ەرەنعايىپ وماروۆ، قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:

ەرەنعايىپ وماروۆ، قاينار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، قازاقستان ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى:

- ەرەنعايىپ ءسالىپۇلى، ومىردە بولعان، بىراق تولىق زەرتتەلمەگەن تا­ريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى ەدىل پاتشا جايلى ەستىگەنىمىز بولماسا، مار­دىمدى ەشتەڭە بىلمەيمىز. وسى تاقى­رىپقا قالام تەربەپ جۇرگەن تاريحشى رەتىندە سىزدەن تولىعىراق بىلگەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.

- قىتايدىڭ ارعى جاعىندا سارىوزەن دەگەن وزەننىڭ جاعاسىندا ءومىر سۇرگەن عۇن سايماق دەگەن كۇيشى قوبىزعا ارناپ جوقتاۋ تۇرىندە كۇي شىعارعان. بىزگە سىبىزعىمەن ورىندالاتىن نۇسقاسى جەتكەن، نوتاسى بار، كونسەرۆاتوريا ورىندادى. سول عۇندار وسى جاققا كەلىپ، قاڭلىمەن دوستاسىپ، وداق­تا­سىپ، تاراز قالاسىن سالادى. بۇل ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 1-2-ءشى جىلدار. عۇندار - اتتيلانىڭ شامامەن ون ءتورتىنشى نەمەسە ون بەسىنشى اتاسى. جاۋگەرشىلىك زامان عوي، ءبىراز جىلداردان كەيىن قىتايدىڭ اسكەرى كەلىپ، تارازدى قورشاپ الادى. سودان تارازدىڭ سول كەزدەگى حانى، اتتيلانىڭ ون بەسىنشى اتاسى ريمنەن اسكەر سۇرايدى. ءريمنىڭ جالدانعان اسكەرلەرى كەلىپ جاردەم بەرەدى. وسىلايشا ولار ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىرعان. عۇندار ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان دا، جىلجىپ-جىلجىپ باتىسقا قاراي بەتتەيدى، ءسويتىپ، جولاي تۇركىستاندى، سايرامدى، شىمقالانى، تاعى دا باسقا كوپتەگەن قالالاردى سالعان. عۇندار قالانى كوپ سالعاندىقتان، ولاردىڭ لاقاپ اتى «قالاسالعىشتار» دەپ اتالىپ كەتەدى. ەدىلگە جەتىپ، ونىڭ استاناسى بالا­جاردى سالعان. قىزىلجار، اقجار، قاراجار دەگەن سياقتى قالالار كوپ بولعان.

تاريحتا سوعىسقۇمار ەتىپ كورسەتىلگەنىمەن، عۇندار سوعىسقۇمار ەمەس. عۇنداردىڭ تۇرىپ جاتقان جەرىنىڭ ارعى جاعىن الاندار، قازىرگى وسەتيندەر مەكەن ەتكەن. الاندار ءوزارا كەلىسىم بويىنشا ءريمدى شىعىس جاعىنان قورعاپ وتىرعان. ريمدەگىلەردىڭ الدىندا ماقتانۋ ءۇشىن الاندار عۇنداردىڭ قايتا-قايتا مازاسىن الىپ، جاۋگەرشىلىك جاساپ وتىرادى ەكەن. ابدەن ىعىر بولىپ، ءتوزىمى تاۋسىلعان عۇنداردىڭ بالامەر دەگەن قولباسشىسى الانداردى جاۋلاپ الادى. اتتيلا مولشەرمەن 400-ءشى جىلدارى تۋعان. ادەبيەتتەردە باتىردى سۋرەتتەگەندە الىپ بولعان دەگەن سياقتى ەتىپ كورسەتەدى، اتتيلا كەرەمەت الىپ بولماعان، بىراق جۇرەكتى بولعان. ءسويتىپ، شايقاستا اتويلاپ الدا جۇرەدى ەكەن. ريممەن 50 جىل بويى تاتۋلىقتا تۇرۋ ءۇشىن كەلىسىمشارت جاسايدى. كوپتەگەن جىلدار بويى شىنىمەن دە تاتۋ تۇرادى. ريم يمپەراتورى يۋلياننىڭ ءبىر ۇلى مەن ءبىر قىزى بولعان. سول كەزدەگى اتاعى جەر جارعان، ەڭ مىقتى پاتشا اتتيلانى يۋلياننىڭ قىزى ۇناتىپ، ەكى-ءۇش ايەلدىڭ ۇستىنە ايەلدىككە بارۋعا دا كەلىسەتىنىن ءبىلدىرىپ، اتتيلاعا ساقيناسىن جىبەرەدى. اتتيلا «جارايدى، مەن ساعان ۇيلەنەمىن، بىراق ءريمنىڭ جارتىسىن الامىن»، - دەيدى. مۇنداي وكتەمدىككە قىز­دىڭ اعاسى كەلىسپەيدى دە، قارىنداسىن شى­عارماي قاماپ تاستايدى. «قالىڭ­دىعىم­نىڭ قالاۋىن اياقاستى ەتتىڭدەر» دەپ اشۋ­لانىپ، اتتيلا ريمگە بەت الادى. ءسويتىپ، ارادا جانجال شىعادى. سول كەزدىڭ وزىندە اتتيلا قازىرگى ۆەنگريادا ءبىراز جىل تۇرادى، ودان فرانتسياعا، گەرمانيا جاققا قاراي، جولدا بىرنەشە قالالاردىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، پاريجگە  جاقىنداپ توقتايدى. بۇل - V عاسىر. بىراق ول كەزدە ءپاريجدىڭ ءوزى تۇرماق، ورنى دا جوق كەز. پاريج VI عاسىردا سالىن­عان. بۇل جەرلەر ءريمنىڭ بودانىنداعى ەل­دەر، ال حالقى قۇلدارى بولعان. ريم يم­پەراتورىنا اشۋلانعان اتتيلا وسى ەلدەردىڭ ءبارىن جاۋلاپ الىپ، قۇلدىقتان بوساتادى. سول جەردەگى حالىقتىڭ ءبارى اتتيلا جاعىنا شىعادى. ويتكەنى عۇنداردا قۇلدار بولماعان. بارلىق ادامدى تەڭ قابىلداعان. اتتيلا ءوزىن ولتىرۋگە كەلگەندەردى ولتىرمەي، ءتىرى قايتارىپ جىبەرىپ وتىرادى. بىراق قاتال بولعانىمەن قۇلدىققا قارسى، ءادىل پاتشا بولعانى ءمالىم. باي بولسىن، قۇل بولسىن ءبارىن تەڭ كورەتىندىگى سونشا، ولارمەن بىرگە وتىرىپ تاماق ءىشىپ، ءوز قولىمەن ەت اساتاتىن بولعان. ول كەزدە ريم باتىس جانە شىعىس يمپەرياسى دەپ ەكىگە بولىنگەن. باتىس يم­پەريا­سىنىڭ استاناسى - ريم، شىعىستىكى - كونستانتينوپول. كونستانتينوپول بۇلارعا التىن بۇيىمدار، التىننان جا­سالعان ىدىستار، گاۋھار تاستارمەن، 80 توننا التىنمەن سالىق تولەپ وتىرعان. التىنمەن اپتالىپ وتىرعان پاتشانىڭ قاراپايىم­دىلىعى سونشا، قوناقتارىنا استى التىن ىدىسقا قۇيىپ بەرىپ، ءوزى اعاشتان جاسالعان ىدىستان اس ءىشىپ وتىرادى ەكەن.

- اتتيلانى نەگە بىزدەردە ەدىل پاتشا دەپ اتايدى؟

- ءبىرىنشى نۇسقاسى ەدىلدىڭ جاعاسىندا تۋعاندىقتان، قازاقتار سولاي اتاعان، ەكىنشى نۇسقاسى اتيل، ەتيل، ەديل دەپ اتالىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. گەرمانيادا ەتتسەل دەپ اتاي­دى. ورىستاردىڭ ەسكى قولجازبالارىندا اتىلى دەپ كورسەتىلگەن. ەدىل دەپ قارا­قال­پاقستاندا ءبىر قازاقتىڭ جىرى قالعان ەكەن دەيدى بىرەۋلەر، بىراق مەن تابا الما­دىم. سىزدەردىڭ گازەت ارقىلى بىرەۋدەن-بىرەۋ ەستىپ، ءبىر جەردەن شىقسا، جاقسى بولار ەدى.

- ەدىلدى ۇنەمى شايقاستاردا جۇرەتىن جاۋىنگەر رەتىندە ەلەستەتەمىز، بۇل قيسىنعا كەلە مە؟

- مەن فرانتسيادا ەكى رەت بولدىم. سوندا ەستىگەنىم، عۇندار فرانتسيا جاقتى جاۋلاپ العان سوڭ، بالا اتتيلانى ريمدەرگە، ريم بۇلارعا امانات رەتىندە اەتسي دەگەن بالانى جىبەرەدى. كەيىن ەكەۋى فرانتسيانىڭ شىعىس جاعىنداعى كاتالاۋن دەگەن جەردە كەزدەسىپ، جولداس بولىپ كەتەدى. سول جەردە شايقاس بولدى دەيدى. بىراق ونداي شايقاستىڭ ءىزى دە جوق. ەش جەردە ەشقانداي شايقاس بولعانى تۋرالى مالىمەت تىركەلمەگەن، ەشكىمنىڭ سۇيەگى تابىلماعان. ياعني سوعىس بولماعان. سەبەبى اتتيلا ءوزى سوعىسقاندى دۇرىس كورمەيتىن ادام بولعان. لا شەپپ دەگەن قالا بار، مەن وسى قالادا ەجەلگى مۇراجاي بار دەگەندى ەستىگەن سوڭ ارنايى باردىم. «بۇل جاقتا اتتيلا بولعان، قاراڭىزدارشى» دەگەن مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا كارتانى قاراپ جىبەر­گەندە، «و، عاجاپ! شىنىمەن دە، كارتادا «اتتيلا توقتاعان جەر» دەگەن بەلگى بار ەكەن. اۆتوموبيليستەردىڭ كارتاسىندا تۇر. كەتتىك» دەپ بارساق، شىنىمەن دە، «ات­تيلا لاگەرى» دەگەن دە بەلگى تۇر.    

بۇرىن رەسەيدە تۇرعان، قازىر سول جاقتا تۇراتىن ياكۋت عالىمىنىڭ ايتۋى بويىنشا، «اتتيلا ساي»، «اتتيلا سوقپاق»، «اتتيلا توبە» دەگەن جەرلەر بار كورىنەدى. بۇل جاقتا اتاقتى ادامدارعا مەيلى ول جاۋ بولسىن، وسىنداي بەلگىلەر قويىپ وتىرادى» دەيدى. بۇل - تاريح، تاريحي تۇلعالاردى قاستەرلەۋ. ەندى وسىنداي بەلگىلەرگە اسا جاۋاپكەر­شىلىكپەن قارايتىن ەل جوعارىدا ايتقانداي سوعىس بولسا، سول شايقاستىڭ دا بەلگىلەرى ءبىر جەردەن شىعار ەدى عوي. ياعني اتتيلا تارا­پىنان ەشقانداي شايقاس بولماعان. ريمدە ۆاتيكان دەگەن كىشكەنتاي عانا مەملەكەت بار. ونسىز دا شاعىن مەملەكەت ۇلكەن ءبىر بولمەسىن اتتيلاعا ارناعان. ريمگە بەتتەپ كەلە جاتقان اتتيلانىڭ الدىنان سول كەزدەگى ريم پاپاسى لەو ءى-ءدىڭ ءوزى الدىنان شىعىپ، ەكەۋى ءبىر كۇن وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى. ءسويتىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسۋدەن كەيىن اتتيلا ريممەن شايقاسپاي كەرى قايتىپ كەتەدى. سول ەكەۋىنىڭ كەزدەسۋىن ۇلكەن كارتينا ەتىپ سالىپ، سونى الگى ۆاتيكاننىڭ مۇراجايىنا قويعان، ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى تۇر. كەيبىر دەرەكتەردە اتتيلاعا ريمگە يمپەراتور بولۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالعانى ايتىلادى، ول كەلىسىمىن بەرەدى. بىراق وعان جەتىپ ۇلگىرمەي، اتتيلا 53 جاسىندا قايتىس بولىپ كەتەدى.

- ەدىل پاتشانىڭ سوڭىندا ۇرپاعى قالسا، ولار كىم بولعان؟

- اتتيلانىڭ ءبىرىنشى ايەلى بالاسىن بوساناردا قايتىس بولىپ كەتەدى. اتتيلا بەس جىلداي جۇرەدى دە، كەيىن كەرەكۋ دەگەن عۇننىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. ول اتتيلانىڭ وڭ قولى دەسە دە بولادى، وتە اقىلدى ايەل بولعان، كەلگەن كىسىلەر الدىمەن سول ايەلىنە شارۋاسىن ايتىپ، سودان كەيىن اتتيلامەن جولىعاتىن بولعان. پاۆلوداردىڭ بۇرىنعى اتى كەرەكۋ دەگەندى كەيبىرەۋلەر مويىنداي قويمايدى. بۇل كەرەكۋدىڭ جاڭاعى اتتيلانىڭ ايەلى كەرەكۋگە قاتىسى جوق. ءدال قانداي ماعىنا بەرەتىنى بەلگىسىز، بىراق ءبىر نارسە انىق، ول بىزدە وسىنداي ءسوزدىڭ بولعانى. اتتيلا ءبىر كەزدە قىتايعا ەلشى بولىپ بارعان. سول ەلشىلىككە بارا جاتقاندا ەرتىس جاقپەن وتكەن دە، قىتاي يمپەراتورىنا جولىعىپ، قايتاردا وڭتۇستىك جاقپەن قايت­قان. سوندا بارار جولىندا كەرەكۋمەن تانىسقان بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان ەللاح دەگەن بالاسى اۋىرىپ ولەدى. ەكىنشىسى ءوز بيلىگىن تولىق اتقارا الماي، قول استىنداعى گوتتار، نەمىستەر، سلاۆياندار، ۇيعىرلار، تاعى باسقا وزگە ۇلتتار اراسىندا تالاس بولىپ، عۇنداردىڭ ءبىرازى ەدىل جاققا كوشىپ كەتەدى. كازاريا دەگەن مەملەكەت عۇندار يمپەرياسىنىڭ جالعاسى دەسە دە بولادى، سول كەزدە دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى كازاريا مەملەكەتىنىڭ حالقىنىڭ اتى قازاق دەپ اتالعان. ونىڭ نەگىزگى استاناسى ۆولگانىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان. ول كەزدە كاسپي تەڭىزى 15 مەتر تومەن بولعان. كەيىن كاسپي كوتەرىلىپ كەتكەن كەزدە الگى كازاريا سۋ استىندا قالعان. ال حالىقتارى جان-جاققا، اۋعانستانعا، ازىربايجانعا ت.ب. تاراپ كەتكەن. مىسالى، ۇيعىرلاردا حازار دەگەن رۋ بار، اۋعانستاندا حازاريا دەگەن ەلدى مەكەن بار.

نورمانديا پروۆينتسياسىنىڭ اتلانت تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى گاۆر دەگەن قالاسىن­دا بولعانىمدا سول قالانىڭ جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دەكانىمەن بىرگە ءجۇردىم. ول ءوزى تاريحشى. «وسى جاقتا اتتيلا بولعان دەگەن ءسوز بار» دەپ ەدىم، «ءيا، اتتيلا اتلانتاعا اياعىن جۋعان»، - دەدى. ءبىر وزەندى نەمەسە تەڭىزدى كورسە، مىندەتتى تۇردە بەتى-قولىن، اياعىن جۋ پارىز بولعان، ياعني بۇل سۋعا تاعزىم دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنداي ىرىمدى كوبىمىز بىلە بەرمەيىز. سۋدىڭ دا رۋحى بار. قولىمەن سۋ الىپ، بەتى-قولىن شايۋ «مەن سەنى سىيلادىم» دەگەن ءىلتيپاتتى بىلدىرەدى ەكەن. ءبىز وزەن جاعاسىندا وسكەن حالىقپىز. وعىزدان تارادىق دەسەك، «وعىز» - وزەن دەگەن ءسوز. قاڭلى دەيمىز، «قاڭلى» - سۋ دەگەن ءسوز، وزبەكتەر قازىرگە دەيىن وزەندى «قان» دەيدى.

- فرانتسۋزداردىڭ ءبىزدىڭ باتى­رىمىزعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋى عاجاپ ەكەن..

- فرانتسيا 3 ماۋسىمدى دۇنيەجۇزىلىك اتتيلا كۇنى دەپ جاريالادى. سول كۇنى شەپپ قالاسىندا اتتيلاعا ەسكەرتكىش ورناتتى. ەسكەرتكىشتىڭ استىنداعى تۇعىرى كيىز ءۇيدىڭ فورماسىندا، ۇستىڭگى جاعىندا اتتىڭ ۇستىندە تۇرعان اتتيلانىڭ بەينەسى. ەسكەرتكىشتى سالاردا مەنەن كيىمى قانداي دەپ سۇرادى، مەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمىز، باتىرلارى­مىزدىڭ كيىمدەرى دەپ ءبىراز سۋرەتتەر جىبەردىم. بىزدەردە تۇلعالار بار. ولاردىڭ دا كوبى كەزىندە قىتاي جەرىندە تۇرعان، تالاي قازاقتارىمىزدى قىتايلار مەنشىكتەپ، دارىپتەپ وتىر. قازىر ماعان ءبىر ۇنايتىنى - استانادا كەيىنگى سالىنىپ جاتقان كوشەلەر قازاقتىڭ تاريحي اتتارىمەن اتالادى.

- دەسەك تە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ەدىل پاتشاعا مۇراجايدىڭ ءبىر بۇرىشى دا بۇيىرماعان عوي؟

- 2006 جىلدارى فرانتسيا مادەنيەت مينيسترلىگى اقشا ءبولىپ، اتتيلانىڭ مۇرا­جايى اشىلدى. اتتيلانىڭ اسسوتسياتسياسى كادىمگىدەي كونكۋرس جاريالاپ، وسىنداي جەردە مۇراجاي سالايىن دەپ جاتىرمىز دەپ حابارلاعان. ول مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا الىنعان. مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنداعى جەر دەگەننىڭ ءبىر جامان جەرى وندا سىرتتان ەكسكاۆاتور، بۋلدوزەر دەگەندەردى جىبەر­مەيدى ەكەن. بارلىق جۇمىس، قۇرىلىس قولدان جاسالادى. مىنە، كوردىڭىز بە، قانداي ءتارتىپ. ءسويتىپ، جۇمىس كۇشى، ۋاقىت دەگەندەر ءبىراز قارجىنى قاجەت ەتەدى عوي، سول مەن بارعاندا قاراجاتتارى ءبىتىپ، قينالىڭقىراپ وتىر ەكەن، مەن قالتامداعى بارىن بەرىپ كەتتىم، سوعان دا ريزا بولىپ جاتىر.

- ەلگە كەلگەن سوڭ، ءسىز جوعارى جاق­تاعىلارعا ءمان-جايدى ايتىپ، جاردەم بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايت­پادىڭىز با؟

- ءبىزدىڭ ءوز ەلىمىزدە، قازاقستاندا ات­تيلانىڭ اتىندا ەڭ بولماسا ءبىر كوشە جوق. باسقا ەل ءۇشىن سۇراعاننان، ءوز ەلىمىزدە ءبىر ەسكەرتكىش ورناتۋ جونىندە ماسەلە قويعانىم ءجون ەمەس پە؟! دۇنيەجۇزى شىعىستان ءۇش-اق ادامدى: شىڭعىس حان، اقساق تەمىر جانە اتتيلانى عانا مويىندايدى. ول كەزدە قازاقستاننىڭ جەرى اتتيلانىڭ يمپەرياسىنا قاراعان. ونىڭ اكەسى شىعىس جاقتى باس­قارعان، ياعني قىتاي قابىرعاسىنا دەيىنگى ارالىق. سول كەزدە عوي بالاسى اتتيلانى قىتايعا ەلشى ەتىپ جىبەرگەنى. ال ەندى تاراز، تۇركىستانداردان ينديا جاققا قاراي اق عۇندار مەكەن ەتكەن. سولتۇستىك جاقتاعىلاردى قارا عۇندار، وڭتۇستىكتەگىلەردى اق عۇندار دەپ ەكىگە بولگەن. قارا - سولتۇستىك، اق - وڭتۇستىك دەگەن ءسوز. تۇركيانىڭ سولتۇستىگىندەگى تەڭىزدى قارا تەڭىز، وڭتۇستىگىندەگىنى اق تەڭىز دەپ اتاۋى سول كەزدەگى قالىپتاسقان سوزدىك قولدانىس.

- اتتيلانىڭ ءبىلىمدى بولعانىنا قاراعاندا ءىلىم-بىلىمنەن مول حاباردار بولعانى عوي؟

- ءيا، اكەسى ونى جاستايىنان ەل ارالاتىپ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولىپ وسۋىنە كوپ كوڭىل بولگەن. ولاردا مول كىتاپ قورى بولعان. وتىرار قالاسى كۇيرەيىن دەپ تۇرعان كەزدە جانتالاسىپ التىن بايلىقتارمەن قوسا، كىتاپتاردى دا تىققان. باياعى ءبىر زاماندا شىعىستىڭ پاتشاسى بارلىق ۋازىرلەرى مەن قول استىنداعىلارىن شاقىرىپ الىپ: «ەڭ العاشقى ءسوز نە دەگەن ءسوز، سونى تابىڭدار»، - دەيدى. سودان ۋازىرلەر ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، بىلگىر، عۇلاما عالىمداردى شاقىر­تىپ، كىتاپتاردى قاراپ، ىزدەۋگە كىرىسەدى. بارلىعى جۇمىلا جاتىپ ءبىر كىتاپ جازىپ، پاتشاعا الىپ كەلەدى. پاتشا «مىنانىڭ ءىشىن­دەگى قاي ءسوز ەكەنى بەلگىسىز عوي، قىسقار­تىڭدار»، - دەيدى. ولار ون بەتكە دەيىن قىسقارتادى. پاتشا: بۇل دا كوپ، جالعىز ءسوز قالدىرىڭدار، - دەيدى. ءسويتىپ، ءبىر ءسوز عانا قالادى. پاتشا جالعىز عانا قۇدىرەتتى ءسوزدىڭ تابىلعانىنا قۋانىپ، ۇلان-اسىر توي جا­سايدى. الگى ءبىر-اق ءسوزدىڭ قۇدىرەتتىلىگى سول - ونىڭ ىشىنە الەمدەگىنىڭ بارلىعى سىيادى ەكەن. ءبىراز ۋاقىتتاردان كەيىن پاتشا قايتىس بولادى، ءبىر جورىقتار كەزىندە جاۋگەرشىلەر قالانى قورشاپ الىپ، قيراتادى، ورتەيدى، الگى ءسوز سونىمەن بىرگە جوق بولادى. سول ءسوز كەيىنگى ۇرپاققا جەتپەي، بەلگىسىز كۇيىندە قالادى. كەيدە ماعان وي تۋادى، الەمدى جاۋلاۋشى شىڭعىسحان سول ءسوزدى ىزدەپ كەل­مەدى مە ەكەن دەگەن. سول كەزدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا وتىراردا بولعان. ول ەلدىڭ پاتشاسى قۇندى كىتاپتاردى جيناپ وتىرادى ەكەن. وتىرار جىبەك جولىنىڭ بويىندا تۇر، ءارى وتكەن، بەرى وتكەن كەرۋەنگە كىتاپ الىپ كەل دەيدى، ءسويتىپ جيناي بەرگەن.

- اتتيلانىڭ سۋرەتى بار ما؟

- ريم سۋرەتشىسى رافاەل ءسانتيدىڭ سۋ­رەتتەرىنەن الىنعان، 1810 جىلى ءبىر كىتاپتا باسىلعان لوندوننان ءبىر عانا سۋرەتى تابىلدى. مۇسىلمان دىنىندە ادامنىڭ سۋ­رەتىن سالۋعا تىيىم سالىنعان عوي. دەگەنمەن عۇنداردىڭ تاسقا تاڭبا سالىپ، تەرىگە سۋرەت سالعاندارىن، ەۋروپادا دا سۋرەت سالۋدى جاقسى مەڭگەرگەنىنەن ەسكەرسەك، اتتيلانىڭ سۋرەتى بولماۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى.

- تاريحي تۇلعالاردى قادىرلەۋىمىز كەرەك دەيمىز. بىراق ولار تولىق زەرت­تەلمەسە، اقپارات از بولسا، كىمدى ءبىلىپ، كىمدى تانىپ، قالاي دارىپتەيمىز؟

- تاريحي تۇلعالاردى دارىپتەۋىمىز ءۇشىن ولاردى زەرتتەۋ كەرەك، جاناشىرلار تاراپىنان قولداۋ قاجەت. قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىلگەن زامانىندا مۇمكىندىك جەتكىلىكتى، تەك قارجى بولىنسە جانە ىقىلاس، نيەت بولسا بولعانى. استانانىڭ جانىنداعى قاراكەرەي قابانبايدىڭ مازارىنا بارىپ كەلدىم. قازاعىم دەپ، حالقىم دەپ تەر توككەن تۇلعالاردى، مىنە، وسىلاي دارىپتەۋ كەرەك. تاريحتا اتتيلانى قۇلدىق ءداۋىر دەگەندى جويعانى ءۇشىن قۇرمەتتەيدى. بابىر، بالا­ساعۇندار قازاقتىڭ جەرىنەن شىققان، ال قىرعىزدار ولارعا كوشەنىڭ اتىن بەرگەن، ەسكەرتكىش قويعان. ال ءبىز ابىلايحاننان ارى قاراي قوزعامايمىز.

- قازىرگىلەردىڭ تاريحپەن شارۋاسى جوق. قازىرگى تاريحشى اعالارىمىزدىڭ كوزى كەتكەن سوڭ مۇلدەم ۇمىتىلاتىن دا سياقتى. سوندا نە بولادى؟

- ۇلتتىق تاربيە ول - تاريح. ۇلتتى قالىپتاستىراتىن - تاريح. اڭىزعا اينالعان تاريح بولسا، ماقتانۋ كەرەك. جۇزگە بولىنەمىز، تالاسامىز. قۇر داۋرىعۋ، نەگىزىن، ارعى تاريحىن بىلمەيمىز. ياكۋتتىڭ عالىمى: «سەندەر ۇندەمەي جاتىرسىڭدار، موڭعولدار اتتيلا بىزدىكى دەپ، وزدەرىنە تەلىپ جاتىر» دەيدى. ال ءبىزدىڭ جاستارىمىز اتتيلانىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى دە، سەبەبى ناسيحات جوق. وسىلاي نامىسسىزدىقتان بار بايلىق­تارىمىزدان ايىرىلىپ جاتىرمىز. ءوز­بەكستان الپامىس باتىرعا ەسكەرتكىش قويعان. العاشقى قاعازدى دۇنيەجۇزى بويىنشا ءبى­رىنشى شىعارعان - ءبىز. ءىى عاسىردا شۋ قا­لاسىندا روتاتي دەگەن ادام ويلاپ شىعارعان. سودان كەيىن بارىپ قىتاي ۇيرەنگەن، اۋەلى ولار اعاشقا، سۇيەككە، ەڭ جاقسى دەگەندەرى جىبەككە جازعان. بىراق جىبەككە جازعاننىڭ بوياۋى جايىلىپ كەتەدى ەكەن. ەڭ العاش كىتاپ جازعان، قاعاز شىعارعان ءبىز ەكەنىنە داۋ جوق. ءبىزدىڭ قىتايدا تۇراتىن قانداسىمىز ءۇرىمشىباي دەگەن عالىم الماتىدا وتكەن كونفەرەنتسيادا ەرتەدەگى قازاقتاردىڭ ەجەلدەن-اق 28 ءارپى، جەتى-سەگىز جازۋ توبى بولعانىن مالىمدەدى. شىمكەنت ماڭىنان دا ءبىراز قۇندىلىقتار تابىلدى. دەمەك، كىتاپ جازۋ، قاعاز شىعارۋدىڭ بول­عانىن وسىنداي جازبالار دالەلدەيدى.

V عاسىردا ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا اققاعاز دەگەن ايەل پاتشايىم بولعان ەكەن. ياعني اققاعاز دەگەن ات قويعانىنا قاراعاندا، قاعازدىڭ بولعانى ءشۇباسىز. العاشقى قاعازداردىڭ ءتۇسى سارى، كوك، جاسىل، ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. سەمەيدە ءى پەتردىڭ كەزىندە ءۇش مىڭ كىتاپ بولعان. سول كىتاپتىڭ ءبارى كوك قاعازعا جازىلىپتى. قاعازدى كەندىردەن جاساسا، كوگىلدىر بولادى عوي، ال كەرىسىنشە ءتۇسىن اعارتۋ وڭاي بولماعان. كەيىن ماقتادان جاسالعان كەزدە عانا ءتۇسى سارعىشتانعان. ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا وتىراردا بولعان، بىراق قازاقستاندا كىتاپقا قويىلعان ءبىر ەسكەرتكىش جوق. العاشقى ساقتالعان كىتاپ «اۆەستا» دەپ ەسەپتەلەدى، سول اۆەستاعا وزبەكستان ۇرگە­نىشتە ەسكەرتكىش ورناتىپ قويدى. العاشقى قاعاز ەگيپەتتە شىققان دەپ جۇردىك. ول - پاپيرۋس، پاپيرۋستى اعاشتان جاساعان. ەجەلگى قىتايلار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جورىققا شىققاندا عۇنداردىڭ التىن، كۇمىس بايلىق­تارىمەن بىرگە كىتاپتارىن جانە كارتالارىن الا كەلىڭدەر دەپ تاپسىرما بەرەدى ەكەن. جەردىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىن دا ەڭ ءبىرىنشى عۇندار جاساعان. دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ مادەنيەتتى ەل ءبىزدىڭ ەل بولعان، ءبىز وركەنيەتتى ەلدىڭ ۇرپاعىمىز، ال قازىر ەڭ سوڭىندا جۇرگەن­دەيمىز جانە الدىعا شىعۋعا تىرىسقىمىز دا كەلمەيدى.

- وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اسىل قازىنالارى ءبىر جەردە تىعۋلى جاتقان بولار، ەگەر ءشىرىپ كەتپەسە، بۇل ىسپەن اينالىسىپ جاتقان بىرەۋلەر بار ما؟

- بىردە-ءبىر دەرەكتە كىتاپتاردىڭ ءور­تەلگەنى تۋرالى مالىمەت جوق. سوعان قارا­عاندا، كىتاپحانا ءبىر جەردە تىعۋلى. كىتاپ­تاردى ماتاعا وراپ، ساندىققا سالىپ، قۇمعا كومىپ تاستاسا، ول شىرىمەيدى ەكەن. وتى­راردىڭ ماڭايىندا ءبىر اتتىلى كىسى وتەتىندەي ەتىپ جاسالعان جەراستى جولدارى بولعان. جاۋگەر­شىلىك كەزىندە سوندا جا­سىرىنىپ، اسىل قازىنالارىن سونداي جەرلەرگە جاسىرعان. وتىراردىڭ كىتاپحاناسى دا سولاي جاسى­رىلعانى كۇمان كەلتىرمەيدى.

سوناۋ ءبىر جىلدارى قوي باعىپ جۇرگەن شوپاننىڭ ءيتى وتىراردىڭ كوكماردان قور­عانىنىڭ ماڭىندا بورسىق قۋىپ ءجۇرىپ، ونىڭ ىنىنە كۇمپ ەتىپ ءتۇسىپ كەتىپ، اۋزىنا توزىعى جەتكەن اراب تىلىندە جازىلعان ءبىر كونە كىتاپتى تىستەپ الىپ شىققانى تۋرالى گازەتتەردە جازىلعانى بەلگىلى. ياعني سول توڭىرەكتە مول قازىنانىڭ توپىراق استىندا جاتقانى انىق. وتىرار كىتاپحاناسى شى­عىستى عانا ەمەس، باتىس ەلدەرىن دە تاڭىر­قاتىپ، تاڭداي قاقتىرعانى ءمالىم. تاريح بەتتەرىن پاراقتار بولساق، ءال-فارابي با­بامىزدىڭ ءوزى كىتاپقۇمار عۇلامالى­لىعىمەن، قۇندى دۇنيەلەر جيناۋىمەن تانىمال بولعانىن، كىتاپ قورىنىڭ كوبەيۋىنە وراسان ۇلەس قوسقانىن بىلەمىز. قوي تەرىسىمەن قاپتالعان، تەرىگە جازىلعان قىپشاق جىل­نامالارى، جىر-داستاندار، ءدارى-دارمەك قولدانىستارى مەن پايدالى شوپتەر تۋرالى جازبالار، جۇلدىزشىلار مەن ساياحاتشى­لاردىڭ اسپان مەن جەر بەلگىلەرىن تۇسىرگەن تۇجىرىمدارى تۋرالى جازىلعان كىتاپتارى دا وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ اتاعىن جەر جۇزىنە ءماشھۇر ەتتى. ال ەندى وسى توپىراق استىندا قالعان قۇندىلىقتارىمىزعا قولىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن بەل شەشىپ كىرىسە الماي وتىرعانىمىز وكىنىشتى.

- ەگەر وتىرار كىتاپحاناسى تابىلار بولسا، باسقاسىن ايتپاعاندا، وندا اتتيلا تۋرالى دا كوپتەگەن مالىمەتتەر بولۋى بەك مۇمكىن عوي، قالاي وي­لاي­سىز؟

- وتە دۇرىس ايتاسىز. ابدەن مۇمكىن. تابىلار ەدى. اتتيلا تۋرالى دەرەك بولماۋى مۇمكىن ەمەس. وي، شىركىن-اي، ول كىتاپتار قولعا تۇسسە، قازاق وركەنيەتى بولماعان دەگەن­دەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلار ەدى. دۇنيەجۇزىنىڭ الدىندا مەرەيمىز كوتەرىلىپ، بارلىعىن مويىنداتار ەدىك. اتتيلانىڭ سۋرەتى دە تابىلىپ قالار ما ەدى. الگى شىڭعىسحان ىزدەگەن جالعىز ءسوزدى دە سودان تابار ما ەدىك.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

اۆتور: ءاليا سەيىلحانقىزى

«الاش ايناسى» گازەتى