىنان سۋىرىپ شىعارعان قاراقشىلار جالاڭاش باقاندى جابىلا قامشىلاپ، شىقپىرتىپ الا جونەلدى. شىرقىراعان بالا ءۇنى كوگەندەۋلى اكەنى ىشقىنتا تىپىرلاتتى دا، شەشەگە ءبىر قاراقشىنىڭ اياعىن قۇشاقتاتتى.
- الدىمەن مەنى ولتىرىڭدەر، اكەلەرىم، - دەپ زارلادى انا، - مەنى ولتىرىڭدەر، مەنى!... بارىمدى الىپ، وسى بالامدى عانا قالدىرىڭدار، كوكەلەرىم!
- مالدارىڭ قايدا، التىن-كۇمىس قايدا؟! شىعارىڭدار ءبارىن!
- ءبارىن ال، ءبارىن ال! التىن-كۇمىس بىزگە ءبىتىپ كورگەن جوق، قۇداي بىلەدى! مالدان انە ەكى بۇزاۋلى سيىر، ءبىر وگىز، ەكى بيە بار، ىڭعاي جورعا تۋادى، سولاردان تۋعان ەكى ات بار، ەكەۋى دە جورعا. انە كەلدى، سولاردى الىڭدار كۇنىلەرىم، قۇتقارىپ بەر بالامدى!
- سول-اق پا، باسقا مالدارىڭ قايدا؟! - دەپ اقىردى قاراقشى، -اتىپ تاستالماي تۇرىپ ايت شىنىڭدى!
- ىڭعاي ەكىدەن عانا بولۋى قالاي؟ -دەپ تىستەندى بىرەۋى.
انا ىرشىپ تۇرىپ، شىلاۋشىن لاقتىرا سالدى دا، كيمەشەگىن دار ەتكىزىپ ايىرىپ، موينىنا استى:
- نارداي ەكى تۇيەمىز جاتىر، انە، بۇلاردان باسقا مالىمىز بولسا... ءتورت ەشكىمىز بار جانە لاقتارى... شالىممەن بەسەۋ بولىپ كوگەندە جاتىر، انە! ءبارىن الىڭدار، كوكەلەرىم، بۇلاردان باسقا مالىمىز بولسا، جاۋ السىن!
- نەعىپ تۇرسىڭدار! - دەپ اقىردى جۋان قارا. كۇن ءتاجى كورىنىپ، اتىراپ تولىق اعارعان ەكەن، - مىنا قانى سۇيىقتى اناۋ شۇڭقىرعا اپارىپ اتا سالىڭدار! ايداڭدار قارايعانىن!
ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ قانعا مالشىنعان جالاڭاش باقاندى ات ساۋىرىنا باسىپ الا جونەلدى ەكەۋى، انا قۇلاپ ءتۇستى. كۇن شىعىس جاق بەل استىنان شاۋىپ شىعا كەلگەن ءۇش اتتى وكتەم داۋىسپەن ايقاي سالدى وسى كەزدە، ۇكىم ورىنداۋشىلاردىڭ الدىنان كەسكەستەي كەلىپ توقتاتتى:
- بوعداباي باتىر شاقىرتتى سەندەردى. «تىزگىن ۇشىمەن جەتسىن، مەنەن رۇقساتسىز ادام ولتىرمەسىن» دەيدى...
- ولاي بولسا، وسى شاش، وسى كيىمسىماق تارتقىلارىمەن اپارىپ، باتىردىڭ وزىنە تارتۋ ەتەلىك، - دەسىپ جەندەتتەر باقاندى الا جونەلدى، - اتپاعىمىزدىڭ قانداي شوقىنشىق ەكەنىن كوزىمەن كورسىن.
كوگەندە ۇدىرەيىسىپ جاتقان ءتورت لاق پەن باۋكەيدەن باسقا مال-مۇلكىن ءبولىسىپ اكەتىپ بارا جاتقان قاراقشىلاردىڭ ەكەۋى شاپقىلاپ جەتتى سوڭدارىنان. باقاندى اتۋ بۇيرىعىن العان ەكى جەندەتپەن كۇبىرلەسە سويلەسىپ، شاقىرۋشىلارعا ىلەستى. ەكى جەندەت قانسوقتاعا اينالعان قىلمىستىسىن جولداعى ءبىر اۋىلعا ءتۇسىردى. كىشكەنە عانا جاپپاعا قاماپ بايلاپ، ەكەۋى ەكى جاعىنان كۇزەتكە تۇردى. تۇس-تۇسىنان قاپتاعان اۋىل ادامدارىنا مىلتىق ءدۇمىن كورسەتىپ زەكىرە تۇردى.
باۋكەيمەن تۋىستاس-رۋلاس اۋىل ەكەن: «باقان عوي مىناۋ»، «نە ىستەپتى وسىنشا»، «ءدام تاتقىزىپ قالايىق»، «ولتىرسە دە جالاڭاش كومۋ مۇسىلماندىق ەمەس قوي، كيىم كيگىزەيىك» دەسكەن تالاپتارىمەن جەڭىپ، قولىن شەشكىزدى دە، كۇپى اكەلىپ كيگىزدى. ىرگەدەن قۇرت-ىرىمشىك، باۋىرساق سالىنعان ىدىستار كىرىپ جاتىر ەدى، كۇزەتشىلەر شاقىلداي قالدى لەزدە، قولى-اياعى بوساسا دا قيمىلداي الماي وتىرعان باقاندى سىرەستىرىپ قايتا بايلادى.
- «سىدىق!» «سىدىق جيەن كەلەدى»، «قايدان ەستىدى ەكەن ازاماتىم؟» - دەسكەن ۇندەرمەن جىلاي كۇبىرلەستى كەمپىر-شالدار.
- ءتىرى مە ەكەن؟! - دەگەن قاجىرلى، تانىس داۋىس ەستىلدى باقانعا.
- سۇلدەرى بار.
سىدىق دەپ اتالعان، قولىندا قامشىسى عانا بار، ەڭگەزەردەي قىزىل جىگىت جەتىپ كەلدى دە، جاپپانى سىپىرىپ شالقاسىنان تاستادى. تۇيىلگەن بيىك قاباعىنان شەگىنە بەردى قوس كۇزەتشى.
- ءولىمشى بولعاندا وسىلاي بايلاۋلارىڭ دا بار ما ەدى؟ مىقتى ەكەنسىڭدەر! -دەپ قىنىنان پىشاعىن سۋىردى دا، بايلاۋدى قيىپ-قيىپ جىبەرىپ، باقاندى كوتەرمەلەپ تۇرعىزدى، - ال، ءبىز قولباسشى باتىرلارىڭنىڭ وزىنە بارامىز، ايداساڭدار ەر سوڭىمىزدان!
سىدىق شىلبىرى قولىندا تۇرعان اتىنا ءمىنىپ، باقاندى ارتىنا قوندىرا سالدى دا زاۋلاتا جونەلدى. سويعىلانعان دەنە، سانسىز جاراقات زار قاقتىردى باقاندى.
- از شىدا، باۋىر، سولقىلداماۋ ءۇشىن بەلىمنەن مىقتاپ قۇشاقتا! اقىرىن جۇرۋگە جالعىز قولمىن عوي، الدىمىزدان توسىپ جۇرمەسىن.
ەكى بەلەڭنەن اسىپ، شيلەۋىتتى سالاعا تۇسكەندە عانا تىزگىن تەجەدى ول. ىرگەلەسە ءجيى تىگىلگەن قاتار-قاتار كيىز ۇيلەردىڭ ءدال ورتاسىنداعى وقشاۋ بىرىنە كەلىپ اتتان ءتۇستى، كۇن شىعىپ، كوتەرىلىپ قالعان شاق.
- باتىرعا مالىمدەيتىن جۇمىسىمىز بار، - دەپ داۋىستادى سىدىق، جاۋاپ كۇتپەي-اق ەكى بوساعادا تۇرعان ەكى قورعاۋشىنى كيمەلەپ، جالاڭ كۇپىلى اقساق باقاندى سۇيەمەلدەي كىردى. جۇكسىز-جابدىقسىز كەڭ تورگە جايىلعان كىلەم ۇستىندە باتبيعان، جۋان قارىندى قارا جالعىز وتىر ەكەن. مول قارا شاپان جامىلىپ، ەسىككە سول جاق قىرىن عانا قاراتىپ، مالداس قۇرىپتى.
قوس قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا سالەم بەرىپ، توسەلگەن كيىز شەتىنە ىلىنە جۇگىنگەن سىدىققا جاۋاپ رەتىندە شاعىن عانا ساقال-مۇرتى جىبىرلادى. شەلدى قىزىل كوزى بەدىرەيىپ، كىرپىك قاقپاي قارايدى. سىدىق تا سەستى، كەسەك سىمباتپەن بادىرايا قارادى. وعان بوعدابايدىڭ ەڭ كۇلكىلى كورىنىسى باس كيىمىنەن تابىلعانداي: ءجاپ-جاڭا شىلاپاسىنىڭ ەكى جاق ەتەك جيەگىن قۇلاق تۇسىنان تەسىپ، قايىس باۋ وتكىزىپتى دە، يەگىنەن تارتىپ بايلاپ تاستاپتى. «قۇداي تاعالا ەرەكشە سوم جاراتقان بابىسەك ەكەن» دەگەن ويمەن جىميا تۇسكەن سىدىق جۇگىنگەن قالپىندا سويلەي جونەلدى:
- باتىر، وزىڭىزگە ارىز ايتا كەلدىك... جەتكەن جەرلەرىڭىزدە اۋىل شاۋىپ، ادام ءولتىرىپ، قىرىپ-جويىپ، بۇلاپ-تالاپ ءجۇرىپ، ەلدى قايتىپ ەل ەتپەكسىزدەر، قايتىپ ەر اتالماقسىزدار، حالىقسىز باتىر بولا ما؟!
- ءيا، دۇرىس، نە بولعانىن ايت! - دەدى بوعداباي، سىدىقتىڭ تومەنگى جاعىندا مىقشيىپ وتىرعان باقاننىڭ سيقىنا ۇڭلە قارادى. سىدىق قولتىعىنان كوتەرە تۇرعىزىپ، كۇپىسىن سىپىرا بەرگەندە شىر ەتە ءتۇستى باقان. تۇلا بويىنداعى جاراقاتقا تۇگەل جابىسقان كۇپى سىپىرىلا باستاعاندا، تەرىسىن وزىمەن بىرگە سىپىرىپ، قان ساۋلاي جونەلىپ ەدى.
- شەشپە! شەشپە! -دەدى باتىردىڭ ءوزى دە تۇرشىگىپ.
- اياعىنان نايزا شانشىپ، جازىقسىز وسىنشا تىلگىلەگەن بالانى ەندى اتىپ تاستاۋعا اپارا جاتقان جولىنان «ءسىز شاقىردى» دەگەن سىلتاۋمەن الىپ قالدىق.
باۋكەي ۇيىندە بولعان بۇلاۋ-تالاۋدى، دودانى سىدىق كورگەن-ەستىگەنى بويىنشا تولىق باياندادى.
- مۇنى ىستەگەن كىم دەپ بىلەسىڭ؟ -دەپ سىزداندى بوعداباي.
- مەن وسىنى سىزدەن سۇراپ ءبىلۋ ءۇشىن كەلدىم، باتىر، - دەپ سىدىق زىلدەنە قارادى، - باسقان جەرلەرىڭىز، جۇرگەن جولدارىڭىز وسىلاي شىرقىراپ، قان جوسا بولا بەرسە، وزدەرىڭىز كىم بولماقسىزدار، ءبىز كىم دەپ تانىماقپىز؟! وسى ما يسلام جولى؟!
بوعداباي ويلانا قاراپ، باسەڭ ۇنمەن سۇرادى:
- كىسىم، سەنىڭ اتىڭ كىم؟
- اتىم - سىدىق، جاستابانمىن.
- وي، الگى تەكەنىڭ سىدىعى سەن ەمەسپىسىڭ؟ ە.... بىلەتىنمىن، مىقتىنىڭ ءبىرىمىن دە، اتىڭ تانىس. جوعارىراق وتىر، شىراعىم! ءجا، جالاڭ بۇت بالا، ءوزىڭنىڭ شاشىڭ دا تىم سۇركەي ەكەن، سەنىڭ اۋىلىڭا مۇنداي زوبالاڭ سالعاننىڭ باستىعى كىم، سونى ايتشى ەندى ماعان؟!
- كەمەلباي اۋىلىنىڭ ادامدارى... باستىعىنىڭ اتىن بيمولدا دەپ ەستىدىم! -دەپ باقان جۋان قارانىڭ اتىن ايتتى. بوعداباي ەسىكتەگىلەرىنە قاراپ اقىرا بۇيىردى:
- شاقىرت، بيمولداسىمەن قوسىپ كەمەلباي اۋىلىنىڭ بار ادامىن شاقىرت!... ياپىر-اي، وسىلاردان كورگەنىم-اي، وزدەرىن تۇگەل قىرىپ تاستار ما ەدى!... قايداعى قىرۋ-جويۋ، بۇلاۋ-تالاۋدا سولار جۇرەدى، ءىسىمىزدى ىڭعاي بۇزۋمەن بولادى. وشاڭنىڭ وسيەتىن قۇلاعىنا ءبىر ىلمەي-اق قويدى! «قارسى شىققاننىڭ قاسىقتاي قانىن قويما، قارسى شىقپاعاندى قاتارىڭا قوس» دەپ ول كىسى ايتقالى قاشان؟! ءجا، بالا، سەن حات بىلەتىن شىعارسىڭ، ۇيىڭنەن ولار بۇلاعان، شىعىنداعان مال-مۇلىكتەرىڭنىڭ ءبارىن تىزىمدە، وزدەرىڭنىڭ كومەنەستىكتەرىڭ ءۇشىن ەمەس، مىنا سىدىقتىڭ تالابى ءۇشىن قازىر قايتارىپ اپەرەمىن.
- ءۇيىمدى كىمىمنىڭ... نەمنىڭ امان قالعانىن... بىلمەيمىن، -دەدى باقان قيسايىپ جاتىپ، اۋزى يكەمگە ارەڭ كەلىپ، القىنا ءتۇستى.
سىدىق تىستەنە جىميىپ جاۋاپ قاتتى:
- ورتاشا اۋقاتتى، ابىرويى بار ءبىر ۇلكەن ۇيىمىزدەن... ناعاشىم ەدى... تالانباعان شىنى دا جوق. كوگەندەۋلى بەس-لاق قالىپتى. ونىڭ دا ءبىرى - باۋكەڭنىڭ ءوزى... تالانعانىن قايتارىپ اپەرەرسىز-اق، ال، مىنا بالاسىنىڭ شاشىلعان قانىن، ايەلىنىڭ كۇيرەگەن جانىن، شاعىلعان باسىن، ايرىلعان اقىل-ەسىن، جۇلىنعان شاشىن قالاي اپەرەرسىز؟... قارعا بولساق تا حالىقپىز عوي، بۇلاردىڭ كەگىن ءوزىمىز «سۇراستىرماساق» بەرە قويار ما ەكەن!...
- الديار تاقسىر، - دەپ، بيمولدا اتالعان جۋان قارا كىرىپ كەلدى. بوعداباي ىشتەن اسىنعان ماۋزەرىن سۋىرىپ العاندا، ەتبەتىنەن تۇسە باس قويدى، - ءدات تاقسىر، ءدات!
- ءداتىڭنىڭ كەرەگى جوق، قىلىقتارىڭ جەتتى كەمەلباي اۋىلى! -دەپ قىرىلداي كەزەندى بوعداباي، - ەلدى بۇلدىرتە بەرگەنشە، قىرىپ بىتىرەيىن سەندەردى!
«كەمەلباي اۋىلى» اتالعان كەشەگى تۇيەلەر قاراقشىلار ۇيگە تۇگەل شۋلاي كىرىپ قۇلادى وسى كەزدە: «ءدات تاقسىر، ءدات»، «ءبىزدى شارقيدىڭ دالەلقانىنا ۇستاتقان باۋكەي شوقىنشىق»، «قايران اق اتانىم-اي»، «ەسىل بوز تۇمسىعىم-اي»، «الپىس قاپ اق ءبيدايىم-اي»، «التىن اۋىز اق بەردەنكەم-اي»، «كورگەن كوك سيراعىم-اي» -دەپ باستاپ زارلاپ، جوقتاي جونەلىستى... «قايران» مەن «ەسىلگە» سان جەتەر ەمەس، جەمەنەي تۇرمەسىنە قامالاردا ساقشى اۋلاسىندا قالعان ون تۇيەسى، جوقتاتا بەرسە جۇزگە، الىنعان مىلتىعى مىڭعا، استىعى التى مىڭعا ءوربي بەرەتىندەي.
- توقتات! -دەپ اقىردى بوعداباي، - ون تۇيەڭدە نەشە مىڭ تون قازناڭ بولسا دا، العان ادامىڭنان قايتار، الدىمەن وزدەرىڭ تالاعان مىنانىڭ مال-مۇلكىن جيىپ بەر! ينە-ساباق ءجىبىن قالدىرماي جيىپ، ءوز قالپىنا كەلتىرەسىڭدەر! بۇل كەسىمگە قايسىنىڭ باعىنباساڭ، مىنە!...
بوعداباي وسى سوزبەن ماۋزەرىن بىلەپ-بىلەپ جىبەرگەندە، ىسقىرا جەتكەن سناريات اۋلىدىڭ جەلكە جاعىنا جارىلىپ، گۇمپ ەتە ءتۇستى. كەسىمشىگە ايىپكەرلەر ەرە ىرشىدى ەسىكتەن. بوعدابايدىڭ اتى كولدەنەڭ تارتىلىپ تۇرا قالعان ەكەن، مىنە قاشقاندار ەرە قاشقان كوپ باندى لەزدە بەلدەن اسىپ، عايىپ بولدى. يەن قالعان كوپ ءۇيدىڭ ورتاسىندا ولارعا ارتتارىنان كۇلە قاراپ قالعان سىدىق كىلت بۇرىلدى. باقاندى كوتەرىپ اتقا مىنگىزە سالا ءوزى دە ىرشىپ مىنگەسە ىزعىتتى. الگى تانىس اۋىلىنا قايتا اپارىپ، جاقسى كۇتۋدى، ەمدەۋدى تاپسىردى دا، تەرىسكەي جاقتاعى ءوز تۋىسىنىڭ اۋىلىنا قاراي بەت تۇزەپ شابا جونەلدى. سولاي كەتكەن الگى سويقانداردان ساقتاۋعا اسىققان سياقتى.
* * *
وسى وقيعانى بايانداي كەلىپ، ءوز جاراقاتتارىن اۋىرسىنا تىجىرىندى باۋكەي. كوزىن جۇمىپ از ۋاقىت وتىرىپ قالدى دا، ءۇيىنىڭ قالعان تامتىعىن جيىستىرىپ جۇرگەن كورشى ايەلدەردىڭ بىرىنە «قوناقتارعا سۋسىن» اكەلىپ بەرۋدى تاپسىردى.
- باقان قازىر اۋىلدا، كۇتىلىپ، ەمدەلىپ جاتىر. كوزىنىڭ جىلتىراۋىنا قاراعاندا ءتىرى قالاتىن سياقتى، -دەپ تياناقتاتتى ءسوزىن. باتىسقا قاراي ەڭكەيگەن كۇنگە قولىن دالدالاي قارادى ءبىر ساتتە. ءبىر تۇيەگە تەڭ تەڭدەپ، ءبىر بۇزاۋلى سيىر، ءبىر جىلقى جەتەكتەگەن ءۇش-ءتورت اتتى كورىنىپ ەدى. الدە نە بەلگىسىنەن تاني قويعان سياقتى. - مىناۋ - اپات جايلاعان ءبىزدىڭ ۇيگە كەلە جاتقان جىلۋ، - دەدى باياۋ عانا، - و شىركىن تۋعان ەل! توزىپ تا، كۇيرەپ تە، كۇيرەگەنىنە كومەكتەسىپ، جىلۋ جيىپ تا داعدىلانعان ەلمىز عوي!
سولتۇستىك جاق بەلەستەن تاعى سونداي قارايعاندار اسىپ كەلە جاتىر ەكەن. بۇلاردىڭ دا جىلۋ اكەلە جاتقان تۋىستار ەكەنىن بايقاعان باۋكەي بايبىشەسىنە كۇرسىنە قارادى.
دەنە جارالارىن ەمدەي الماسام دا كوڭىل جارالارىن ەمدەيتىن حابارلارىمدى مەن دە جەتكىزە سويلەپ بەرىپ قايتتىم....
- تاۋىپ سويلەستىڭ بە؟ -دەپ سۇرادى روتا كومانديرى، - باندىنى اياۋ كەرەك پە ەكەن، اياماۋ كەرەك پە ەكەن؟
- اياماي ايقايلاپ قاشىرىپ، قۇتقارا بەرۋ كەرەك دەيدى عوي ۇسەن جولداس، وسى پىكىرىڭىزدى قايتالاماۋىڭىز بارىنەن دە كەرەك ەكەن. الدانىپ اداسۋشىلاردى اياماي قىرا بەرسەك باندىدان دا جاۋىز قاراقشى بولعانىمىز. بۇل جونىندە باندىلار پاتشاسىنا اينالعان وسپاننىڭ ساياساتىنان دا ۇيرەنۋىڭىزدىڭ قاجەتتىگىن ءبىلىپ قايتتىم...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وسى پىكىرىم ارقىلى قىلىشىڭىزدىڭ جۇزىنە نايزاڭىزدىڭ ۇشىنا ىلىنگەن-اق شىعارمىن. جاۋدا-جاۋ، راحىمشىلدىق تا - جاۋ ەمەسپە قازىر. وسپانعا ەرگەندەردى ايا دەگەنىم، وماقاستىرىپ، اۋزىمدى قان قىلاتىن قىلمىس قوي. تىرشىلىك تۇقىمىن سول كەزدە تۇگەل قۇرتىپ جىبەرسەك قازىرگى سىزگە قاۋىپ-كۇدىك، قاربالاس قىزمەت قالار ما ەدى! كەرى توڭكەرىس، كەرى توڭكەرىس!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* كوممۋنيزم يدەياسىنداعىلاردى ايتادى.
* وكتيابر توڭكەرىسىنەن كەيىن سوۆەت وداعىنان قاشىپ وتكەن قازاقتاردى ايتادى.
