3

 

تەرگەۋشىنىڭ 1930 جىلعى 1 قازان كۇنى م.تىنىشباەۆقا قويعان سۇراقتارى نەگىزىنەن ونىڭ وسى 1918-1920 جىلدار اراسىنداعى «الاشوردانىڭ» تەڭ توراعاسى جانە اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى رەتىندەگى اتقارعان قىزمەتىن قامتىدى. سونىڭ ىشىندە اتامان اننەنكوۆپەن مايدان شەبىندەگى كەزدەسۋلەرىنە باسا توقتالدى. جەتىسۋدىڭ ورىس، قازاعىن قان قاقساتقان قانقۇيلى اعايىندى مامونتوۆتاردىڭ 10 مىڭدىق پارتيزانىنا قارسى سوعىسقان الاش جاساعىنا م.تىنىشباەۆ قارۋ-جاراق، كيىم، ازىق-تۇلىك اپارعان. ول كەزدە «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ اسكەرى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعا قويماعان كەزى. ءبىز تىم ۇزاق ءارى شۇبالاڭقىلاۋ باياندالعاندىقتان دا، تەرگەۋدىڭ جاۋابىن مازمۇنداپ قانا بەرەمىز:

3

 

تەرگەۋشىنىڭ 1930 جىلعى 1 قازان كۇنى م.تىنىشباەۆقا قويعان سۇراقتارى نەگىزىنەن ونىڭ وسى 1918-1920 جىلدار اراسىنداعى «الاشوردانىڭ» تەڭ توراعاسى جانە اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى رەتىندەگى اتقارعان قىزمەتىن قامتىدى. سونىڭ ىشىندە اتامان اننەنكوۆپەن مايدان شەبىندەگى كەزدەسۋلەرىنە باسا توقتالدى. جەتىسۋدىڭ ورىس، قازاعىن قان قاقساتقان قانقۇيلى اعايىندى مامونتوۆتاردىڭ 10 مىڭدىق پارتيزانىنا قارسى سوعىسقان الاش جاساعىنا م.تىنىشباەۆ قارۋ-جاراق، كيىم، ازىق-تۇلىك اپارعان. ول كەزدە «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ اسكەرى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعا قويماعان كەزى. ءبىز تىم ۇزاق ءارى شۇبالاڭقىلاۋ باياندالعاندىقتان دا، تەرگەۋدىڭ جاۋابىن مازمۇنداپ قانا بەرەمىز:

ءى. 1918 جىلى سەمەيدە قىزىلداردىڭ قىرعىنىنان (مامونتوۆتىڭ وتريادىنىڭ بىرنەشە قازاق اۋىلىنىڭ شارۋا ادامدارىن جاپپاي قىرۋى جانە توناۋى، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەمنىڭ دە اۋىلى بار) زارداپ شەككەندەرگە كومەك رەتىندە قۇرىلعان كوميتەتتىڭ ماجىلىسىندە جەتىسۋدىڭ تۋماسى، سونىڭ ىشىندە قاتتى زارداپ شەككەن لەپسى ۋەزىنىڭ تۇرعىنى ەسەبىندە مەنى توراعا ەتىپ سايلادى. جينالعان قارجىعا (مەن سەمەيگە كەلگەنشە جينالىپ قويىپتى) ساتىپ الىنعان قاجەتتى مانۋفاكتۋرالاردى اننەنكوۆ تالانعا الدى، اتامان اننەنكوۆتىڭ اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى «الاشوردا» پولكىنىڭ كومانديرى توقتامىشەۆ ماعان: «اننەنكوۆ اسكەرىنە ارنالعان كىرە جۇگىن الىپ ءجۇرۋشى» - دەگەن كۋالىك الىپ بەردى. 22 كىرەنى اياكوزگە اكەپ، «الاشوردانىڭ» جەتىسۋ ءبولىمى كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى تولەمباي دۇيسەمباەۆقا، نۇسىپبەك جاقىپباەۆقا، يبراگيم جايناقوۆقا، سادىق امانجولوۆقا تۇبىرتەك بويىنشا تاپسىرىپ بەردىم. قالعان كىرەنى رومانوۆكا سەلوسىنداعى بازارباي مامەتوۆكە، مىرزاقان تولەبەۆ پەن قاناتحان سىرتانوۆقا تاپسىردىم. بۇل 1918 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايى بولاتىن. دەمەك، مەن اننەنكوۆتىڭ شتابىندا قىزمەت ەتكەمىن جوق. ونى كەڭسابا ۇمبەتباەۆ، مىرزاحان تولەباەۆ راستاي الادى. سول كەزدە ماعان ءۇرجاردان نۇسىپبەك جاقىپباەۆ: مەنى اننەنكوۆ ۇشارالعا شاقىرىپ جاتقانى تۋرالى حابار جىبەردى. 1919 جىلى قاڭتاردا مىرزاحان تولەباەۆ، جۇماقان كۇدەرين، مەن ۇشەۋمىز ۇشارالداعى اننەنكوۆقا كەلىپ، تانىستىق. ءبىر ساعاتتاي اڭگىمەلەستىك. ول ءوزىن قازاقتاردىڭ جاقسى قابىلداپ جاتقانىن ايتتى. سول كەزدە قىزىلداردىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى سۋىت حابار كەلدى دە، ءبىز اتتانىپ كەتتىك.

ەكىنشى رەت 1919 جىلى قىركۇيەكتە كەزدەسكەنىمدە، قاراۋىنداعى الاش ەسكادرونىن تولتىرۋعا جىگىت جيناپ بەرۋىمدى تالاپ ەتتى، اۋىلدا جىگىت قالماعانىن ايتىپ، باس تارتقانىمدى الدىڭعى جاۋاپتارىمنىڭ بىرىندە ايتقانمىن. ءۇشىنشى كەزدەسۋىم اقسۋ - باسقان كۇرە جولىندا ءوتتى. تالدىقورعانداعى قىزىلدارعا 1919 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا كەتكەن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ - الدابەرگەن ۇمبەتباەۆتىڭ تاعدىرىن ءبىلۋ ءۇشىن اقسۋعا كەلە جاتقامىن. 1920 جىلى قاڭتاردا اننەنكوۆ اقسۋ جولىندا ماشينامەن كەتىپ بارادى ەكەن. قازاقشا كيىنىپ السام دا مەنى تانىپ، امانداستى. ۇشارالعا كەلۋىمدى ءوتىندى. مەن تاياۋدا باراتىنىمدى ايتتىم. قاسىمدا كەرىمباي تولەباەۆ بار بولاتىن. سودان كەيىن اننەنكوۆتى كورگەن ەمەسپىن. اننەنكوۆتىڭ شتابىندا قامداۋشى بولىپ ىستەمەگەنىمدى كەڭسابا ۇمبەتباەۆ، مىرزاحان تولەباەۆ، بازارباي مامبەتوۆ راستاي الادى.

ءىى. 1919 جىلى تامىزدا سەمەيدى تاستاپ، تۋعان اۋىلىما، قالىڭ نايماننىڭ ىشىنە كەلدىم. سەرگيوپولدە سادىق امانجولوۆقا: كەڭەس وكىمەتىنىڭ «الاشورداعا» كەشىرىم جاساعان دەكرەتى شىققانىن، بايتۇرسىنوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتى جاققا شىققانىن، وسىنى ەسكەرىپ، اقتار شەگىنە قالسا، شىعىسقا ەمەس، باتىسقا بەت الۋىن تاپسىردىم. 1919 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا مىرزاحان تولەباەۆ پەن بازارباي مامەتوۆتى شاقىرىپ الىپ، سولتۇستىككە قاراي اياق باسپاۋدى، قىزىلدارعا ەلشى جىبەرۋدى تاپسىردىم. تالدىقورعانعا الدابەرگەن ۇمبەتباەۆ بارىپ، تاپسىرمانى ورىندادى. كۇدەرين 1919 جىلدىڭ قاراشاسىندا (الدە جەلتوقساندا), ۇمبەتباەۆ 1919-1920 جىلدىڭ جەلتوقسان-قاڭتار ايىندا كەتتى. بۇرىنعىنى قايتالاپ جاتپاس ءۇشىن بۇدان ارى شۇباتىپ جاتپايىن».

اتامان اننەنكوۆتىڭ «ادامنىڭ باس سۇيەگى مەن ايقاستىرىلعان ادام جىلىگىنىڭ سۋرەتى سالىنىپ، «س نامي بوگ» دەپ جازىلعان جاسىل تۋ كوتەرگەن كازاك جۇزدىكتەرى ىدىراي باستاعاندا، سول تۋدىڭ ەكىنشى بەتىنە جارتى اي مەن جۇلدىزدىڭ سۋرەتى سالىنعان، باس كيىمدەرىنە اق جولاق تاققان الاشتىڭ سەرگيوپول جاساعى مايدان وتىندە قالدى. م.تىنىشباەۆ پەن و.جاندوسوۆتىڭ ىقپالىمەن 29 ناۋرىزدا 2 جانە 3 قازاق پولكى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقتى، ءسويتىپ، قىزىل ارميانىڭ قازاق اتتى پولكىنىڭ نەگىزىن قالادى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «ءىىى.1920 جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارىندا تاشكەنتكە كەلسەم، مەنى شاقىرعان فرۋنزە دە، رىسقۇلوۆ تا وندا جوق بولىپ شىقتى. ولاردىڭ بارلىعى دا (فرۋنزە، كۋيبىشەۆ، ەلياۆا، ۆيكۋنوۆ) موسكۆاعا كەتىپ قالىپتى، ول جاقتان قايتىپ ورالمادى. تاشكەنتتە بۇرىنعى الاشورداشىلاردان حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، ەسپولوۆ (سول كەزدە تانىستىم) بار ەكەن، كەيىننەن يسا قاشقىنباەۆ، كوبجاسانوۆ كەلدى. 1920-1921 جىلى قىستا تاشكەنتكە رىسقۇلوۆ قايتىپ كەلدى. ول قۇلتاسوۆپەن بىرگە (ول رىسقۇلدىڭ ءبىرىنشى ايەلىنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەن) ماعان كەلىپ سالەم بەردى. مەن رىسقۇلوۆتى وسىمەن ەكىنشى رەت كوردىم (1914 جىلى العاش كورگەنىمدە ول بالا بولاتىن، وقۋعا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن، تۇلكىباس اۋىلىندا ونىڭ قولىنا اقشا ۇستاتتىم، ەگەر مۇقتاجدىعى بولسا تاعى دا جىبەرىپ تۇراتىنىمدى ايتتىم). ول: تۇركىستاندىق ورىس، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ تارتىسىندا ورىس توبىنىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن، سوندىقتان دا موسكۆادا قىزمەت ەتكىسى كەلەتىنىن ايتتى. ول كەزدە قازاق، قىرعىز، وزبەكتەن شىققان پارتيا قىزمەتكەرلەرى (قوجانوۆ، اسفاندياروۆ سياقتى) ءبىزدى، الاشورداشىلاردى تەحنيكالىق جۇمىسقا تارتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن: ءيا، جەر، سۋ ماسەلەسى جونىندەگى كوزقاراستارىمىز دا ونشا الشاق ەمەس بولاتىن.

ءىۇ. ء(تورتىنشى ماسەلە قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ز.ۆاليدوۆپەن بايلانىسى تۋرالى قوزعالادى. ول تۋرالى پىكىرى كەيىنگى كورسەتىندىدە قامتىلاتىن بولعاندىقتان دا بۇل ارادا پايدالانبادىق - ت.ج.).

ءۇ. 1922 جىلى جازدا ماعان دۋلاتوۆ پەن ادىلەۆ كەلىپ: «عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ گەرمانياعا وقۋعا كەتىپ بارادى، شەت ەلدە جۇرگەن شوقاەۆقا قازاقتاردىڭ جاعدايىن جەتكىزۋ كەرەك، قايتارىندا شوقاەۆ ءوزىنىڭ شەت ەلدە نە ىستەپ جۇرگەنىن بىرىمجانوۆقا ايتىپ جىبەرسىن»، - دەدى، مەن بۇل ۇسىنىستى قولدادىم. وزبەكتەر دە ءوزىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە وسىنداي تاپسىرما بەرىپتى. ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇل ساپارى تۋرالى پىكىرىمدى بۇرىنعى كورسەتىندىلەرىمنىڭ بىرىندە ايتقانمىن.

ءۇى. (بۇل تاراۋدا قازاق جانە وزبەك تىلدەرىندە ادەبيەتتەر شىعارۋ ءۇشىن تاشكەنتتە باسپا اشۋعا ۇمتىلعاندارى، جەر-سۋ رەفورمالارى، ت.رىسقۇلوۆپەن، بوكەيحانوۆپەن 1927 جىلعى كەزدەسۋى، اۋىلعا بارىپ دەمالعانى باياندالادى. بۇل ماسەلەلەر وزگە كورسەتىندىلەردە بىرنەشە قايتالانىپ ايتىلادى - ت.ج.).

وسى كورسەتىندىمدى قورىتا كەلە ايتارىم: تۇرمەدە وتىرعان ەكى اي ىشىندەگى وتكەن ءومىرىم تۋرالى ۇزدىكسىز ويلارىم، مەنىڭ بۇرىنعى كوزقاراسىمدى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. وتكەن ومىرىمدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ الدىنداعى كىنامدى سەزىنەمىن، ماعان كەشىرىم جاساپ، قازاقستان مەن تۇركىستاننان تىس جەردە ەڭبەك ەتىپ، ءوزىمدى «الاشوردا» يدەولوگياسىنىڭ ناسيحاتشىسى رەتىندە ەمەس، ۇلى سسسر-ءدىڭ تەحنيك-قىزمەتكەرى رەتىندە كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن. م.تىنىشباەۆ».

تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتار بىرىڭعاي كورىنگەنىمەن، ولاردىڭ كورسەتىندىسىنىڭ اراسىندا وزگەلەردىڭ اتى-ءجونى كەزدەسىپ، تۇسىنىك بەرۋلەرىنىڭ سەبەبى، تەرگەۋ - سۇراق رەتىندە جۇرگىزىلگەن. تىڭشىلاردىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ بەرىلگەن سۇراقتارعا قايتارعان جاۋابى تەرگەۋشىنىڭ ىڭعايىنا وراي قاعازعا تۇسكەن. سوندىقتان دا ونى ناقتى كورسەتىندى دەپ قاراۋعا بولمايدى. ءبىز بۇل جاۋاپتاردى تەك تۇرمە تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردەن بارىنشا تولىق ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن جانە ولاردىڭ كورسەتىندىسىندە ايتىلعان ادامداردىڭ نە ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن كەلتىردىك. مىسالى، ح.دوسمۇحامەدوۆ ءوزىنىڭ جاۋابىندا: م.تىنىشباەۆتىڭ كورسەتۋى جالعان، مەنى ونىمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرىڭىز، - دەپ تالاپ ەتەدى. ال م.تىنىشباەۆ ءوز جاۋابىندا:

«حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ كولحوز بەن سوۆحوزدى ايىرا المايتىنىن ەستىپ كۇلگەنبىز. سوندىقتان دا ونىڭ كەڭەس قۇرىلىسى تۋرالى حابارى جوق بولعاندىقتان دا، قارسى ارەكەتكە بارۋ مۇمكىن ەمەس»،- دەيدى.

مىنە، وسى ايعاقتىڭ تونىن اۋدارىپ پايدالانعان تەرگەۋشى ح.دوسمۇحامەدوۆكە:

«ءسىزدى م.تىنىشباەۆ كەڭەس قۇرىلىسىنا قارسى شىقتى دەپ وتىر»,- دەپ ارانداتادى.

1930 جىلعى 6 قىركۇيەك كۇنگى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسىندە استىرتىن ۇيىمدى مويىنداعانداي سىڭاي تانىتاتىن ايعاقتار كەزدەسەدى. مۇنى قاتتى قىسىم مەن زورلىقتىڭ ناتيجەسىندە ايتتى ما، جوق، تەرگەۋشىنىڭ ءوزى ايعاق بەرگەن ادامعا دا وقىتپاي: مىنە، سەن تۋرالى مىنا كورسەتىندىدە بىلاي جازىلعان، - دەپ بوپسالاپ جاۋاپ الدى ما، ول جاعى بەلگىسىز. بۇل - تۇرمە تەرگەۋشىلەرىنىڭ كانىگى توسەلگەن ءتاسىلى. مىسالى، ح.دوسمۇحامەدوۆكە، ءا.ەرمەكوۆكە، م.اۋەزوۆكە - م.تىنىشباەۆتىڭ; كەرىسىنشە م.تىنىشباەۆقا - ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ; ح.عابباسوۆقا - ە.وماروۆتىڭ; ا.بايتۇرسىنوۆقا - م.جۇماباەۆتىڭ; م.اۋەزوۆكە - ج.ايماۋىتوۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ; ج.ايماۋىتوۆقا - م.اۋەزوۆتىڭ، د.ادىلەۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ; م.دۋلاتوۆقا - م.ەسپولوۆتىڭ، ع.ءبىرىمجانوۆتىڭ، ح.بولعامباەۆتىڭ، ك.جالەنوۆتىڭ; ءا.بوكەيحانوۆقا - ە.وماروۆتىڭ، ءا.ءبايدىلديننىڭ، ال وسىلاردىڭ بارلىعىنا د.ادىلەۆتىڭ جاۋاپتارىن قارسى قويىپ، ءوزارا ارانداتۋعا تىرىسقان.

بۇعان ءبىر مىسال: 30-جىلعى 6 قىركۇيەكتە تەرگەۋشى م.تىنىشباەۆقا:

ء"سىز تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا تارتىلعان كۇدەرين جۇماقاننان، اۋەزوۆ مۇحتاردان، قوجامقۇلوۆ ناسىردان، كوشكىمباەۆتان باسقا، تاعى كىمدەردىڭ قاتىسقانىن بىلەسىز؟ تۇركىستانداعى كوتەرىلىس تۋرالى كۇدەريننەن حات الىپسىز عوي. وسپانوۆ ءالىمحان سادىر مەن ماتايلاردىڭ، الاكول اۋدانى تۇرعىندارىنىڭ قىتايعا بوسىپ جاتقانىن سىزگە حابارلاپتى عوي"- دەپ جورتا سۇراق قويعان.

وكىنىشتىسى، مۇنداي بوپساعا ءتۇسىپ قالعاندار دا بار. ال م.تىنىشباەۆ سونداي شىرعاعا تۇسپەس ءۇشىن:

„تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن، وعان كۇدەرين جۇماقاننىڭ، اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ، قوجامقۇلوۆ ناسىردىڭ، كوشكىمباەۆتىڭ، تاعى باسقا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن بىلمەيمىن. كۇدەرين ماعان 30-جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ باسىندا الماتىعا حات جازىپ، تۇركىستان اۋدانىنداعى كوتەرىلىسكە قازاقتاردىڭ، ورىستاردىڭ، كاۆكازدىقتاردىڭ قاتىسقانى تۋرالى حابارلاپتى. مەن: ماتاي مەن سادىرلار تىنىش (م.تىنىشباەۆتىڭ ءوز اۋىلى - ت.ج.) - دەدىم، ال وسپانوۆ ءالىمحان الاكول مەن ءۇرجار اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى قىتايعا اۋىپ جاتقانىن نەمەسە اۋىپ كەتكەنىن ايتتى"- دەپ سۇراقتى سوزبە-ءسوز قايتالاپ جاۋاپ قايىرادى.

ال ەندى مۇنى كورسەتىندى دەۋگە ەش كەلمەيدى. بىراق تا اتى اتالعان ادامدارعا اتى-ءجونى كورسەتىلگەن تۇستى عانا نۇسقاپ: سەنىڭ قىلمىسىڭ تۋرالى، مىنە، م.تىنىشباەۆ مىناداي دەپ كورسەتكەن، - دەپ ارانداتقان. سوندىقتان دا ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ، ءا.ەرمەكوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ كورسەتىندىسىندە م.تىنىشباەۆتىڭ ەسىمىنىڭ اتالۋىنا كۇدىكتەنە قاراۋعا بولمايدى جانە وزگەلەردى وزىنەن نەعۇرلىم الىستاتا ءتۇسۋ ءۇشىن: ەكەۋارا قاتىناسىمىز ناشار، مەن ونى جاراتپايمىن، ول مەنى جەك كورەدى، - دەگەن سياقتى ەكىۇشتى پىكىرلەردى وقىعاندا، ايىپتالۋشى ەكىنشى ادامدى قورعاپ وتىر دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.

م.تىنىشباەۆتىڭ 30-جىلعى 4-قازانداعى جاۋابىنىڭ سوڭىنا قولى قويىلماعان. كورسەتىندىنىڭ باسىندا ءوزىنىڭ „الاشورداداعى" قىزمەتتەرىنە شولۋ جاساي كەلىپ:

«ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ ۇستالعاننان كەيىن ۇيىمنىڭ جۇمىسىن الماتىدا - ەرمەكوۆ، دوسمۇحامەدوۆ حالەل، تىنىشباەۆ، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا، تاشكەنتتە - قاشقىنباەۆ يسا، اۋەزوۆ مۇحتار، قوجامقۇلوۆ جالعاستىردى. تاشكەنتتەگىلەرگە سىرداريا وكرۋگىندەگى كەنەسارين ءازىمحان (شىمكەنت), مۇساەۆ، شىنعالين، قوڭىرقوجاەۆ (؟), اۋليە-اتادان - بايسەيىتوۆ ءازيز، تۇركىستاننان - وتەگەنوۆ سادىق مۇشە رەتىندە قوسىلدى. قازاق-مونعول تاريحى تۋرالى ەڭبەگىمدە قازاقتىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى پىكىرلەرىمدى الاشورداشىل-ۇلتشىل كوزقاراسپەن جازدىم، كىتاپتىڭ تارالۋىنا جول بەرمەس دەگەن كۇدىكپەن ونىڭ كوشىرمەسىن وزىمدە ساقتاپ قالدىم»,- دەگەن پىكىردى بىلدىرەدى.

زادى، باسپادان شىعىپ، تاراتۋعا تىيىم سالىنعان، بىرەن-ساران داناسى بىزگە جەتكەن تاريحي شەجىرەنىڭ كەيىنگى وڭدەلگەن، تولىقتىرىلعان نۇسقاسىنىڭ جاعدايى قاتتى الاڭداتسا كەرەك. وكىنىشكە وراي، تولىقتىرىلعان نۇسقا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى.

وسى كورسەتىندىدەگى س.وتەگەنوۆ تۋرالى دەرەكتەر وتە قات، زەرتتەۋشىلەردىڭ دە نازارىنان قالىس قالىپ كەلەدى. ونىڭ ەسەسىنە سول جىلدارداعى ادامداردىڭ ءومىربايانى «قىزىلتۇمسىق ارىزدار» ارقىلى بارىنشا تولىق جازىلعان. «كوممۋنيست د.نىسانباەۆتىڭ 1925 جىلى 31-قاڭتاردا سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانۋىنا بايلانىستى» جىبەرگەن «جاناشىرلىق حاتىندا» بۇكىل تۇركىستاندىق قازاق زيالىلارىن - نە الاشورداشىل، نە باسماشى ەتىپ شىعارعان. سول ارىزدا «كەڭەس» قۇپيا ۇيىمىنىڭ «توراعاسىنىڭ ءبىرى سادىق وتەگەنوۆ» تۋرالى:

«شىمكەنتتىك، اۋليە-اتا ۋەزىنەن، ۇزاق ۋاقىت بويى تۇركىستاندا تۇرعان، قوجانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىن قالىپتاستىرعان باس كەڭەسشى ءارى ۇستازى. وتەگەنوۆ جولداس تاشكەنتتىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن قوجانوۆتان كوپ بۇرىن بىتىرگەن، از ۋاقىت حالىق مۇعالىمى بولعان، سودان كەيىن ۇزاق مەرزىم بويى سوت پەن پريستاۆتىڭ اۋدارماشىسى بولعان»,- دەگەن («الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 1-كىتاپ، 175-بەت) عۇمىرنامالىق دەرەك بار.

وسى از ماعلۇماتتا زەرتتەۋشىلەردىڭ وي قورىتۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن كوپ ماعىنا بار. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ىزدەۋ سالىناتىن تۇلعانىڭ ءبىرى. ويتكەنى: «قۇمنىڭ ىشىندە جاساق جيىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە شىعايىن با؟»,- دەگەن ۇسىنىستى قارابايىر قازاقتىڭ ەكىسىنىڭ ءبىرى ايتا بەرمەيدى.

 

«1930 جىلعى 5 قاراشا كءۇنگى  ينجەنەر تىنىشباەۆتىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى. جاۋاپ العان وگپۋ-ءدىڭ قازاقستانداعى وكىلى جولد. الشانسكي.

1) ءبىزدىڭ تاشكەنتتەگى ۇيىم 22-جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەدى. گولوششەكين جولداسقا بەلگىلى بولعان قۇجاتتارعا قاراعاندا ورىنبورداعى ۇيىم 20-21 جىلدارى قۇرىلعان سياقتى. مەن بۇل ماسەلەنى 22 جىلى ءساۋىر ايىندا زاكي ءۆاليدوۆتىڭ سوزىنەن ءبىلدىم. بىردە مەنى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۇيىنە شاقىردى. سوندا ول: مىرجاقىپ دۋلاتوۆ زاكي ۆاليدوۆ تۋرالى اڭگىمە بولماق. وندا وزبەكتەردىڭ دە وكىلى كەلمەك،- دەستى. ۋاعدالاسقان كۇنى باردىم. العاشقى ماسەلە تاشكەنت ۇيىمىنىڭ جۇمىس بارىسىنا ارنالدى. بۇل حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قازاق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ ۇيىندەگى پاتەرىندە ءوتتى. وتىرىسقا حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرزاعازى ەسپولوۆ، دۋلاتوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، مەن، ءبىرىمجانوۆ جانە يسا قاشقىنباەۆ قاتىستى. دۋلاتوۆ نە ءبىرىمجانوۆ ەكەۋىنىڭ بىرەۋى: شىعىس بۇقارادا ءانۋار پاشا ءجۇر. ونىڭ قاسىندا زاكي ۆاليدوۆ بار. سوڭعىسىنىڭ قاسىندا باشكيريامەن بايلانىس جاسايتىن باشقۇرت كومەكشىسى بار. وزبەكتەرمەن بىرىگىپ كۇرەسپەك. زاكي ۆاليدوۆ بۇعان قازاقتاردى دا تارتۋدى ۇسىنىپتى. وزبەك باسشىلارى اراسىنان ءمىناۋار قاري مەن حودجاەۆ قولداماق ەكەن،- دەگەندى ايتتى. دۋلاتوۆ، ءبىرىمجانوۆ، ەسپولوۆ بۇل ماسەلەگە قىزۋ ارالاستى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ بۇعان قاتتى قارسى بولىپ: «مۇنىڭ ءبارى قىرتىمباي نارسە، جالعىز اتتى قوناققا سەنىپ، باستان ايرىلۋعا بولمايدى»،- دەدى. مەن دە سوزگە ارالاستىم. مەندە سەنىمسىزدىك بار ەدى. اقىرى: ۇيىمدى قۇرۋ كەرەك،- دەپ ۇيعاردىق. جاھانشا دا سوڭىندا كەلىسىمىن بەردى. «ءار قالادان ۇيىمنىڭ بولىمشەلەرىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك. قاجەت كەزىندە ولار ىسكە شۇعىل ارالاسۋى ءتيىس»،- دەپ شەشتىك. الماتى مەن شىمكەنت قالاسىنداعى توپتى ۇيىمداسىرۋ ماعان تاپسىرىلدى. مەن: «الماتىدان - سۇلەەۆتى، شىمكەنتتەن - كەنەساريندى ۇيىمعا تارتۋ كەرەك»،- دەپ ۇسىنىس جاسادىم. وزگە اتالعانداردىڭ اتى-ءجونى ەسىمدە جوق. كوممۋنيستەردى دە ۇيىمعا تارتۋ ماسەلەسى قوزعالدى. ءبىز وعان قارسى بولدىق. ويتكەنى: قوجانوۆ ءبىلىپ قويۋى مۇمكىن،- دەپ قاۋىپتەندىك. ءسويتىپ العاشقى جۇمىستى قازاقستاننىڭ قالالارىندا ۇيىم بولىمشەسىن اشۋ ارەكەتىنەن باستادىق. ۇيىم ىسىنە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر بەلسەنە ارالاستى. اسىرەسە حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۇلكەن تەورەتيك، كەڭسە مەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنا جەتىك، ىستەن گورى تەورياعا بەيىم ەدى. ال جاھانشا دوسمۇحامەدوۆءتىڭ ىسكەرلىگى باسىم بولاتىن. ەرمەكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىنىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنىن بىلمەيمىن. بىراق ول وتە شەشەن، ايتقانىنا ءسوزسىز سەندىرە الاتىن ءتىلمار ەدى.

2) قالىپتاسقان تاريحي جاعدايدى باعالاۋعا كەلگەندە دۋلاتوۆقا ەشقايسىمىزدىڭ كۇرەسكەرلىگىمىز دە، ورەمىز دە جەتپەيتىن. ۇيىمعا ەشقانداي ات قويىلعان جوق. قازاقتاردىڭ استىرتىن ۇيىمى دەگەن تۇسىنىك قانا بولدى. بۇدان باسقا ماسەلە تالقىلانعان جوق. ۇيىم توراعاسىنا حالەل دوسمۇحامەدوۆ سايلاندى. ۇيىمنىڭ حاتشىلىعىنا دۋلاتوۆ پەن ءبىرىمجانوۆ ۇسىنىلدى. ءبىرىمجانوۆ: بۇل ماسەلەگە اقساقالداردىڭ الاڭداماۋىن، ونى ءوزى جۇرگىزەتىنىن ايتتى. ۇيىم الدىنا مىناداي مىندەتتەر قويدى: 1. زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسۋ كەرەك. وعان ءبىرىمجانوۆ بارسىن - دەپ شەشىلدى. سويتسەك ءبىرىمجانوۆ بۇقاراعا بارىپ كەلىپتى. بۇل وتىرىستا ءبىز: بۇقارعا حالەل دوسمۇحامەدوۆ بارسىن، ول زاكي ۆاليدوۆءتى بۇرىننان تانيدى جانە دارەجەلەس - دەپ پىكىر بىلدىردىك. حالەل دوسمۇحامەدوۆ قايتىپ كەلگەن سوڭ بىزگە بارلىق جايدى ءتۇسىندىرىپ بەرسىن - دەستىك. بۇعان دوسمۇحامەدوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

3) ...ۇيىمنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باعىتىنا كەلەتىن بولساق مىناداي ۇسىنىس جاسالدى. ءبىرىنشى: قازاقستان ۇلتتىق دەموكاراتيالىق رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. قازاقستان گەوگرافيالىق جانە تاريحي تۇرعىدان رەسەيمەن دە، ورتا ازيامەن دە تىكەلەي بايلانىستى. ورتا ازيا فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاق جانە باسقا دا ۇلتتار كىرەدى. زاڭ شىعارۋشى ورگان پارلامەنت بولۋعا ءتيىستى. ۇكىمەتتى مينيسترلەر كەڭسەسى باسقارۋى ءتيىس. ءتىپتى بولماعان جاعدايدا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى قۇرىلىمىن پايدالانۋ كەرەك. ەڭ جوعارعى ورگان قۇرىلتاي بولۋى ءتيىس، - دەگەن ۇيعارىمعا كەلدىك. بىراق تا ناقتى ەرەجە قابىلدانعان جوق».

ز.ۆاليدوۆ: «بىراق تۇركىستان ساياساتىنىڭ بەلدى تۇلعالارى - ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، وزبەكتەردەن ءمىناۋار قاري، بۇحارالىق حاكىمزادا، مىرزا ابدىقادىر مۇحيددين، تۇرىكمەندەردەن زاڭگەر قاقاجان بەردىباەۆ جانە باسقالار كەڭەستەردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىقتان دا قۇرىلتايعا كەلە المادى (445-بەت). ...قۇرىلتايىمىز 18 قىركۇيەكتە باستالدى. ون التى ادامنىڭ جينالعانى ەسىمدە. اسىرەسە، قازاق اعايىندار جاقسى دايىندالعان ەدى. ءۇش كۇن ءۇش جەردە جينالدىق. تالقىلانعان قاۋلىلاردىڭ ءبارى شىن جۇرەكتەن قابىلداندى. اۋەلى بۇقارادا قۇرىلعان «ورتا ازيانىڭ قاراپايىم مۇسىلماندارىنىڭ ۇلتتىق وداعىنىڭ» ورنىنا تەك «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» دەگەن ات قانا الىندى. قازاقستانداعى «الاشوردا» اتاۋى - «سولتۇستىك تۇركىستان» بولىپ وزگەرتىلدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ وداقتىق دارگەيدە جۇرگىزىلەدى، ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالادى، تاۋەلسىز سوت قۇرىلىمى بولادى، تەڭ جانە تۋىستىق قارىم-قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن وداقتىق قاعيداتتار جاسالادى...».

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): بولاشاق ۇكىمەتتىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى مىندەتى تالقىلانبادى. ال مال شارۋاشىلىعى قازىرگى قالپىندا قالسىن دەستىك. سۋ شارۋاشىلىعى اۋىزعا الىنعان جوق. قازاقستاننىڭ جەرى كەڭ. ونداعى حالىقتاردىڭ دا كوڭىل-كۇيى ءار قيلى. اسىرەسە، جەر ماسەلەسى وتە كۇردەلى. سوندىقتان دا قونىس اۋدارۋشىلاردى توقتاتا تۇرۋ كەرەك. مال شارۋاشىلىعى مەن جەر وڭدەۋدى قاتار الىپ جۇرۋگە، جەر وڭدەۋ مادەنيەتىن يگەرۋگە بەلسەندى تۇردە كوشۋ كەرەك. 1922 جىلعى جەر تۋرالى رەفورما ءبىزدىڭ ارالاسۋىمىزسىز ءوتتى. ءبىز ول رەفورماعا مۇلدەم قارسىمىز. ونىڭ جوباسىنا ءبىزدىڭ ۇيىم مۇشەلەرى دە بەلسەنە ارالاسۋعا ءتيىستى ەدى دەگەن پىكىر بىلدىردىك. جالپى ەكى ۇيىم قاتار جۇمىس ىستەدى. ورىنبورداعى ۇيىمعا - بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ, ءادىلوۆ، ءبىرىمجانوۆ، بولعانباەۆ، ال تاشكەنتتەگى ۇيىمعا - دۋلاتوۆ پەن ءبىرىمجانوۆ جەتەكشىلىك ەتتى. ەكەۋىن دە الدىڭعى قاتارلى ۇيىم دەپ ەسەپتەدىك. ايىرماشىلىعىمىز جيزاق پەن سامارقان وبلىسى تۇركىستاننىڭ قۇرامىنا ەنگەندىكتەن دە ءبىز زاكي ۆاليدوۆپەن جاقىن بايلانىستا بولدىق. قىزىلورداداعى ۇكىمەت ەكەۋىن دە ءبىر ۇيىم دەپ قابىلدادى. دۋلاتوۆ ەكى ۇيىمدا دا بەلسەنە قىزمەت ەتتى.

4) ۇيىم-تەررورلىق ءىس-ارەكەتتى ۇيىمداستىرۋعا ۇيعارىم جاساعان جوق. بىراق تا جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ ۇندەۋ جازىپ، تاراتۋعا ءتيىستى بولدى. شىمكەنتتەگى داۋلەت يبراگيموۆ كەيىن بۇل شارادان ءۇمىتىن ءۇزىپ، بويىن اۋلاق سالدى. ءانۋار پاشا كۇيرەگەننەن كەيىن جانە زاكي ۆاليدوۆءتىڭ وكىلدىك ماسەلەسى شەشىلمەگەننەن سوڭ، ۇيىم قايتىپ كەڭەس قۇرعان ەمەس. ءوز-وزىنەن تاراپ تىندى. ءبىز كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعىپ، ءوزىمىزدىڭ ىسكەرلىك قاسيەتىمىزدى كورسەتۋگە تىرىستىق. ءبىز جوبانىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا كورسەتىلگەنىندەي، سسرو-نىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكا رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن مويىندادىق. كوممۋنيستەر وكىمەتىندە سۇيكىمسىز كۇيىمىزشە سايقىمازاقپەن كۇن كورە بەرەمىز دەپ شەشتىك. جەر ماسەلەسى جونىندەگى 2-ءشى باپتاعى مىندەتتى جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم. مال شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىن بۇزباۋ كەرەك. جەر وڭدەۋ مادەنيەتىن جارىستىرا جۇرگىزۋ كەرەك دەگەن پىكىر سول كۇيىندە قالدى.

سونداي-اق جاستاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە جانە عىلىمي كىتاپتاردى اۋدارۋعا باسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك دەستىك. اسىرەسە وقۋ-اعارتۋ مەن جەر ماسەلەسى جونىندە بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. جەر - ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى حالىققا بەرىلسىن، سودان كەيىن بارىپ كازاك-ورىستاردىڭ ۇلەسىن قاراستىرۋعا بولادى دەگەن تۇجىرىم ۇستاندىق. مەن ول كەزدە تەمىر جولدا جۇمىس ىستەدىم. بۇرىن تاريح پانىنەن ساباق بەردىم. ءوز دارىسىمدە ۇلتتىق يدەيانى دارىپتەپ، قازاقتار كەڭەس وكىمەتىنەن گورى 17 عاسىردا جاقسى، ەمىن-ەركىندىكتە ءومىر سۇرگەن. سەندەردىڭ سىباعالارىڭا سول ءومىر تيەسىلى ەدى - دەگەن سياقتى پىكىر ءبىلدىرىپ ءجۇردىم. تاريحتى ناشار بىلگەندىكتەن دە ولار مەنىڭ سوزىمە سەندى. مۇنىڭ بارلىعى، ارينە، وتكەن تاريحي اڭگىمە. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان كىتاپتاردى قۇراستىرىپ، اۋدارۋعا حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ورىنبوردا - بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ بەلسەنە ارالاستى. 25-ءشى جىلدان كەيىن مەن دە ارالاستىم. وقۋ پاندەرىن قاداعالاۋعا ءتيىستى سۇلەەۆ بىزگە باقىلاۋ جاساعان جوق».

مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ءوزىنىڭ ينستيتۋتتا تولتىرعان انكەتاسىنا:

«قارا سۇيەكتەن شىققانمىن، ەشقانداي رەۆوليۋتسيالىق قوعامدىق قىزمەتپەن اينالىسپادىم، دەنساۋلىعىم جونىندە ايتارىم - جۇرەك قابى كەڭەيگەن، بەزگەكپەن اۋىرعامىن، قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا تۇراقتى ىستەگىم كەلەدى»,- دەگەن انىقتاما بەرگەن.

ول - ۇلت كوسەمى، تۇركسىبتى جوبالاعان تەمىرجولشى-ينجەنەر رەتىندە عانا ەمەس، تەك تاريحشى رەتىندەگى ەڭبەگىمەن دە ۇلت تاريحىندا ماڭگى ساقتالاتىن تۇلعا. ونىڭ بۇل سالاداعى زەرتتەۋى 1923 جىلعى ينستيتۋتتىڭ ءىىى كۋرس ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان تۇركى-مونعول تاريحىنىڭ باعدارلاماسىنان باستاۋ الدى. ءدارىس جوباسى مىناداي:

«تۇركى-مونعول تاريحىنا كىرىسپە.

1. مونعولداردىڭ (شىڭعىس حاننىڭ) داۋىرلەۋىنە دەيىنگى كونە تۇركىلەر تۋرالى دەرەكتەر. تۇركىلەر مەن مونعولداردىڭ ەجەلگى باسپانالارى. عۇندار، ساقتار، يۋزيلەر، ۇجىندەر (ۇيسىندەر - ت.ج.), قاڭلىلار، سانبيلەر، جۋجاندار. وعىزدار: شىعىس جانە باتىس تۇركى قاعاناتى. ۇيعىرلار، توعىزدار، وگۇلەر، قارلىقتار، قاراحانيلەر، پەچەنەگتەر، بىلعارلار، ماديارلار، باشقۇرتتار، حازارلار، قىپشاقتار، تۇرىك-سەلجۇكتەر، قارا قىتايلار (قيداندار - ت.ج.).

2. مونعولدار. ۇلى مونعولدار مەن سولتۇستىك مونعولدار (تاتارلار), كەرەيلەر، مەركىتتەر، جالايىرلار جانە شىڭعىس حاننىڭ داۋىرلەۋى - شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسى، شىڭعىس حاننىڭ تۇلعاسى.

3. شىڭعىس تۇقىمدارى (تورەلەر - ت.ج.). شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمدارىنىڭ جەرگىلىكتى جۇرتتى بيلەۋ جولىنداعى كۇرەسى: ۇگەدەي، شاعاتاي، جوشى جانە تولە ۇلىستارى. التىن وردادان توقتامىسقا دەيىن جانە تەمىردىڭ شاعاتاي ۇلىسىنداعى بيلىگى.

4. تەمىر جانە ونىڭ يمپەرياسى. ءبايازيدتىڭ تالقاندالۋى، توقتامىستىڭ كۇيرەۋى جانە ونىڭ سالدارى، تەمىردىڭ جەكە تۇلعاسى.

5. التىن وردانىڭ كۇيرەۋى جانە ونىڭ سەبەپتەرى. كىشى حاندىقتاردىڭ: قىرىم، قازان، ءسىبىر، نوعاي، وزبەك جانە قازاق حاندىقتارى بىرلەستىكتەرى، قىرعىزدار.

6. تەمىردىڭ تۇقىمدارى، شايباني حاننىڭ تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋى.

7. شايبانيدتەر، اشتارحانيدتەر، ماڭعىتتار (بۇقارا), قوڭىراتتار (حيۋا), مەنگىلەر (قوقان).

8. قازاق حاندىعى بىرلەستىگىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى. 1723 جىلعى سوعىس جانە ونىڭ سالدارى.

9. قازاقتار مەن قىرعىزداردى ورىستاردىڭ باعىندىرۋى.

10. تۇركى-مونعول حالىقتارىنىڭ شەجىرەسى»,- دەگەن (تاشكەنتتەگى تۇڭعىش قازاق ينستيتۋتى، تاشكەنت، 2005 جىل، 46-بەت) تۇرعىدا تۇزىلگەن.

ءبىز دە تاريحتىڭ ۇشىعىن ۇستاپ جۇرگەن پروفەسسور رەتىندە ايتارىمىز، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ءتۇزىپ كەتكەن وسى ءدارىس كەستەسىنەن ءححى عاسىرداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسى تەرەڭدەپ نە قاناتىن كەڭ جايىپ كەتە قويعان جوق.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «25-ءشى جىلدان باستاپ مەن قۇرىلىسپەن اينالىستىم. وندا ساياساتپەن اينالىسۋعا مۇرشا بولعان جوق. بولاشاق مەملەكەتتىڭ مۇشەلەرىنىڭ كىم بولاتىنى تالقىلانعان ەمەس. شەت ەلدەگى قازاقتار تۋرالى مەن ەش نارسە بىلمەيمىن. ەرتەرەكتە شوقاەۆقا حات جازعان بولاتىنمىن. مازمۇنى ەسىمدە قالماپتى. جالپى العاندا شوقاەۆتى مەن جاقتىرمايتىنمىن. مەن ونى تاياز ادام دەپ ەسەپتەيتىنمىن. شەتەلگە ءوتىپ كەتكەننەن كەيىنگى شوقاەۆءتىڭ تاعدىرى نە بولعانى بەلگىسىز جانە ونىمەن ەشقانداي بايلانىسىم جوق».

ءوزىنىڭ ورنىنا قوقان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر ءمينيسترى بولعان م.شوقايدى «مەن ونى جاقتىرمايتىنمىن»، - دەۋ ارقىلى سول تۇستاعى بارلىق ساياسي كۇرەس احۋالىن بايانداۋدان باس تارتىپ وتىر. ايتپەسە: قوقان رەسپۋبليكاسى قۇلاعاندا قىزىل اسكەرلەرگە قارسى سوعىستىڭىز با، م.شوقاەۆپەن اراداعى بايلانىستارىڭىز قانداي، وكىمەتتى قالاي تاپسىردىڭىز، تاعى كىمدەر وكىمەت مۇشەسى بولدى، سول ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنداعىلاردىڭ ىشىندە كىمدەر باسماشىلارعا قوسىلدى، ولارمەن اراداعى بايلانىستارىڭىز قالاي ەدى؟، - دەگەن سۇراقتىڭ استىندا قالار ەدى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «...كەلەسى ماسەلەگە كوشەتىن بولساق، بۇل جونىندە ءبىزدىڭ پىكىرىمىز قازاق ونەركاسىپشىلەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن قاراتىلەۋوۆتىڭ كوزقاراسىمەن ءتۇيىسىپ جاتتى».

مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن س.سادۋاقاسوۆتىڭ ءتۇيىسىپ جاتقان پىكىرلەرى سوڭعىسىنىڭ «ۇلتتار مەن ناتسيونالدار تۋرالى» اتتى ماقالاسىنداعى:

«پاتشا وكىمەتىنىڭ زامانىنان بەرى قالماي كەلە جاتقان قاتە كوزقاراستىڭ ءبىرى - ۇلت رەسپۋبليكالارىنا شيكىزاتتار دايىنداپ شىعاراتىن اۋدان دەپ قاتە قاراۋشىلىق. مۇنى قويۋ كەرەك. بۇل تۋرالى 12-سەزدە دە ءسوز بولىپ وتكەن ەدى. ونەرلى كاسىپ لايىعىنا قاراي ءبولىنۋ كەرەك دەسەدى. دۇرىس-اق، تەرى شىعاتىن اۋداندا - بىلعارى زاۋىتتارى، ءجۇن-جۇرقا بار اۋدانداردا - ءجۇن جۋاتىن ورىندار، شۇعا فابريكتەرى سالىنۋى كەرەك... «شەت ايماقتاردى تەك قانا شيكىزات اۋداندارىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان پاتشا وكىمەتى مەن ورىس بۋرجۋازياسىنىڭ ساياساتىن» ومىردەن الاستاۋ تۋرالى ديرەكتيۆانىڭ شەت ايماقتا، ءبىزدىڭ مىسالىمىزدا، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلۋى جەتكىلىكسىز، دالىرەك ايتقاندا، مۇلدەم جەتكىلىكسىز»,- دەگەن كوزقاراستارى بولاتىن.

وسى ارادا تەرگەۋشى د.ادىلەۆتىڭ سىزىپ بەرگەن استىرتىن ۇيىمىنىڭ كەستەسى تۋرالى سۇراق قويعان.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «5. № 1 كەستەدە كورسەتىلگەن نەگىزگى ۇيىم مۇشەلەرى تۋرالى ايتارىم مىناۋ. ءبىز بۇل ماسەلەنى ۇيىم رەتىندە ەمەس، قۇقىق ماسەلەسى جونىندە پىكىر الىسقان از عانا ادامداردىڭ اراسىنداعى اڭگىمە دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، زاڭدى بەلدەن باسىپ، كولحوز قۇرىلىمىن وتپەلى ساتى رەتىندە ۇسىنۋ، سونداي-اق وعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وتپەلى باسقىشى رەتىندە قاراۋ بۇرىن قاراستىرىلماعان. سوندىقتان دا كەڭەس ۇكىمەتى جۇيەسى تارقاتىلۋعا جاقىن دەپ ويلادىق... مەنىڭ ميىمدا وسى وي ۇيالاپ الدى دا، مەن ونى وشىرۋگە تىرىستىم. ونەركاسىپكەر قاراتىلەۋوۆ مۇلدەم باسقا كوزقاراستا ەدى. سۇلتانبەكوۆپەن ەكى رەت كەزدەستىم. الايدا بۇل تاقىرىپتا اڭگىمەلەسكەمىز جوق. ءبىر رەت ماجىلىستە، ەكىنشى رەت كوشەدە كەزدەسكەنىمىزدە ول سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن حات ارقىلى پىكىر الىسقانىن ايتتى. بوكەيحانوۆتى موسكۆادا 26-شى جىلدان كەيىن كوردىم، ول: سۇلتانبەكوۆ تۇسىنىگى كەڭ ادام، سوندىقتان دا تانىسقانىڭ ءجون، - دەدى. سۇلتانبەكوۆپەن مەن العاش رەت رىسقۇلوۆ توراعالىق ەتكەن جينالىستا تانىستىم، تەرەڭدەپ اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلمەدى».

بۇدان كەيىن س.اسفاندياروۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن اراداعى بايلانىسى تۋرالى سۇراق قويىلعان.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «6. اسفاندياروۆ ناعىز پۋنكتۋالدى ادام. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تۇسىندا جەر ماسەلەسىمەن تەرەڭدەپ اينالىستى. اسفاندياروۆ پەن قوجانوۆتىڭ پىكىرى ۇنەمى توعىسا بەرمەيتىن. ءبىز ەكەۋىنىڭ قالاي بىرگە جۇمىس ىستەيتىنىنە تاڭ قالاتىنبىز. قوجانوۆ كەي كەزدە تىم تىك مىنەز بولاتىن. ۇيىم تۋرالى ولار ەشتەڭە بىلمەيتىن. قاراتىلەۋوۆ سىرتتاي عانا ەستۋى مۇمكىن. رىسقۇلوۆتىڭ بۇل تۋرالى حابارى بولدى ما، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. رىسقۇلوۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى قاتىناس 26-شى جىلدان سوڭ جاقساردى.

رىسقۇلوۆپەن مىناداي قىزىق جاعدايدا تانىستىم. 1914-ءشى جىلى جەتىسۋ تەمىر جولىنىڭ بويىنداعى تۇلكىباس ستانتسياسىندا بولدىم. ول ارا وتە ءبىر تاماشا جەر ەدى. 15-ءشى جىلى ماعان ءبىر قازاق كەلىپ، وسى اۋىلدا رىسقۇلوۆ دەگەن جىگىتتىڭ جۇرگەنىن، ونىڭ وقىعىسى كەلەتىنىن، بىراق تا ەشقانداي قاراجاتى جوق ەكەنىن ايتتى. مەن ات جىبەرتىپ، رىسقۇلوۆتى الدىردىم. سول ارادا 100 سوم بەردىم. ەگەر دە وقۋ ءۇشىن اقشا كەرەك بولسا ماعان حات جازۋىن ءوتىندىم. بۇل وقيعانى مەن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتىم. 1922-ءشى جىلى عانا باياعىدا ءوزىم كومەكتەسكەن جىگىتتىڭ وبلىستىق كوميتەتتە ىستەيتىنىن ءبىلدىم. جازعان حاتىما جاۋاپ بەردى، مەنى تاشكەنتكە شاقىردى. تاشكەنتكە بارعاندا ول ماسكەۋگە كەتىپتى. سودان كەيىن 22-ءشى جىلى، ول 30 جاسقا تولعاندا، تاشكەنتتە كەزدەستىم. وندا ءبىر-بىرىمىزگە كومەكتەسىپ، جۇمىس ىستەدىك. ۇيىم تۋرالى ونىمەن ەشقانداي دا سويلەسكەم جوق».

تۇرار رىسقۇلوۆ تا م.تىنىشباەۆتى نازارىنان تىس قالدىرمايدى. قامقورلىق تا جاساعىسى كەلىپ:

«بىزدە بار، بىراق تىم ماردىمسىز ىمىراشىل زيالىلاردى وڭ مەن سولعا لاقتىرۋمەن كەلەمىز. ءبىز ولاردى ءتيىمدى پايدالانا بىلمەيمىز... مىسالى، كەڭەس وكىمەتى جاققا شىققانداردىڭ اراسىندا ينجەنەرلىك ءبىلىمى بار جالعىز ادام م.تىنىشباەۆ... ول ءوز ءىسىن، سونىڭ ىشىندە دالالىق سۋارۋ جۇيەسىن جەتىك بىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ول كوشەدە قاڭعىرىپ بوس ءجۇر، بەينە ءبىر باسى ارتىق ادام سياقتى... زيالىلاردى ءبىلىم، مادەني-اعارتۋ، عىلىم سالاسىنداعى جۇمىستارعا ۇتىمدى پايدالانۋعا بولادى. بۇل رەتتە ەسكى مامانداردان كوممۋنيست شىعارامىن دەپ ۇمىتتەنۋدىڭ ءجونى جوق. بىراق تا پارتيانىڭ العا قويىپ وتىرعان مىندەتى - ءار ءتۇرلى ينجەنەرلەر مەن ماماندار ارقىلى ۇلتتىق ساياسات جۇرگىزۋ ەمەس، سول ىسكە ءوزىڭ جەتەكشىلىك ەتۋ»,- دەپ ءوز پىكىرىن ادەتتەگىدەي ەكى جاققا بىردەي قاقپاقىلداي جەتكىزە وتىرىپ جانىنا جاقىن تارتتى.

«الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن رەسمي تەرگەۋ ءىسىن زاكي ۆاليدوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن رەسمي ەمەس تەرگەۋ دەپ اتاسا دا بولادى. ويتكەنى قاماۋعا الىنعان قايراتكەرلەردىڭ بارىنەن دە وسى تورتەۋى جونىندە قادالىپ تۇرىپ سۇراعان. تەرگەۋ بارىسىندا تولىق انىقتالماعان ماسەلە: 1922 جىلى بۇقارادان تاشكەنتكە الدابەرگەن ۇمبەتباەۆتىڭ كومەگىمەن جاسىرىن كەلگەن كەزىندە زاكي ۆاليدوۆ تۇرار رىسقۇلوۆپەن جولىقتى ما، جوق پا؟،- دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى ەدى. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى پارتيالىق تازالاۋ كوميسسياسى مەن ستالينگە جازعان حاتتارىندا ءوزارا كەزدەسۋدىڭ بولعانىنان مۇلدەم باس تارتقان بولاتىن. ال 1937 جىلى 3 شىلدە كۇنگى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەرگەۋشىلەرى، كاپيتان گلەبوۆ پەن كىشى لەيتەنانت نەيمانعا بەرگەن جاۋابىندا:

«سۇراق: ءسىزدىڭ: ۆاليدوۆپەن كەزدەسۋدەن باس تارتتىم،- دەگەن جاۋابىڭىز كۇماندى ەمەس پە؟

جاۋاپ: مويىندايمىن، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى زاكي ۆاليدوۆپەن بەتپە-بەت كەزدەسۋىم 1922 جىلى ول جاسىرىنىپ جۇرگەن كەزدە تاشكەنت قالاسىندا ءوتتى. مەن ول كەزدە ماسكەۋدەن تاشكەنت قالاسىنا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعالىعى قىزمەتىنە جاڭا عانا اۋىسىپ كەلگەمىن»،- دەپ «مويىندايدى».

قاي حاتتامانى قاپەرگە العان دۇرىس؟ قىزمەت بابىن قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەندەگى «باس تارتۋدى» ما، جوق، جانى قىسىمعا تۇسكەندەگى «مويىنداۋدى» ما؟ اراعا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت وتسە دە ساياسي ءمانىن جويماعان، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ازاماتتىق جانە قايراتكەرلىك-پارتيالىق تۇلعاسىن انىقتايتىن بۇل ماسەلە جونىندەگى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى بەرگەن ءۇش جاۋاپتىڭ قايسىسىنا سەنۋگە بولادى، قاي ءسوزى شىن؟ سوڭعى كورسەتىندىسى جان قىسىلعانداعى جالعان كۋالىك ەمەس پە؟ ءبارى دە مۇمكىن. جۇيكەسىن ابدەن دىڭكەلەتكەن تەرگەۋشىلەرگە جانە ولاردىڭ قالاي ازاپقا تۇسكەنىن شىمىلدىقتىڭ سىرتىنان جاسىرىن تاماشالايتىن شىركەۋ تاقۋاسى دجۋگاشۆيليگە ىزاسى كەلگەنى سونداي، ول كەلەسى ءبىر سۇراققا:

«رىكوۆ: پارتيا جانە ۇكىمەت باسشىلارىنا قارسى تەررورلىق قاستاندىقتاردى ۇيىمداستىرۋعا وڭشىلدار قاتاڭ تۇردە شەشىم قابىلداعانىن ايتتى جانە ماعان: ەڭ ءبىرىنشى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرى ءستاليندى، مولوتوۆتى، ۆوروشيلوۆتى، كاگانوۆيچتى ءولتىرۋ كەرەك - دەدى»,- دەپ (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى، ءۇىى توم، 133-بەت) جاۋاپ بەرىپتى.

بۇل جاۋاپ - جاۋاپ ەمەس، اشىنعان جاننىڭ دولى كەكەسىنى نەمەسە تەرگەۋشىنىڭ جالداپتىعىنىڭ «جەمىسى». بۇل تۋرالى وي دامىتۋدىڭ ءوزى دە تۇيىققا تىرەيدى. ويتكەنى بۇل تەرگەۋدەگى جاۋاپتار دا ناقتى جانە سەنىمدى ەمەس. ال وسىدان جەتى جىل بۇرىن م.تىنىشباەۆ تا، ا.ۇمبەتباەۆ تا بۇل سۇراققا جورتا جاۋاپ قايىرعان.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «جاندوسوۆپەن رەسمي جۇمىستا عانا كەزدەستىم. ءبىزدىڭ ۇيىمداعىلار (ونى ۇيىم دەپ تە ايتا المايمىن) تاشكەنتتەگى كوممۋنيستەرمەن - اسفاندياروۆپەن، قوجانوۆپەن ءجيى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسەتىن. ءبىزدىڭ پىكىرلەرىمىز ولارعا اسەر ەتۋى مۇمكىن. تۇركىستاندىق كوممۋنيستەردى شىنايى كوممۋنيست دەۋگە بولمايدى. كوممۋنيستەر يدولوگيا تۋرالى سويلەگەندە ءبىز قۇلاعىمىزدى باسىپ وتىراتىنبىز. ءبىر جولى تاشكەنتتە ءبىر ادام جەرگە قونىستانۋ تۋرالى بايانداما جاسادى. وعان مەن، قوجانوۆ جانە اسفاندياروۆ قاتىستى. مەن بايانداما بويىنشا ءسوز سويلەپ: «جەرگە ەڭ الدىمەن جەرگىلىكتى حالىقتى ورنالاستىرۋ كەرەك، ەگەر دە كەلگەن قونىستانۋشىلارعا جەر جەتىسپەسە ولار كەلگەن جاقتارىنا قايتا بەرسىن»،- دەدىم. 22-ءشى جىلى اسفاندياروۆ ماعان: قازاقتار جەردى ورىس شارۋالارىنان دا ءتيىمدى پايدالاناتىنى تۋرالى پىكىر ايتتى. مەن وعان ۆاسيلەۆتىڭ جەتىسۋ وبلىسىنىڭ وتارلانۋى تۋرالى كىتابىن تاۋىپ بەردىم. وندا قازاقتار مولشەرلى جەردەن 55 پۇت استىق السا، شارۋالار 51 پۇتتان عانا ءونىم العان. حالىق جينالىسىندا اسفاندياروۆ وسىعان سۇيەنىپ بايانداما جاسادى».

ول بۇل پىكىرىن «قازاقتار جانە ازاتتىق قوزعالىسى» اتتى 1905 جىلعى 19-قاراشادا اۆتونومياشىلاردىڭ ءى سەزىندە جاساعان بايانداماسىندا:

«كليماتتىق جانە توپىراق جاعدايلارى جاعىنان قازاق دالاسى مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى، بىراق ولار مۇمكىندىك بار جەردە ەگىن وسىرۋمەن دە اينالىسىپ كەلەدى. ماسەلەن، ورال وبلىسىندا ەگىستىكتىڭ جاقسى جولعا قويىلعاندىعى سونشا، جان باسىنا شاققاندا جىلىنا 15 پۇتقا جۋىق كەلەدى، تورعاي وبلىسىنىڭ ەكى ۋەزىندە (اقتوبە جانە قوستاناي) - 13 پۇتتان. ال كەرىسىنشە، سەمەي وبلىسىندا 6 پۇتقا جۋىق كەلەدى، جەتىسۋدا 4,5 پۇتقا جۋىق، نەمەسە ودان دا از، سىرداريا وبلىسىندا 3-3,5 پۇتتان كەلەتىن سياقتى. ەگەر دە شارۋا بيۋدجەتى بويىنشا، جان باسىنا 18 پۇت استىق بولۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا قازاقتار جەتىسپەيتىن ازىق-تۇلىك مولشەرىن مال ونىمدەرىمەن تولتىرۋعا ءتيىس بولاتىنى تۇسىنىكتى. ەسەپ، شىندىعىندا دا جەر وڭدەۋدىڭ توپىراق جاعدايلارىنا سايكەس ناشار دامىعان ايماقتارىندا مالدىڭ كوپتىگىن، ال قۇنارلى جەردە كەرىسىنشە ەكەنىن كورسەتەدى. بۇدان جيىرما جىل بۇرىن جەرگىلىكتى اكىمدەر-گەنەرالدار يان مەن پولفەروۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق دالاسىن وتارلاۋ جونىندەگى «ۇران تاستاعان» باياندامالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالانا باستادى. گۋبەرناتورلاردىڭ كەپىلدەمەسى بويىنشا، قونىس اۋدارۋشىلارعا، ايتەۋىر، سولار كەلىپ ەرتەگىدەي باي ولكەنى باسىپ الۋى ءۇشىن نەشە ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاسالعان: وسىدان سوڭ-اق سانسىز قونىس اۋدارۋشىلار قونىستاناتىن قولايلى جەر ىزدەپ دالا جولدارىن شارلاپ ءجۇردى. دالانىڭ كليماتتىق، توپىراق جانە باسقا دا جاعدايلارىنا كوڭىلى تولماعان كەيبىر قونىس اۋدارۋشىلار كەرى قايتىپ جاتتى. ءسىبىر تەمىر جولىن جۇرگىزۋمەن بىرگە قونىس اۋدارۋشىلار قوزعالىسى ۇدەي ءتۇستى، دەگەنمەن سونىمەن بىرگە كەرى قايتۋشىلار سانى دا كەي كەزدەرى 42 پروتسەنتكە دەيىن جەتىپ، ۇلعايىپ وتىردى. ۇكىمەت جەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن الدى، ءتۇز حالقى مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋگە جارايتىن قولايلى جەرلەرىنەن ءىس جۇزىندە ايىرىلدى دەۋگە بولادى. قونىستانۋشىلار كەرى قايتىپ، جەر بولىكتەرى بوساپ جاتسا دا، جەردى قيىپ الۋ توقتاتىلمادى. قازاقتار بىرتە-بىرتە ىعىسىپ كوشتى، جەر ءۇشىن داۋ تۋىپ، توبەلەس شىعىپ، كىسى ءولىمى بولۋدا. قازاقتاردى مال شارۋاشىلىعىنان جەر وندەۋگە كوشپەيدى دەپ كىنالايدى، بىراق ولارعا بەرىلگەن ايتاقىر دالا مەن قۇمدا ادامدى قويىپ اڭ دا تۇرا المايدى. قازىر دە مال جايىلىمدارىنىڭ كۇرت قىسقارۋىنا وراي قازاقتار ەندى مالدىڭ قوڭىن كوتەرۋ ءۇشىن ءجيى كوشەتىن ادەتتەرىنەن دە ايىرىلدى. قىستا مال ىقتاپ، تەبىندەپ جايىلاتىن ورمانداردى دا الىپ قويىلدى. قىسقا ءشوپ قورىن جينايتىن جەر دە جوق، دالاداعى قارلى بوران مەن كوكتايعاقتان مال ءولىمى جيىلەدى، قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعىنداعى ءولىمىنىڭ ءوسۋى اقىلعا سىيمايدى. جەر وڭدەۋمەن اينالىساتىن دا جەر قالمادى. وسىدان-اق قازىردە قازاقتاردىڭ نەلىكتەن جان باسىنىڭ كەدەيلەنۋىنىڭ ۇدەپ وتىرعانىن جانە بىزدەن دە باقىتسىز كورشىلەرىمىز باشقۇرتتاردىڭ تۇتاستاي اشتىققا ۇشىراپ جويىلعان تاريحىن قايتالاۋدىڭ ۋاقىتى كەلىپ تۇرعانى تۇسىنىكتى»,- دەپ تياناقتى تۇردە تۇسىندىرگەن بولاتىن.

بۇدان كەيىن تەرگەۋشى جەر مەجەسىن بەلگىلەۋگە ارنالعان ارنايى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋ ءۇشىن 1926 جىلى قىزىلورداعا كەلگەن ءا.بوكەيحانوۆ پەن پ.شۆەتسوۆ تۋرالى سۇراعان.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «7. بوكەيحانوۆ پەن ششۆەتسوۆ قىزىلورداعا كەلگەندە قاراتىلەۋوۆ، سادۋاقاسوۆ جانە مەن قارسى الۋعا دايىندالدىق. مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ سوڭعى وزگەرىستەرىن تالقىلادىق. مۇنى ۇيىمداسقان ءماجىلىس دەۋگە بولمايدى. جاي عانا پىكىر الىسۋدا: ىرىلەندىرىلگەن كولحوزداردان كورى شاعىن كولحوزداردىڭ پايدالى ەكەندىگىن، كولحوزدار ىرىلەندىرىلسە مال باسىنان ايىرىلىپ، ءوزىنىڭ قۇنىن جوياتىندىعىن، ال شاعىن كولحوزدار مال-مۇلىكتى ساقتاپ قالاتىندىعىن ايتتىق. ەت دايىنداۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق: مال باسى ازايىپ، مالشىلار ەگىن سالۋعا كوشەدى - دەستىك. بۇل تۋراسىندا ءماجىلىس وتكىزىلگەن ەمەس. قونىستانۋشىلار تۋرالى ماسەلە 24-25-ءشى جىلدارى قوزعالدى دا توقتاپ قالدى. بالقاش اۋدانىنداعى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. مۇندايدى توقتاتۋ كەرەكتىگىن قۇدايبەرگەنوۆ بەكمۇحامەتكە اقپان ايىندا ايتقانمىن. از ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆكە ايتتىم. ولار جاۋاپ قايتارمادى».

كورسەتىندىدە بوكەيحانوۆتىڭ دا، شۆەتسوۆتىڭ دا اتى اتالماعان. كىمدەردىڭ قاتىسقانى كورسەتىلمەگەن. ال ول باس قوسۋدا وسى ءۇش ادامنىڭ عانا قاتىسپاعانى انىق. مۇنداعى شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى پىكىر بارىنشا قازاق تىرشىلىگىنە قولايلى ۇستانىم بولاتىن.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): 8. ينتەلليگەنتتەردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قاتىناسى تۋرالى. مەن بۇل سۇراقتىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلە بەرمەيمىن. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇقىقتىق اۋىتقۋلارعا بارعانى انىق. ولاردىڭ وڭشىلدىققا قاراي بۇرىلۋى قازاق حالقىنا مولشىلىق اكەلەدى دەپ ويلادىم. بۇل پىكىردى اشىق ايتۋعا جۇرەكسىندىك، بەتىمىزدەن باسىپ جۇردىك. دۋلاتوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ تۇتقىندالعاننان كەيىن ەشقانداي دا ءماجىلىس بولعان ەمەس. سوڭعى ەكى جىلدا وزگەرىسكە قاتىستى ايتارىم: مەن 28-ءشى جىلى قىزىلورداعا كەلگەننەن سوڭ ءبىر ايدان كەيىن دۋلاتوۆ سوتتالدى. سوندىقتان دا ەشقانداي ءتۇبىرلى ماسەلەمەن اينالىسپادى. دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆ ەشقانداي ۇيىم بولعان ەمەس دەيتىن شىعار، شىندىعىندا دا حالىق بىتىراپ كەتتى، كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى باستالدى، تەمىر جول قۇرىلىسى قولعا الىندى. مىنا وقيعا گپۋ-شىلەرگە بەلگىلى مە، جوق پا، سونى ايتايىن.

باستابىندا مەنى تەمىر جول قۇرىلىس ۋچاسكەسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىنداۋدى ۇسىندى. بىراق تا جولداستاردىڭ: جەر جاعدايىن جاقسى بىلەسىڭ، سوندىقتان دا باسقارمادا قالعانىڭ وتە پايدالى،- دەپ اقىل بەرۋىنە بايلانىستى، باسقارمادا قالدىم. 28-ءشى جىلى ىلە تارماعىنداعى ەكى ۋچاسكىدە جالعىز-اق باسقارما بولدى. جەر بەدەرى كۇردەلى، تەمىر جول سالۋعا قيىن بولاتىن. مەنى سول ۋچاسكىگە كومەككە جىبەردى. مەن وندا قارجىنى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا جاڭا ەكونوميكالىق تالداۋ جاساپ، تەحنيكالىق جاعدايلاردى ەسەپتەي وتىرىپ، ءبىر جارىم - ەكى ميلليون سومدى ۇنەمدەيتىن جوبا جاسادىم. كەيبىر تەحنيكالىق شارتتار مەنى قىزىلورداعا شۇعىل شاقىرۋعا بايلانىستى ورىندالماي قالدى. قايتىپ كەلسەم، مەنى ورنىمنان الىپ تاستاپتى. جۇمىس قارجىسى بۇرىنعىدان دا كوبەيىپ، ءبىر رازەزد ارتىق سالىنىپتى. مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىل كورمەپتى، بۇل زەرتتەۋىمدى ودان ءارى جالعاستىرىپ، جوبانى ماسكەۋگە جىبەردىم. كەيىن ماسكەۋدەن: تىنىشباەۆتىڭ جوباسى دۇرىس - دەگەن قورتىندى كەلدى. ينجەنەر گومي (؟) جوبانى نەگىزدەپ بەرۋدى ءوتىندى. مەن ون كۇن وتىرىپ بۇرىنعى جوبامدى دامىتتىم. جوبا بويىنشا جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەگى جەڭىلدەدى، كاسسا ۇنەمدەلدى. يۆانوۆ جانە باسقا ۋچاسكە باستىقتارى مەنىڭ جوباما توسقاۋىل قويدى. سوندا جۇمىسشىلاردىڭ ءۇش-ءتورت ايلىعى ەش كەتتى. جوبانىڭ كوشىرمەسىن شاكير (؟) مەن رىسقۇلوۆقا جىبەردىم. ءسويتىپ، ءبىر جارىم ميللون سوم مەملەكەت قارجىسى ۇنەمدەلدى».

بۇل ارادا اڭگىمە الماتى - اياكوز ارالىعىنداعى تەمىر جول تورابىن قالايدا كەندى بالقاشپەن بايلانىستىرۋ تۋرالى بولىپ وتىرسا كەرەك. جوبادا كورسەتىلگەن: الماتى - قاپال - كوكتەرەك - اياكوز; الماتى - قاپال - سارقانت - ءۇشارال - اياكوز; الماتى - بالقاش - اياكوز جەلىلەرىنىڭ ەڭ ءتيىمدى ۇلگىسىن ۇسىنىپ، دوس اسۋى ارقىلى وتەتىن تەمىرجول تورابىنىڭ جوباسىن جاسادى. مۇنىڭ ماڭىزى تۋرالى بالقاش مىسىنىڭ قۇنىن بىلەتىن د.قوناەۆ:

«عاسىرلار بويى جان باسپاعان، باي شيكىزات قورىنا ارنالعان قىراتتان الىپ مىس قۇرىلىسىن سالۋ ۇلكەن قيىنشىلىقپەن جۇزەگە استى. ءبىز پويىزبەن تۇرىكسىبتىڭ 32-ءشى بەكەتىنە دەيىن ءجۇرىپ وتتىك، بەكەتتەن بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىنا دەيىن 12 كيلومەترلىك تەمىر جول بورلىتوبەگە دەيىن تارتىلدى. قۇرىلىسقا قاجەتتى نەگىزگى جۇكتى جەتكىزۋ ءۇشىن بورلىتوبە - بالقاش جاعالاۋىنداعى، ەڭ نەگىزگى بازاعا اينالدى. بالقاش قۇرىلىسىنا بارۋعا تىلەك بىلدىرگەن ادامداردى اتتاندىراتىن بىردەن-ءبىر ورىن وسى بولدى. تىنىشباەۆ ءوز قولىمەن سالىپ، تۋعانىنداي قامقورلىق جاساعان وسى 12 كيلومەترلىك جول 1931 جىلدان 1947 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى»,- دەپ («ب.تاۋىمبەت. تىنىشباەۆ تاعدىرىنىڭ ءار قىرى. جۇلدىز، 1997, №4, 182-198 بەتتەر) ەسكە الدى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «قارساقباي تۋرالى ايتارىم: مۇنداي ونەركاسىپتەر نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم پايدالى. قازاق ونەركاسىبى داميدى. ءبىر مەملەكەتتە تۇرعاندىقتان دا بايلىق بارىنە ورتاق، تەك مەملەكەتتىك ۇيىمدار قازاق قاۋىمىن سىرتتا قالدىرماسا بولعانى. ينجەنەر رەتىندە مۇنى قولدايمىن».

م.تىنىشباەۆتىڭ ءا.بوكەيحانوۆپەن كەزدەسكەن تۇسىنداعى جاۋابىنا تەرگەۋشىلەردىڭ ايىزى قانباي قالسا كەرەك. قايتالاپ سۇرايدى. وعان م.تىنىشباەۆ:

«پروفەسسور ششۆەتسوۆپەن قىزىلوردا قالاسىندا تانىستىم، سونداي-اق بوكەيحانوۆپەن كەزدەستىم. ولاردىڭ ساياسي باعىتى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. ماعان الماتى قالاسىنان ەلەكتر جۇيەسىن جوسپارلاۋعا تاپسىرما بەرىلگەندىكتەن دە بىرەۋمەن كەزدەسۋگە، ۇيىم جۇمىسىنا قاتىسۋعا ۋاقىتىم بولعان جوق»،- دەپ قىسقاشا قايىرىپ جاۋاپ بەرگەن.

بۇدان كەيىن م.تىنىشباەۆ الماتىعا كەلگەننەن سوڭ ءوزىنىڭ تۋىستارى تۇرىسبەكوۆتىڭ، تاڭىربەرگەنوۆتىڭ، قۇدايبەرگەنوۆتىڭ حابارلاسقانىن، ەلدىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قىتايعا جەر اۋىپ كەتكەنىن، ءجۇرىس-تۇرىستىڭ جارىم-جارتىلاي توقتاعانىن، ولاردىڭ قاراجات جاعىنان كومەكتەسۋدى سۇراعانىن ايتادى. بۇل سۇراق جەتى جىلدان كەيىن «اشكەرەلەنگەن استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنە» دە، سونىڭ ىشىندە وراز جاندوسوۆقا دا قويىلادى. زادى ۇكىمەت مۇشەلەرىن جاۋاپقا تارتاردىڭ الدىندا تەرگەۋشىلەر «الاشوردانىڭ» تەرگەۋ ءىسىن» ءبىر شولىپ شىققان سياقتى. م.تىنىشباەۆ باس تارتقان قىلمىستى و.جاندوسوۆ:

«نۇرماقوۆتان العان نۇسقاۋى بويىنشا، جوعارىدا بايانداپ وتكەن تاپسىرمالارعا وراي، تۋرا وسىنداي جۇمىستاردى الاماتى وبلىسى كولەمىندە  الىمباەۆ، تىنىشباەۆ جانە ەسىرگەنوۆ جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە الىمباەۆ ءوزىنىڭ اكەسى مەن قايىن اتاسىنا، ال تىنىشباەۆ - مال ءوندىرىسىنىڭ الپاۋىتتارى مامانوۆتار مەن تۇرىسبەكوۆتەرگە حابارلادى، ءسويتىپ ولار يەلىگىندەگى مالدىڭ ءبىر بولىگىن باتىس قىتايعا وتكىزىپ جىبەردى... مۇقان ورىمباەۆ: اقسۋداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان جىلىسباەۆ. ال ونى ايداپ سالىپ، بۇل كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرىپ وتىرعاندار شەت ەلگە اۋىپ كەتكەن مامانوۆ پەن تۇرىسبەكوۆتەر ەكەندىگىن ايتتى. شىندىعىنا كوشكەندە بۇل كوتەرىلىس رىسقۇلوۆپەن، جىلىسباەۆپەن تىكەلەي بايلانىسى بار «الاشورداشىلار» تىنىشباەۆ پەن سۇلەەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ۇيىمداستىرىلدى»,- دەپ (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى، ءۇىى توم، 65-بەت، 67-بەت) «مويىنىنا الدى».

ءيا، م.اۋەزوۆ ايتقانداي، «جەتى باستى جالماۋىز» جەتى جىلدان سوڭ باس كوتەرىپ، جەر اۋدارلىپ كەتكەن ادامدى قازاقستانداعى مال شارۋاشىلىعى ناۋقانىمەن بايلانىستىرعان، ياعني، قيىننان قيىستىرعان. ءوستىپ بارلىق قازاق قىزمەتكەرلەرىن اداقتاپ كەلىپ، نەگىزگى قىلمىسكەرلەردىڭ ءبىرى - ج.دوسمۇحامەدوۆكە كوشكەن.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ۇنەمى ۇيىمنان بويىن اۋلاق سالىپ، وعان: «بۇدان ەشتەڭە شىقپايدى»،- دەپ سىن كوزبەن قارادى. مادەنيەت سالاسىنداعى جەكەلەگەن كوممۋنيستەرمەن پىكىر الىسۋلار بولدى، بىراق ءتۇبىرلى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن جوق. الماتىدا ەشقانداي ۇيىم بولعان  ەمەس. ونداي قۇجاتتاردى كورگەن ەمەسپىن. تاشكەنتتە دە ۇيىم بولعان جوق. ءبىزدى ۇيىم مۇشەلەرى ەمەس، پىكىرلەستەر دەپ اتاسا بولادى. ەشقانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق قاۋلى قابىلدانعان ەمەس.

12-ءشى. سوۆحوز قۇرىلىسىنا كوزقاراسىم تۋرالى. بۇل ماسەلەنىڭ اشىق تالقىلانباعانى انىق. بىراق تا ءوزىمنىڭ ويىم مىناداي. كەڭەستىك شارۋاشىلىق بۇرىن دا ۇلكەن اۋماقتى كولەمدى الىپ جاتاتىن. ال كولحوزداردىڭ كۇيى ورتاشا عانا بولاتىن. سوندىقتان دا سوۆحوزعا قارسى ەشقانداي پىكىرىم جوق. مەن ءتىپتى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ كولحوز بەن سوۆحوزدى ايىرا المايتىنىن ەستىپ كۇلگەن بولاتىنمىن. تۇركسيبتىڭ قۇرلىسىنا ءبارىمىز دە ىقىلاسپەن قارادىق. موسكۆادا ءبىر ادام: «تۇركسيب قۇرىلىسى تۇرعىنداردىڭ جەرىن ازايتپاي ما، بوس جەر بار ما؟»، - دەپ سۇراق قويدى. مەن: «مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز، قازاقتار كوتەرىڭكى كوڭىلمەن جەردى يگەرىپ، تاۋ قوپارىپ جاتىر»،- دەپ جاۋاپ بەردىم. تۇركسيب تۋرالى، بۇدان باسقا ايتارىم جوق».

تەرگەۋشىلەر ءبىر جىل بويى د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىندە اتى اتالعان ادامداردىڭ ءبارىن دە تۇتقىنعا العان. سونىڭ ءبىرى - 1931 جىلى 8 تامىزدا ۇستالعان الدابەرگەن (الداربەك) ۇمبەتباەۆ. بۇل م.تىنىشباەۆتىڭ ءسوزى وتەتىن، «الاشوردا» اسكەرىنىڭ ساپىندا بارلاۋشى قىزمەتىن اتقارعان ايتۋلى ازامات. وكىنىشكە وراي بۇل ادامعا قاتىستى ومىرباياندىق دەرەكتەر تەرگەۋ ىسىندە دە قات. ءبىر-ەكى رەت قانا قوسىمشا جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ جاۋاپقا تارتىلۋىنا د.ادىلەۆتىڭ:

«جازداي تۋعان جەرىمدە بولىپ 1922 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ  قوجانوۆقا جولىقتىم. تۋرا سول كەزدە موسكۆادان تۇركىستان حالىق كوميسسارياتىنىڭ توراعاسى رىسقۇلوۆ كەلدى. مەن رىسقۇلوۆپەن سالەمدەستىم. قوجانوۆ ەكەۋى ءوزارا اڭگىمەلەستى. مەنىڭ سوندا بىلگەنىم: ۆاليدوۆ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلىپتى، باسماشىلار قوزعالىسى كۇيرەپتى، ءانۋار پاشا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتىپتى. مەن فەرعانادا جۇرگەندە تاشكەنت ۇيىمى تىنىشباەۆتىڭ ەسكى دوسى ۇمبەتباەۆتى سوندا جىبەرىپتى. سونىڭ كومەگىمەن ۆاليدوۆ تاشكەنتكە كەلىپتى»،- دەگەن كورسەتىندىسى.

وسى مالىمەتتىڭ نەگىزىندە م.تىنىشباەۆ پەن ا.ۇمبەتباەۆتى بەتتەستىرگەن.

«1931 جىلعى 8 قىركۇيەك كۇنگى تىنىشباەۆ پەن ۇمبەتباەۆتىڭ بەتتەسۋىنىڭ حاتتاماسى.

تىنىشباەۆقا سۇراق: ءسىز ۇمبەتباەۆتى بىلەسىز بە؟

جاۋاپ: بىلەمىن دەسەم دە، بىلمەيمىن دەسەم دە بولادى.

ۇمبەتباەۆقا سۇراق: ءسىز تىنىشباەۆتى بىلەسىز بە؟

جاۋاپ: بىلەمىن. تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسىمەن تولىق كەلىسەمىن. مۇنى تىنىشباەۆتىڭ ءوزى دە جوققا شىعارمايتىن شىعار. 1922 جىلى رىسقۇلوۆ پەن ءبىرىمجانوۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ۆاليدوۆتى بولشەۆيكتەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن جولىقتىرۋ تۋرالى تىنىشباەۆ ماعان تاپسىرما بەردى. ەشقانداي استىرتىن ۇيىمدا بولعام جوق، تىنىشباەۆپەن جاقىن تانىس ەمەسپىن. تىنىشباەۆ مەنى جەكە ادام رەتىندە جۇمسادى.

تىنىشباەۆ: ۇمبەتباەۆ ءبىزدىڭ ۇيىمدا ەسەپتە تۇرعان جوق. ويتكەنى مەن دە ەشقانداي ۇيىمعا مۇشە بولعان ەمەسپىن، ەشقانداي قۇپيا ءماجىلىس پەن جينالىسقا قاتىسقانىم جوق.

ۇمبەتباەۆتىڭ تۇسىنىگى: 1922 جىلى رىسقۇلوۆ پەن بىرىمجانوۆقا قاتىستى تىنىشباەۆتان ەشقانداي تاپسىرما العانىم دا جوق، ورىنداعانىم دا جوق. مۇنى تىنىشباەۆتىڭ ءوزى دە راستايتىن شىعار.

تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى: مەن بۇرىنعى ءبىر جاۋابىمدا ايتقانىمداي، 1922 جىلى تۇركىستان قالاسىندا حالەل دوسمۇحامبەتوۆپەن كەزدەسىپ، وعان: زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتىلعان جوق، سوندىقتان دا ونىمەن كەزدەسۋ كەيىنگە قالدىرىلدى. بىرىمجانوۆپەن جەكە ءوزىم كەزدەسەمىن،- دەپ جاۋاپ بەردىم. ونداعى ويىم تەز ارادا شىمكەنتكە، ودان تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتۋدى ويلادىم. الايدا ايەلىمنىڭ توسىننان قايتىس بولۋىنا بايلانىستى شىمكەنتتە ۇزاق ايالداپ قالدىم، ول ويىم جۇزەگە اسپادى. سودان كەيىن قايتىپ جاستارمەن كەزدەسكەن ەمەسپىن».

م.تىنىشباەۆ ءسوز اراسىندا ا.ۇمبەتباەۆتىڭ جاۋابىن جوققا شىعارىپ، وعان بۇل ماسەلەنى تەرەڭدەتپەۋ تۋرالى ەمەۋىرىن تانىتقان. سونىڭ ناتيجەسىندە ا.ۇمبەتباەۆ ءوزىنىڭ جاۋابىن تەز تۇزەتىپ العان. د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە:

«زاكي ۆاليدوۆ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلگەندە ءناشىر قوجامقۇلوۆتىڭ ۇيىندە جاسىرىنىپ ءجۇردى»،- دەيدى.

ال ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا»:

«تاڭەرتەڭ «يۆانوۆ» باعىنا كەلدىك. مەنى مۇندا كۇتىپ وتىر ەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا دوسىم ابدىقادىردىڭ كومەگىمەن تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن ءنافيسا دا (ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى، باشقۇرتستاننان جاسىرىن كەلگەن. ول شەت ەلگە كەتپەي، كەڭەستەر وداعىندا قالىپ قويعان. ايەلى مەن بالاسىنىڭ ءتىرى ەكەنىن الپىسىنشى جىلدارى عانا بىلگەن - ت.ج.) سوندا كەلدى. بىزگە تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتورت جەردە جاسىرىن ورىن دايىندالدى: ءبىرى - وسى باق; ەكىنشىسى - تاشكەنتتىڭ بەساعاش دەگەن قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر; ءۇشىنشىسى - كەلەس اۋىلى قازاقتارىنىڭ مىڭباسى ءابدىراحماننىڭ ءۇيى; ءتورتىنشىسى - ابلىقتاعى ءوزىمىزدىڭ قورا-جايىمىز، كۇندىز كەلەستە كەزدەسىپ، جيىنداردى بەساعاش پەن يۆانوۆ باعىندا وتكىزۋگە كەلىستىك»,- دەپ جازادى.

وسىندا كورسەتىلگەن مەكەنجايدىڭ قايسىسى ن.قوجامقۇلوۆتىڭ ءۇيى؟ بەساعاش قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر مە، جوق، ءابدىراحماننىڭ ءۇيى مە؟ وكىنىشكە وراي ن.قوجامقۇلوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتارىن حاتقا ءتۇسىرىپ ۇلگەرمەپپىز. وجەت، باتىل، ساۋاتتى ازامات بولسا كەرەك. وعان ونىڭ تۇرمەدە جاتىپ اشتىق جاريالاعان مىناداي ءبىر توسىن مالىمدەمەسى دالەل:

«لاپتەۆ مىرزاعا. ەگەردە مارتەبەلى مىرزامىز دارىگەرلەردىڭ قورىتىندىسىن جالعان دەپ ەسەپتەپ، مەنى اۋرۋحاناعا جىبەرمەسە، وندا مەنىڭ وسىندا يت ولىممەن ولگەنىمنىڭ سىزگە ۇلكەن راحات سىيلايتىن بولعانى عوي. ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىعۋ ءۇشىن، سىزگە راحات قانا ەمەس، قاتتى سۇيسىندىرەتىن ءبىر جاڭالىق ايتايىن. مەن 11-مامىردان باستاپ اشتىق جاريالايمىن. ءسىزدىڭ بەيباستاق قىلىعىڭىز بەن قىرسىق مىنەزىڭىزدىڭ جولىنا ءوز ءومىرىمدى قۇرباندىققا اتايمىن. قوجامقۇلوۆ ءناشىر. 11 مامىر، 31 جىل».

بۇل ەرەگەستىڭ قانداي كۇيدە اياقتالعانى بەلگىسىز. بىراق تا ن.قوجامقۇلوۆتىڭ اشىق مىسقىلعا كوشىپ، حال ۇستىندە جاتسا دا قاسارىسا مىنەز كورسەتۋى، دەرتتىڭ جانىنا قاتتى باتقانىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وسىناۋ ازاماتتىڭ رۋحىنىڭ بەرىكتىگىن دە تانىتادى.

وسىنداي بەتتەسۋ ج.دوسمۇحامەدوۆپەن دە ۇيىمداستىرىلعان.

«1931 جىلعى 12 قىركۇيەك كۇنگى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ بەتتەسۋ حاتتاماسى.

تىنىشباەۆقا سۇراق: جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ سىزدەردىڭ ۇيىمدارىڭىزعا مۇشە بولعانىن راستاي الاسىز با؟

جاۋاپ: 22-جىلى تاشكەنت قالاسىنداعى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ پاتەرىندە وتكەن باس قوسۋدا بۇقاراداعى زاكي ءۆاليدوۆتىڭ قوزعالىسى تۋرالى لاپوۆ (دۋلاتوۆ - ؟) پا، ءبىرىمجانوۆ پا، بىرەۋى حابارلاما جاسادى. وندا حالەل دوسمۇحامەدوۆ، لاپوۆ (؟), ءبىرىمجانوۆ، ءناشىر قوجامقۇلوۆ ء(ناشىر ەسىمقۇلوۆ دەپ جازىلعان - ت.ج.), مەن جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ قاتىستى. بۇلاردان باسقالارى ەسىمدە جوق. زاكي ءۆاليدوۆتىڭ قوزعالىسىن قولدايتىن ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلدى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ۇيىم قۇرۋعا جانە قوزعالىستى قولداۋعا قارسى بولعانى ەسىمدە. ونى قۇرۋعا مەن ۇسىنىس جاساعان بولاتىنمىن. ۇيىم قۇرىلدى. جاھانشا بۇعان جولداستىق كوڭىل جىقپاستىقپەن قارادى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا، حالەل دوسمۇحامەدوۆكە، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە ۇيىمنىڭ جارعىسىن جاساۋ تاپسىرىلدى. بۇدان كەيىن ەكەۋمىز دە ىسساپارعا كەتتىك، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ - الماتىعا كەتتى، سوندىقتان دا جارعى جازىلدى ما، جوق پا، ودان حابارسىزبىن. قىركۇيەك ايىندا تاشكەنتكە كەلسەم زاكي ۆاليدي تاشكەنتتە ءجۇر ەكەن. ىستەيتىن ءىس قالماعان سوڭ ۇيىم وزىنەن ءوزى تاراپ كەتتى. تىنىشباەۆتان كومەك بولمايتىنى انىق بولعان سوڭ، مەنەن كۇدەر ۇزگەندىكتەن دە، ۇيىم جارعىسى جازىلدى ما، جوق پا، ونى ماعان مالىمدەگەن جوق.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى جاۋابى: 21-22-جىلداردىڭ بىرىندە «اق جولدىقتاردىڭ» (تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان گازەتتىڭ اتى - ت.ج.) بىرەۋى كەلىپ: بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ باس قوسۋىنا شاقىردى. قايدا وتكەنى ەسىمدە جوق. حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆ، دۋلاتوۆ پەن ءبىرىمجانوۆ بولدى. قالعاندارى ەسىمدە ەمەس. وندا سول كەزدە دۇرىلدەپ تۇرعان تۇركىستانداعى باسماشىلار قوزعالىسى مەن ونىڭ قۇرامىندا جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆ تۋرالى، باشقۇرت پروفەسسورىنىڭ تۇركىستاندى يگەرە الماي جۇرگەندىگى، ال بۇرىنعى الىپساتارلارمەن ەشقانداي دا بىرىكپەۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلدى. بۇدان كەيىن حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇقامەدجان تىنىشباەۆ:

- ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە ەركىمىزبەن وتتىك. فەرعانانىڭ باسماشىلار قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى بۇلارعا دا سالاۋات بەرۋدى ءوتىندى. ولاردى اۋەلى قولعا ءتۇسىرىپ، سودان كەيىن سوتتاپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرماق. ءبىزدىڭ دە وتكەندەگى قايراتكەرلىگىمىزدى بانديتتىك قوزعالىس دەپ باعالاپ، ءبىزدى دە سوتتاماق. سوندىقتان دا «الاش» ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاماسىن جاڭا زامانعا لايىقتاي وتىرىپ «الاش» پارتياسىنىڭ جوباسىن جاسايىق،- دەستى.

قۇرىلتاي بەكىتكەن بۇرىنعى باعدارلامانى وزگەرتۋگە، ۇيىم قۇرۋعا مەن مۇلدەم قارسى بولدىم. ولاردىڭ بارلىعى مەنى: «ول باعدارلامانى قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىنعى ورىنبوردا 1917 جىلى وتكەن ءبىرىنشى جالپى قازاق قۇرىلتايىنىڭ تاپسىرۋىمەن تاناشەۆ (تالعاشەۆ دەپ جازىلعان - ت.ج.) ەكەۋىڭ جاساعان بولاتىنسىڭ. سەن سونداعى جارعىنىڭ شەشىمىن ورىنداماي وتىرسىڭ،- دەپ مەنى ايىپتادى سەيدازىم قاشقىنباەۆ (سەيدازىم قادىرباەۆ پا، جوق، يسا قاشقىنباەۆ پا؟ ايتەۋىر وسى اتى-جوندە ءبىر جاڭىلىس بار - ت.ج.). مەن وزگەرتۋگە كەلمەيتىن ەسكى جوبادان باس تارتاتىنىمدى ايتتىم. بىراق تا ولاردىڭ قىسىمىنا شىداماي ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ەسكى جوبانىڭ نۇسقاسىن دايىنداپ بەرۋگە كەلىستىم. وندا قانداي ۇيىمنىڭ، قانداي ارەكەتپەن شۇعىلداناتىنى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلماعان. بۇدان كەيىن مەن تۇركىستان اتقارۋ كومميسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن الماتى ارقىلى پرجەۆالسكىگە ىسساپارمەن (اشتارعا كومەك كورسەتۋگە - ت.ج.) كەتتىم. زاكي ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتكە كەلگەنىنەن حابارسىزبىن، ەگەر كەلگەنى راس بولعان كۇننىڭ وزىندە، ونى مەنەن جاسىرعان. تاشكەنتتەگى بۇرىنعى الاشورداشىلار ماعان ەشقانداي تاپسىرما بەرگەن ەمەس، مەن دە ەشكىمگە تاپسىرما بەرگەمىن جوق. وسىدان كەيىن تىنىشباەۆپەن دە، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن دە ارازداسىپ كەتتىم دە، 29-جىلعا دەيىن الماتىعا كەلگەنشە ولارمەن كورىسكەن دە جوقپىن، كورسەك امانداسپايتىنبىز دا. سوندىقتان دا زاكي ءۆاليدوۆتىڭ رىسقۇلوۆقا جولداعان حاتى جونىندە ەش حابارىم جوق (جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ قولىن قويعان).

تىنىشباەۆتىڭ قارسى جاۋابى: نيكولاي سەمەنوۆيچ، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن بەتتەسكەندە بۇل ماسەلە جونىندە ايتىلدى عوي. ال كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسماشىلارعا قارسى قولدانعان سالاۋاتى مەن جۇرگىزگەن سوت ىسىنە كەلەتىن بولساق، وندا ولارعا اۋەلى كەشىرىم جاسالدى دا، سوڭىنان ءبارى اسقان قاتىگەزدىكپەن اتىلدى. باس قوسۋدا ءبىز وسىعان توقتالدىق. بۇرىنعى «الاش» باعدارلاماسىن تاعى ءبىر قاراپ شىعۋ تۋرالى ايتىلدى، ونى تەكسەرىپ، قايتادان قاراۋ دۋلاتوۆقا جانە حالەل مەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەرگە تاپسىرىلدى. جالپى «الاش» باعدارلاماسى جونىندە اشىق ماسەلە تالقىلانعانى ەسىمدە قالماپتى. ال زاكي ءۆاليدوۆتىڭ قوزعالىسىنا ءبىز سەنىمسىزدىكپەن قارادىق تا، ەشقانداي بايلانىس ورناتپادىق. قىزمەت بابىمەن الماتىدا دا، قاراقۇمدا (؟) جۇرگەندە دە دوسمۇحامەدوۆ حالەلمەن بۇل ماسەلەنى تالقىلاماعانىمدى، ۇيىم اتىنان ەشكىمگە ەشقانداي تاپسىرما بەرمەگەنىمدى، تاپسىرما الماعانىمدى انىق بىلەمىن (تىنىشباەۆتىڭ قولى قويىلعان).

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى جاۋابى: مەن ەشقانداي دا باعدارلاما جاساۋعا قاتىسپاعانىمدى قاتاڭ تۇردە مالىمدەيمىن. ەشقانداي وزگەرتۋگە بولمايتىن «الاش» باعدارلاماسىن قايتا جاڭعىرتۋ تۋرالى ەشقانداي ۇيىم تاپسىرما بەرگەن ەمەس. مۇمكىن سوت بولا قالعان جاعدايدا بۇرىنعى «الاشوردانىڭ» بانديتتىك قوزعالىسقا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندىگىنە ايعاق رەتىندە ول باعدارلاما كەرەك بولعان شىعار. ايتپەسە، ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ (جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قولى قويىلعان).

تەرگەۋشى - پوپوۆ».

بۇدان كەيىن وسى ماسەلەلەر سان قايتارا تاپتىشتەلىپ سۇرالعان. ءبىز تەرگەۋ بارىسىنداعى پسيحولوگيالىق كوڭىل اۋانىن تەرەڭىرەك بەرۋ ءۇشىن كورسەتىندىنى تولىق كەلتىرەمىز:

«№ 2370 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتان 31-جىلدىڭ 3-قازان كۇنى قوسىمشا الىنعان تەرگەۋدىڭ حاتتاماسى:

ماعان قويىلعان سۇراقتارعا بەرەتىن جاۋابىم مىناۋ: ۇيىمنىڭ كەڭەسىندە وعان ات قويۋ تۋرالى ەشقانداي ماسەلە كوتەرىلگەن ەمەس. ءبىرىنشى وتىرىستان كەيىن (ول 22-جىلى بولدى) مەن شىمكەنت قالاسىنداعى وتباسىما كەتتىم. ۇيىمنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىنان بەيحابارمىن».

بۇل ساپار - م.تىنىشباەۆ ءۇشىن اۋىر ساپاردىڭ ءبىرى ەدى. سول جولى ونىڭ ايەلى گۇلباھرام جۇرتتى ەمدەيمىن دەپ ءوزى دە ءومىرىن قيدى. جاس قالعان بالالاردى ورنالاستىرۋ دا ۇلكەن تاۋقىمەتتى ءىس بولاتىن. ول تۋرالى داۋلەت مۇحامەدجانۇلى شەيحالي پروفەسسور ءابۋ تاكەنوۆكە بەرگەن سۇحباتىندا:

«...ەسكەندىر اعا (مۇحامەدجاننىڭ ۇلكەن ۇلى - ت.ج.) ءوز ەستەلىكتەرىندە، بىزبەن سويلەسكەندە دە، شەشەسى گۇلباھرام (الماتىداعى بەلگىلى فەلدشەر باقي شالىمبەكوۆتىڭ قىزى) 1923 جىلى شىمكەنتتە تىرىسقاق (حولەرا) اۋرۋىن ەمدەۋ كەزىندە ينفەكتسيا جۇقتىرىپ ولگەنىن، سوندىقتان دەنەسىن كيسلوتا قۇيىپ ورتەپ جىبەرگەنىن ايتقان ەدى. ودان كوپ كەيىن ءوزىنىڭ قۇمىق دوسى پروفەسسور شەيحاليدىڭ قارىنداسى اميناعا ۇيلەنگەنىن ەسىنە الىپ: «ءامينا اكەمە جاقسى جار بولىپ، 1932 جىلى ۆورونەجگە ايدالعاندا دا اكەممەن بىرگە كەتتى»،- دەگەن بولاتىن»،- دەپ ەسكە الدى.

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «21-جىلدىڭ اياعىندا تاشكەنتكە كەلگەنىمدە ءبىر-ەكى رەت وتىرىسقا قاتىسقانىم بار. وندا تاشكەنتكە استىرتىن كەلگەن زاكي ۆاليدوۆكە قانداي كومەك كورسەتۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالدى. ۇيىمعا ات قويۋ جونىندە ءسوز بولعان جوق. ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن سامارقانداعى ۆاليدوۆكە قالاي بارىپ قايتتى، ونىمەن بىرگە تاشكەنتكە قالاي كەلدى، سونىڭ جايى ايتىلدى. سونداي-اق قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنداعى ۇيىرمە مۇشەلەرىنىڭ قۇرامىندا قوجامقۇلوۆ پەن مۇساەۆتىڭ بار ەكەندىگىن ماعان دوسمۇحامەدوۆ ايتتى. ۇيىرمەنىڭ جەتەكشىسى كارىم جالەنوۆ بولدى. مەن ودان ۇيىرمە نەمەن اينالىساتىنىن سۇراعانىمدا ول بۇل تۋرالى اشىپ ەشتەڭە ايتپادى. مىنە، مەنىڭ ۇيىرمە مۇشەلىگىنە ءوتۋىمنىڭ بار ءراسىمى وسى. ول كەزدە جالەنوۆ مەنى جەتە بىلمەيتىن، سوندىقتان دا يمەنگەن بولار. قايتىپ ول جونىندە سۇراعان ەمەسپىن. ال «القا» ادەبي ۇيىرمەسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. ادەبي ۇيىرمەلەر ءسىبىر ۇكىمەتى تۇسىندا بولعان شىعار، وعان ماعجان جۇماباەۆ، اۋەزوۆ، سماعۇل قاتىسقان شىعار. ال ونىڭ قالاي اتالعانىن بىلمەيمىن. ولاردىڭ يدەيالىق باعىتى ءبىزدىڭ الاشوردانىڭ باعىتى بولۋى ءتيىس. «القا» ۇيىرمەسى تۋرالى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ءبىلۋى مۇمكىن. ول ادەبيەتكە جاقىن ءارى ءوزى دە اينالىسادى.

تاشكەنت پەن الماتىداعى توپتار تۋرالى ايتارىم مىناۋ: ەرمەكوۆ ءالىمحان مەن دوسمۇحامەدوۆ حالەل ەكەۋى 29-جىلى ارازداسىپ قالدى دا، ءبىر-بىرىمەن قىرعيقاباق بوپ ءجۇردى. تاشكەنتتىك قازاقتار ەكىگە ءبولىندى، ءبىر توبى ەرمەكوۆتى جاقتادى، ەكىنشىسى دوسمۇحامەدوۆتى قوستادى. كىم قايسىسىن جاقتادى، ونى بىلمەيمىن. مەنىڭ ويىمشا ولار رۋلىق بەلگى بويىنشا جىكتەلگەن بولۋى مۇمكىن. الماتىداعى توپ پەن تاشكەنتتەگى توپتىڭ اراسىنداعى اڭگىمەدە بايتۇرسىنوۆتىڭ، دۋلاتوۆتىڭ، ءبىرىمجانوۆتىڭ جانە دە باسقالاردىڭ تۇتقىنعا الىنۋى تۋرالى جانە سەمەيلىكتەر وعان تاشكەنتتىك توپتى كىنالاپ وتىرعانى ءسوز بولدى. ەرمەكوۆ كىنالىلەردىڭ قاتارىنا مەنى دە قوساقتاپ جىبەرىپتى. دوسمۇحامەدوۆ حالەل: ورىنبور ۇيىمىنىڭ تۇتقىندالۋىنا سەمەيلىكتەر، سونىڭ ىشىندە ەرمەكوۆ پەن عابباسوۆ تىكەلەي كىنالى، - دەپ ولاردىڭ ءوزىن جازعىردى. وسى ماسەلە جونىندەگى دوسمۇحامەدوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ جانە ولاردىڭ جاقتاستارىنىڭ اراسىنداعى اسا جايسىز ايىپتاسۋلار  28-29 جىلدان باستاپ مەن تۇتقىندالعانعا دەيىن (1930 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن) تولاستامادى. مەن دوسمۇحامەدوۆپەن، ەرمەكوۆپەن جەكە-جەكە سويلەسىپ: «بولار ءىس بولدى، ەندى ونى وزگەرتە المايسىڭ، تىم كەشىگىپ قالدىق. وزدەرىڭ امان قالدىڭدار، ەندى قالايدا ارانداپ قالماۋ كەرەك»،- دەپ تاتۋلىققا شاقىردىم. تۇتقىندالعانعا دەيىنگى ولاردىڭ قىرعيقاباق بولعانى سونداي، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءار قادامىن جازعىرىپ وتىراتىن. دوسمۇحامەدوۆ پەن قاشقىنباەۆ (كوشكىنباەۆ پا -?) حات الىسىپ تۇراتىن. ال ەرمەكوۆتى مۇحتار اۋەزوۆ جاقتادى» (بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ جاۋابىندا اشىق جازادى - ت.ج.).

م.تىنىشباەۆ (جالعاسى): «الدىڭعى تەرگەۋ جاۋابى كەزىندە مەن قاتتى قالجىراعان ەدىم. سونىمەن قاتار وزگەلەردىڭ تەرىس كورسەتىندىسى دە شاتاستىردى. سوندىقتان دا مەنىڭ كورسەتىندىلەرىمدە جاڭساقتىقتار كەتىپتى. ايتايىن دەگەنىم، مەن 22-جىلدان كەيىن ەشقانداي دا ۇيىمعا مۇشە بولعان ەمەسپىن. بۇل ناقتى شىندىق. تەك كەڭەس وكىمەتى مەن پارتيانىڭ كەيبىر شارالارىنا نارازىلىعىن بىلدىرگەن بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ پىكىرلەس ادامدارىنىڭ توبى عانا بولدى. سىن پىكىرلەر ايتتىق. مىسالى، حالەل دوسمۇحامەدوۆ 28-جىلعى بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانى تۋرالى: «بۇل دۇرىس، كەڭەس وكىمەتى بۇل ناۋقاندى ورىندى جۇرگىزىپ وتىر»، - دەدى. سوندىقتان دا مەن ەشقانداي دا ۇيىمعا قاتىسقان دا، سويلەگەن دە ەمەسپىن. ولارعا قاتىسىم دا جوق. مەنى بانديتيزممەن ايىپتاۋ تىم ۇشقارىلىق. ويتكەنى مەن ەشقاشاندا بانديتتىكپەن اينالىسقان جوقپىن. ال ۇلكەن الماتى وكرۋگىندەگى ماتايلار مەن قاراكەرەيلەردىڭ قوزعالىسىنا كەلسەك، بۇل ايتەۋىر رۋلاس ەكەن دەپ جورتا ايتقاندىق. ولاردىڭ قوزعالىسى مەن شەكارا اسىپ كەتۋىنە مەنىڭ قاتىسىم جوق. مۇنى قالاي تۇسىنەسىز، ونى ءوزىڭىز ءبىلىڭىز».

جاۋاپتاردىڭ استارىنا قىسقاشا تۇسىنىك: د.ادىلەۆتىڭ «استىرتىن ۇيىمنىڭ ءتىزىمى مەن قۇرىلىمىن سىزعان» كورسەتىندىسىن تەرگەۋشى ح.دوسمۇحامەدوۆكە: «م.تىنىشباەۆ سىزىپ بەردى»،- دەپ سەندىرگەن. ال «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن. ءسويتىپ، تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا ۇمتىلعان. سونداي-اق، شەكاراعا جاقىن ورنالاسقان ماتاي مەن قاراكەرەي ەلىنىڭ سىرت اسىپ كەتۋىنە: «م.تىنىشباەۆ جەتەكشىلىك ەتتى، استىرتىن ۇگىت جۇرگىزدى»،- دەگەن ايىپ تاعىپ، لەپسى ۋەزىندەگى ءبىراز ادامداردى ۇستاپ، تۇرمەگە قاماعان.

«ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» جوعارىداعى كورسەتىندى:

«بiز، ۇيىم مۇشەلەرi, بايلاردىڭ جەر اۋدارىلۋىنا جانە ولاردىڭ مال-مۇلكiنiڭ تاركiلەنۋiنە قارسى شارا قولدانىپ، ولارعا الدىن-الا ەسكەرتiپ وتىردىق، ءسويتiپ ناۋقاننىڭ جۇرگiزiلۋiنە بوگەت جاسادىق. سونىڭ iشiندە، مەنiڭ ءوزiم بiرەۋلەر ارقىلى تۇرىسبەكوۆتەرگە، تاڭiربەرگەنوۆتەرگە جانە ەسەنقۇلعا تاعى باسقالارعا، سونىمەن قاتار لەپسi ۋەزiندەگi ءوزiم شىققان «نايمان» رۋىنىڭ بايلارىنا حابار بەردiم (تىنىشباەۆتiڭ جاۋابىنان، № 2370-iس، 1 ت.، 125-پاراق جانە ح. دوسمۇحامەدوۆتiڭ جاۋابىنان، 207-پاراق)»,- دەگەن مازمۇندا «وڭدەلىپ» جازىلعان.

م.تىنىشباەۆتىڭ: «مۇنى قالاي تۇسىنەسىز، ونى ءوزىڭىز ءبىلىڭىز»،- دەپ ءوزى ەرىك بەرگەنىنە سۇيەنە وتىرىپ، مۇنى ءبىز دە جالا دەپ قابىلدايمىز.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»