تاليباننىڭ اۋعانستاندى باسىپ الۋىنا كىم مۇددەلى؟

تاليبان راديكالدى قوزعالىسىنىڭ سودىرلارى اۋعانستان بيلىگىن باسىپ الىپ، 1996 جىلدان 2001 جىلعا دەيىن تالىپتەردىڭ باقىلاۋىندا بولعان «اۋعانستان يسلام امىرلىگى» مەملەكەتىن قايتا قۇرۋعا ۋادە بەردى.  سوڭعى 20 جىل ىشىندە قوزعالىستىڭ ءوزى دە، باسشىلىعى دا وزگەردى. بۇگىن وقىرمانعا سوڭعى جىلدارى تاليبان توبىن باسقاراتىن نەگىزگى كوشباسشىلار تۋرالى مالىمەتتەردى ۇسىنباقپىز.

حايباتۋللا احۋنزادە
تاليباننىڭ جوعارعى كوشباسشىسى

تاليبان راديكالدى قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى تىزىمىندە ءبىرىنشى بولىپ ۇيىمنىڭ قازىرگى جوعارعى كوشباسشىسى — حيباتۋللا احۋنزادەنى اتاعان ءجون. 1980 جىلدارداعى كەڭەستىك ناۋقان كەزىندە ول مۋجاحيدتەر جاعىندا سوعىسقان، الايدا ونىڭ مايدانداعى شايقاستارعا قاتىسۋى تۋرالى اقپارات جوق. احۋنزادە 1994 جىلى تاليبانعا قوسىلعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي قوزعالىستىڭ نەگىزىن قالاۋشى موللا مۇحاممەد وماردىڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

1996 جىلى «اۋعانستان يسلام امىرلىگى» قۇرىلعاننان كەيىن ول اسكەري سوتتىڭ باستىعى جانە جوعارعى سوت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. The Washington Post گازەتىنىڭ حابارلاۋىنشا، ەكى سوت تا ۇرلىق جاساعانى ءۇشىن قولىن كەسۋ جانە اۋىر قىلمىس ءۇشىن تاسپەن ۇرۋ سياقتى قاتاڭ جازالاۋ ساياساتىن ۇستانعان.

2001 جىلى «يسلام امىرلىگىنىڭ» جويىلۋى احۋنزادەنى اۋعانستاننان كەتۋگە جانە كورشىلەس پاكىستانعا كوشۋگە ءماجبۇر ەتتى. وندا ول نەگىزىنەن ءدىني مۇسىلمان مەكتەپتەرىندە ساباق بەردى. احۋنزادە اۋعانستانعا تەك 2013 جىلى قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى مۇحاممەد ومار قايتىس بولعاننان كەيىن ورالدى. احۋنزادەنىڭ ءوزى وماردىڭ مۇراگەرى احتار مۇحاممەد مانسۇردىڭ ولىمىنەن ءۇش جىل وتكەن سوڭ تاليباندى باسقاردى. ونى ارنايى وپەراتسيا كەزىندە اقش اسكەرى جويدى. ايتپاقشى، احۋنزادە تاليباننىڭ اسكەري وپەراتسيالارى مەن تەرروريستىك اكتىلەرىن اقتايتىن جارلىقتار شىعارۋعا جاۋاپتى دەپ سانالادى.

احۋندزادەنىڭ بەينەسى نەگىزىنەن جۇمباق. سوڭعى جىلدارى «تاليبان» جەتەكشىسى كوپشىلىككە كورىنبەيدى، ال باق وكىلدەرى ونىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى، سونداي-اق كوروناۆيرۋستان قايتقانى جونىندە بىرنەشە رەت حابارلادى. الايدا بۇل رەسمي تۇردە راستالعان جوق.

ول قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالارعا تەرىس قارايتىن، اتاپ ايتقاندا ۇيالى تەلەفوندى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن بىلمەيتىن كونسەرۆاتيۆتى تەولوگ رەتىندە تانىمال. ال باتىستا اسكەري تاجىريبەسى از ادام رەتىندە سيپاتتالادى. نەگىزىنەن ەسىرتكى ساۋداسىمەن تولىقتىراتىن قارجى سالاسىنداعى مامان دەپ سانايدى.

ابدۋل عاني بارادار
تاليباننىڭ بەت-بەينەسى

ابدۋل عاني بارادار بۇگىندە توپتىڭ «بەت-بەينەسى» جانە ساياسي قاناتىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە تانىمال. ول باتىس ەلدەرىنىڭ وكىلىمەن، سونىمەن قاتار اۋعانستاننىڭ بۇرىنعى بيلىگىمەن بەيبىت كەلىسسوزدەر كەزىندە بايلانىس ورناتىپ، بۇل وقيعا رەسمي تۇردە تاليبان ەلىن باسىپ الۋمەن اياقتالعان. وتكەنىنە كوز جۇگىرتسەك، «يسلام امىرلىگى» كەزىندە تەرروريستىك جانە اسكەري وپەراتسيالاردى ۇيلەستىرۋگە جانە ولاردى قارجىلاندىرۋعا جاۋاپتى تاليباننىڭ باستى اسكەري ستراتەگتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

2001 جىلى اقش-تىڭ اۋعانستانداعى وپەراتسياسى باستالعان كەزدە بارادار تاليبان مەملەكەتىنىڭ قورعانىس ءمينيسترى قىزمەتىن اتقاردى. «يسلام امىرلىگى» قۇلاعاننان كەيىن ول پاكىستانعا كەتىپ، وندا توعىز جىلدان كەيىن جەرگىلىكتى قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى مەن تسرۋ-دىڭ بىرلەسكەن كۇشىمەن قاماۋعا الىندى. باراداردىڭ تۇتقىندالۋى 2018 جىلعا دەيىن سوزىلىپ، اقش شەشىمىمەن پاكىستان تۇرمەسىنەن بوساتىلدى. ءسويتىپ ونىڭ كومەگىمەن ۆاشينگتون اۋعانستانداعى جاعدايدى شەشۋ ءۇشىن تاليبانمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلدادى.

بوستاندىققا شىققاننان كەيىن بارادار پراگماتيكالىق جانە ديپلوماتيالىق تۇلعا رەتىندە بەدەلگە يە بولعان تاليباننىڭ باس ديپلوماتى بولدى. ول اقش-تىڭ بۇرىنعى مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەومەن جەكە كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. سونىمەن قاتار، كەزدەسۋگە ماسكەۋگە كەلىپ، قىتاي وكىلدەرىمەن بايلانىس ورناتتى. The Wall Street Journal اقپاراتىنا سايكەس، 2020 جىلى تاليبان ديپلوماتى اقش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى دونالد ترامپپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، اق ءۇيدىڭ باسشىسىمەن تىكەلەي بايلانىسقان تاليباننىڭ العاشقى كوشباسشىسى اتاندى.

مۇحاممەد ياكۋب
تاليبان نەگىزىن قالاۋشىسىنىڭ ۇلى

توپتاعى تاعى ءبىر ماڭىزدى ادام ءارى قوزعالىستىڭ ەڭ جاس جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى – تاليبان نەگىزىن قالاۋشى مۇحاممەد وماردىڭ ۇلكەن ۇلى مۇحاممەد ياكۋب. شامامەن، ياكۋب 1990 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى سياقتى، ول دا مولدا. 2013 جىلى ومار قايتىس بولعاننان كەيىن تانىمالدىعى ارتتى.

The Wall Street Journal شولۋشىلارى ياكۋبتى راديكالدى قوزعالىستىڭ بايسالدى وكىلى دەپ اتايدى.

قازىر ول ۇيىمنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن باسقارادى. دەسە دە، العاشىندا ونى وماردىڭ ىقتيمال مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «تاليبان» كوشباسشىسى اتاپ جۇرگەن. ياكۋب 2013 جىلى قوزعالىستىڭ باسقا وكىلدەرىمەن قاقتىعىسقا بايلانىستى اكەسىنىڭ ورنىن العان جوق.

سودىرلاردىڭ باسشىلىعىنان باسقا، ول قازىرگى تاليبان باسشىسىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى. قوزعالىستىڭ وزىندە ايتىلعانداي، 2020 جىلى توپ جەتەكشىسى كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعاندا ياكۋب ۋاقىتشا ۇيىم جەتەكشىسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولدى. اۋعانستاندى تاليبان باسىپ العاننان كەيىن، ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قوزعالىس سودىرلارىن اۋعان اسكەرلەرى مەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنە زيان تيگىزبەۋگە شاقىردى. سونىمەن قاتار ەلدەگى بازارلار مەن دۇكەندەردىڭ تۇراقتى جۇمىسىن باقىلاۋدى تالاپ ەتتى. ءبىر جىلدارى ياكۋبتى ءولدى دەگەن دە اقپارات تاراعان.

سيراجۋددين حاككاني
تاليبان سودىرى

تاليبان باسشىلارى تۋرالى ايتا وتىرىپ، قوزعالىستىڭ ەڭ راديكالدى قاناتى سانالاتىن «حاككاني جەلىسى» باسشىسىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. اڭگىمە اۋعانستاندا بىرقاتار ديۆەرسيالار مەن تەررورلىق اكتىلەردى ۇيىمداستىردى دەپ رەسمي ايىپتالعان سيرادجۋددين حاككاني تۋرالى بولىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، حاككاني جەلىلەرى 2008 جىلى كابۋلداعى سەرەنا قوناق ۇيىنە شابۋىل جاساپ، سودان كەيىن ۇيىم اقش-تاعى تەرروريستەر تىزىمىنە ەنگەن.

حاككاني قاناتى كوپتەن بەرى اقش باستاعان حالىقارالىق كواليتسيانى جويۋعا تىرىسىپ، ونى اۋعانستانداعى ميسسياسىنىڭ باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ اتادى. الايدا، جويۋ ارەكەتتەرى وتە ءساتتى بولمادى. تەك 2017 جىلى «حاككاني جەلىسى» 5 مىڭنان استام جاۋىنگەردى قۇرادى. جاقىندا توپ اۋعانستان-پاكىستان شەكاراسىن باسقاردى.

اقش فەدەرالدىق تەرگەۋ بيۋروسى تاليبان كومانديرىن ۇستاۋعا كومەكتەسەتىن اقپارات ءۇشىن 10 ميلليون دوللار ۇسىنادى. ايتا كەتەيىك، «حاككاني جەلىسىنىڭ» كوشباسشىسى سونىمەن قاتار 2020 جىلى The New York Times ونىڭ «تاليبان نەنى قالايدى؟» دەگەن ايدارىن جاريالاعاندىعىمەن بەلگىلى. ال 2010 جىلى ول 144 بەتتەن تۇراتىن «مۋدجاحيدتەردىڭ يگىلىگى ءۇشىن اسكەري ساباقتار» كىتابىن شىعاردى. وندا ول باس كەسۋ مەن جانكەشتىلىك جارىلىستاردى قولدايتىنىن جازىپ، باتىس مۇسىلماندارىن حالىقپەن ارالاسۋعا، قىرىنۋعا، باتىستىڭ كيىمىن كيۋگە جانە «شىدامدى بولۋعا» شاقىردى.

شەر مۇحاممەد ابباس ستانيكزاي
تاليبان ساياسي كەڭسەسىنىڭ باسشىسى

تاليباننىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى وكىلى – كاتارداعى تاليبان ساياسي كەڭسەسىنىڭ قازىرگى باسشىسى شەر مۇحاممەد ابباس ستانيكساي. 1980 جىلداردىڭ اياعى مەن 1990 جىلداردىڭ باسىندا ول «اۋعانستاندى ازات ەتۋ يسلام وداعىنىڭ» وڭتۇستىك-باتىس مايدانىنا باسشىلىق ەتتى. ال تاليبان بيلىككە كەلگەننەن كەيىن اۋعانستان يسلام امىرلىگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولدى.

ستانيكزاي اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىگىن كورسەتىپ، باتىستىق باق-قا ءجيى سۇحبات بەردى. 1996 جىلى ول سول كەزدەگى پرەزيدەنت بيلل كلينتوننان تاليباننىڭ اۋعانستانداعى بيلىگىن مويىنداۋىن سۇراۋ ءۇشىن تاليبان دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىلىعىمەن ۆاشينگتونعا باردى.

«يسلام امىرلىگى» ىدىراعاننان كەيىن كاتارعا كەتىپ، وندا تالىپتەردىڭ ساياسي كەڭسەسىنىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتتى.

ستانيكزاي ءوز جۇمىسى كەزىندە قىتايدان كەلگەن ءتۇرلى دەلەگاتسيالارمەن كەلىسسوزدەرگە قاتىستى، سونداي-اق وزبەكستان مەن يندونەزياعا ساپارمەن باردى. بىرقاتار باق 2020 جىلى ستانيكزاي تاليبان باسشىلىعىنا نەمقۇرايدى قارادى جانە ونىڭ كاتار كەڭسەسىنە اسەرى ايتارلىقتاي تومەندەدى دەپ جازادى.

ابدۋل حاكىم حاككاني
تاليبان كەلىسسوزشىسى

2020 جىلى ابدۋل حاكىم حاككاني ستانيكزايدىڭ ورنىنا كاتار تالىپتەر كەڭسەسىنىڭ كەلىسسوزدەر توبىن باسقاردى. بۇعان دەيىن تەولوگ تاليباننىڭ باستى ساياسي ورگانى ورنالاسقان كۆەتتا قالاسىنداعى يسلام ءدىني مەكتەبىنە باسشىلىق ەتكەن.

كۆەتتادا حاككاني تالىپتەردىڭ سوت جۇيەسى مەن ءدىني قىزمەتكەرلەر كەڭەسىن باسقاردى، قوزعالىس وكىلدەرىنىڭ قاتىگەزدىگىن اقتاۋ ءۇشىن جارلىقتار شىعاردى. ونى تاليباننىڭ جوعارعى باسشىسى حيباتۋللا احۋنزادەنىڭ جاقىن جانە سەنىمدى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى دەپ تە اتايدى.

تاليبان دەگەنىمىز نە؟

اۋعانستان بيلىگىن باسىپ العانعا دەيىن تاليبان قوزعالىسى تەولوگتار مەن دالا كومانديرلەرىنە بولىنگەن راديكالدى جانە قالىپتى وكىلدەردەن تۇراتىن شاشىراڭقى توپ بولىپ سانالدى. سوڭعى جىلدارى ءارتۇرلى ساراپشىلار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قوزعالىس ىشىندە ءۇش ۇلكەن كۇش — حاككاني جەلىسى، ياكۋب مولدا توبى جانە احۋنزادەنىڭ جاقىن جاقتاستارى بارىن ايتادى. ولاردان باسقا، ۇيىمدا كوپتەگەن باسقا فراكتسيالار بار. بىراق ولار نەگىزىنەن وسى ءۇش توپقا سۇيەنەدى.

INION RAS (رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ الەۋمەتتىك عىلىمدار بويىنشا عىلىمي اقپارات ينستيتۋتى) زەرتتەۋشىسى گەورگي اساتريان ءوز سۇحباتىندا:

«اۋعانستانعا تالىپتەردىڭ شابۋىلى كەزىندە ءبىز تاليباننىڭ جوعارىدان كەلگەن بۇيرىقتاردى جانە ولاردىڭ دەمەۋشىلەرىنىڭ، نەگىزىنەن پاكىستاننىڭ بۇيرىقتارىنا وتە باعىناتىن ورتالىقتاندىرىلعان قۇرىلىم ەكەنىن كوردىك. سوندىقتان فراكتسيالار ماڭىزدى ەمەس. قوزعالىستىڭ پاكىستانمەن تەرەڭ ينتەگراتسيالانعان جانە پاكىستان قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ ستراتەگيالىق تاپسىرمالارىن ورىندايتىن، ءبىرتۇتاس مايداندا ارەكەت ەتەتىن جەتەكشىسى مەن باسشىلىعى بار. بۇل وتە تىعىز قۇرىلىم»، - دەگەندى ايتىپ تۇيىندەگەن. اتالعان سوزگە سۇيەنسەك، تاليبان مەن ونىڭ فراكتسيالارىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى تۋرالى بارلىق پىكىرلەر ءمانسىز بولىپ شىعادى.

ەسكەرتۋ: تاليبان - قازاقستاندا جوعارعى سوتتىڭ 2005 جىلعى 15 ناۋرىزداعى شەشىمىنە سايكەس قىزمەتىنە تىيىم سالىنعان قوزعالىس.

دايىنداعان رامينا چاكيرباەۆا

Abai.kz