«مەن ازاتتىقتىڭ العاشقى ونجىلدىعىن جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ كەزەڭى دەپ اتار ەدىم. وسى ۋاقىتتا ەلباسىنىڭ باسشىلىعىمەن مەملەكەتىمىزدىڭ نىشاندارى بەلگىلەنىپ، بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى. ۇلتتىق ۆاليۋتامىز اينالىمعا ەندى. قارۋلى كۇشتەرىمىز قۇرىلدى. اتا زاڭىمىز قابىلداندى».

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىنان

قازىرگى اۋمالى-توكپەلى دۇنيەدە، تالاي ۇلتتار مەن ۇلىستار وزگەنىڭ تەپكىسىن كورىپ، جات پيعىلدىڭ وگەيلىگىن سەزىنىپ، جاۋتاڭكوزگە اينالىپ، ءوز الدىنا تۋ تىگۋ قول جەتپەس ارمانعا اينالعان كەزدە جاراتقان جار بولىپ مىڭجىلدىقتار توعىسىنا تاياۋ ەجەلگى وركەنيەت مەكەنى – قازاقيا ءوز الدىنا ەل بولىپ ەڭسە تىكتەدى. ەل بولىپ ۇيىسۋدىڭ باستى شارتى – حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعان شەكارا تۇتاستىعى، ەل ايبىنىن اسىرار اسكەرى، ورتاق ماقساتقا ۇيىستىرار مەملەكەتتىك ءتىلى جانە ەلدىڭ بۇگىنىن عانا ەمەس، ەرتەڭىن دە كەمەلدەندىرەر اتا زاڭى!

جالپى وسى زاڭ دەگەننىڭ پايدا بولۋ توركىنىنە، تۇبىنە ءبىر ءۇڭىلىپ كورسەك. ءبىزدىڭ جامان ويىمىز زاڭنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءتۇبى ىرىم-تيىمداردا جاتىر دەيدى. الايدا، زاڭ بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن كوزدەي وتىرىپ جاسالادى. ەگەر جەكە باستىڭ مۇددەسىن كوزدەپ جاسالسا (تاريحتا ونداي جاعداي دا بولعان) وندا ول مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنىڭ شايقالۋىنا اكەپ سوعادى.

الەمنىڭ كەز-كەلگەن تولىققاندى ەلدەرىنىڭ ەشبىرىن مەملەكەتتىك كونستيتۋتسياسىز ەلەستەتە المايسىز. قۇدايى كورشىلەرى ەۋروپانىڭ ءوزىن كوزىنە ىلە بەرمەيتىن، تاكاپپار ەل – انگليا ورتا عاسىرلارداعى ارىستان جۇرەك ريچاردتىڭ كەزىندە قابىلدانعان زاڭدارىن باسشىلىققا الادى دەسەدى. وسىندايدا ويعا شىڭعىسحاننىڭ «ۇلى جاساق زاڭىن» بىلاي قويعاندا، قازاق مەملەكەتىنىڭ ەجەلگى زاڭدارى – «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» جانە تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» كەلەدى ەكەن. تاريحتىڭ قويناۋىنا ءۇڭىلىپ وتىرعان سەبەبىمىز، اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلگەندەي قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن-اق مەملەكەت قۇرىپ، ءبىر ماقساتقا بىرىككەن ەل بولعانىن ايتا كەتۋ ەدى.

ەرتە داۋىرلەردە ادامزات رۋ-تايپا بوپ بىرىگە باستاعاندا وزدەرىنە ورتاق قاعيداتتاردى ۇستاندى. رۋ ىشىندە بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ بولدى، ۇستانىم بولدى. سوعان وراي تىرشىلىك ورتاق، نامىس ورتاق ەدى. قانداي دا ءبىر رۋدىڭ ادەت-عۇرىپتىق قاعيدا-ەرەجەلەرى، سالتى السىرەسە ول رۋلار تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا ءوشىپ نەمەسە باسقا رۋلارعا ءسىڭىپ كەتىپ وتىرعان. مىنە وسى كەزدە ادەت-عۇرىپ زاڭىنىڭ ەرەجەلەرى قالىپتاسا باستادى. ودان كەيىنگى تايپالىق وداقتار، ءتىپتى مەملەكەت پايدا بولۋ كەزىندە دە ورتاق نامىس، ورتاق قاعيدا، ادامگەرشىلىك ۇستىندارى، قوعامداعى قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى ساقتالىپ وتىردى. ەرتەرەكتە زاڭداردى «اتا-بابا جولى»، «ءجون-جوسىق» دەپ اتاعان. وسىعان وراي ەل ىشىندەگى نەبىر قيىن داۋ-شارلار ءوز ءجون-جوسىعىمەن، سالتقا ساي شەشىلىپ وتىرعان. ونداي زاڭدى شىعارۋشى ەل اراسىنان ىرىكتەلىپ شىعىپ، ءوزىن مويىنداتا بىلگەن عۇلاما عالىمدار مەن دانا بيلەر بولعان. سول دانالاردان قالعان تاعىلىمدار «ۇلگىلى ءسوز»، «اتالى ءسوز» رەتىندە كەيىنگى ۇرپاقتارىنا باعىت سىلتەپ وتىردى. ارينە، زامانىنا قاراي زاڭ-ەرەجەنىڭ دە وزگەرىپ وتىراتىنى زاڭدىلىق. وكىنىشكە قاراي ەجەلگى ساقتار زامانىن بىلاي قويعاندا، تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى زاڭدار دا بىزگە بەيمالىم.  تەك ەلجاۋ بي، ءنان بي، تونىكوك، وڭقاي بي، اياز بي، توبە بي، مايقى بي ايتقان سوزدەر عانا ۇزىك-ۇزىك بوپ جەتىپ وتىر.

ءبىز جوعارىدا بيلىك قۇرۋ ءۇشىن ورەن شەشەندىك كەرەك دەدىك. ول قازاق دالاسىندا عانا ەمەس، كونە دۇنيەنىڭ بارىنە ءتان ۇستانىم ەدى. قازاق دالاسىنىڭ پەرزەنتتەرى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي, ءجۇسىپ بالاساعۇني, قورقىت اتا, جيرەنشە شەشەن, اسان قايعىلار, ودان كەيىنگى ءيىسى قازاققا بيلىك ايتقانتولە بي, قاز داۋىستى قازىبەك بي, ايتەكە بيلەر دە ەجەلگى سوكرات، تسيتسەرون، ەسحيل جانە ت.ب. تۇلعالاردان شەشەندىگى جاعىنان دا، دانالىعى جاعىنان دا كەم تۇسپەيتىن ەدى. دالا بيلەرىنىڭ باستى ۇستانىمى «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق»، «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى»، «بيلىك ءادىل بولماسا، حالىقتىڭ بەرەكەسى كەتەدى» دەگەن قاعيداتتار ەدى. داۋعا بيلىك ايتاردا حان مەن قارا دەپ بولمەي، باي مەن كەدەي دەپ ەكشەمەي تارازىسى – ادىلدىك بولعان بيلەردىڭ شىعارعان زاڭدارى مەن قاعيدالارى حالىققا جاقىن جانە تۇسىنىكتى بولاتىن. سەبەبى، ولار حالىقتىڭ ورتاسىنان قايناپ شىققان قۇرىشتار ەدى. ەكى بي داۋعا تۇسكەندە ورتاق مامىلەگە كەلە الماسا توبە بيگە جۇگىنەتىن. تاريحتاعى قانداي بي بولماسىن جۇگىنەر تارازىسى – ار سوتى ەدى.

ودان كەيىن ءداۋىر اۋىپ، باستاعى باق قۇسى ۇشىپ، كەشەگى ءور ەل ەڭسەسى ەزىلگەن حالىققا اينالدى. قازاق اتقا ءمىنىپ، ساداق تارتىپ جۇرگەندە ەۋروپاڭىز وندىرىستىك توڭكەرىس جاساپ، دامۋ جولىنا ءتۇسىپ قانا قويماي، ءالسىز ەلدەرگە ارانىن اشا تۇسكەن. سول كەزدە ەۋروپانىڭ شاراپاتىمەن دامىپ، كۇشەيىپ العان پاتشالىق رەسەي وز بودانى – قازاق جەرىندە زاڭ عىلىمىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەسى تۇرىپتى، وقۋ ورىندارىن دا اشپادى. تەك 19 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان قازاق جاستارى پەتەربور، ماسكەۋ جانە قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىندە وقىپ، ءبىلىم الا باستادى. ب. قاراتاەۆ, ج. اقباەۆ, م. شوقاي جانەت ت.ب. تۇلعالار العاشقى قارلىعاشتار ەدى. بودان بولا وتىرىپ وتارلاۋشى ەلدىڭ الدىندا حالقىڭنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن سولاردىڭ زاڭىن دا، ءتىلىن دە، بولمىسىن دا جاقسى ءبىلۋىڭ كەرەك قوي. جوعارىدا اتالعان ازاماتتار بۇل ۇددەدەن شىعا ءبىلدى. ولار تەك زاڭ ءبىلىمىن الىپ قانا قويماي ەلىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى مەن تۇرمىستىق سالت-داستۇرلەرىن دە زەرتتەپ، ەل ومىرىنە قولدانباقشى بولعان سىڭايلى. الايدا، ول كەزدە وق كىرىستەن شىعىپ  كەتكەن، وتار ەلدىڭ اتا جولىن ەسكەرۋشى ادام بولسىن با؟

اق پاتشانىڭ باسىنان باعى اۋىپ ول شىركىن كەڭەستەردىڭ باسىنا قونعاندا قازاق حالقىنىڭ زاڭدىق جۇيەسى تولىقتاي كەڭەستىك زاڭ جۇيەسىنە باعىندى. ال، ەجەلگى ءجون-جورالعىلار ەسكىلىكتىڭ قالدىعى رەتىندە كۇرەسىنگە لاقتىرىلدى. ءسويتىپ، ەجەلدەن ءوزىنىڭ زاڭدىق قاعيداتتارى بار ەل بۇتىندەي ەۋروپالىق زاڭ جۇيەسىنە كىرىپتار بوپ شىعا كەلدى. تامىر ءۇزىلدى، ماڭگۇرتتەنۋدىڭ العىشارتى قالاندى.

1926 جىلى سول كەزدەگى استانا – قىزىلوردا قالاسىندا اۋەلى زاڭ قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن كۋرس اشىلىپ، ارتىنان ول ەكى جىلدىق زاڭ مەكتەبىنە اينالدى.  ال، 1934 جىلى الماتىداعى كەڭەس قۇرىلىس ينستيتۋتى قازاقستاندا زاڭ ءبىلىمىن دامىتۋعا سەپ بولدى دەيدى. سەبەبى، 1938 جىلى وسى ينستيتۋت نەگىزىندە العاش زاڭ ينستيتۋتى قۇرىلىپ، ارتىنان 1955 جىلى قازمۋ-ڭ قۇرامىنا زاڭ فاكۋلتەتى بوپ ەنگىزىلىپتى. 1972 جىلى قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىندە ەلىمىزدەگى ەكىنشى زاڭ فاكۋلتەتى اشىلدى. العاشقىدا زاڭ ماماندارى عىلىمي جۇمىستارىن ماسكەۋ، لەنينگراد قالالارىندا قورعاسا كەيىنىرەك ەلىمىزدە قعا-ڭ فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى اشىلىپ كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار وزىمىزدە دە قورعالا باستادى. قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان عالىمدار رەتىندە س. زيمانوۆ، ت. كۇلتولەەۆ، ع. ساپارعاليەۆ، گ. تايمانوۆ، س. سارتاەۆ جانە ت.ب. تۇلعالاردى اتاي الامىز. ولار كەڭەستىك قازاقستاندا زاڭ عىلىمىنىڭ مەكتەبىن قالىپتاستىردى.

تاۋەلسىز قازاق رەسپۋبليكاسى 1993 جىلدىڭ 28-ءشى قاڭتارىندا ءوزىنىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. دەگەنمەن، كونە كەڭەستىك سوراپتاعى زاڭ جاڭا دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ، جاڭا قوعامنىڭ ءومىر تالابىنا ساي كەلمەگەندىكتەن، ودان ەكى جىلدان كەيىن جاس مەملەكەتتىڭ وزىندىك ۇستانىمدارىن كورسەتەتىن جاڭا زاڭ قولدانىسقا ەندى. قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى تالقىلاۋعا قاتىسقان جاڭا كونستيتۋتسيا 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى بەكىتىلدى. رەفەرەندۋمعا قاتىسقان 90 پايىز سايلاۋشىلاردىڭ 81 پايىزى كونستيتۋتسيانى جاقتاپ، داۋىس بەردى. وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە ساي قابىلدانعان، سولاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن اتا زاڭنىڭ اۆتورى رەتىندە ەلباسىنىڭ باستاۋىنداعى بۇكىل حالىق دەپ جاسقانباي ايتۋعا بولادى. ول تۋرالى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى: «كوپتىڭ ءسوزى كيەلى»، - دەيدى دانا حالقىمىز. ەل-جۇرتتىڭ تالقىسىنان ءوتىپ، تاڭداۋىنا اينالعان باستى قۇجاتىمىزدىڭ اۆتورى – بۇكىل قازاقستان حالقى. عاسىرلار توعىسىندا الەمدىك وركەنيەتتىڭ شىڭىنا ۇمتىلعان قازاقستان حالقى تاريحي دا تاعدىرلى شەشىم قابىلداپ، جاسامپاز جاڭا داۋىرگە قادام باستى. اتا زاڭ ءبىزدىڭ بۇكىل جارقىن ىستەرىمىزدىڭ قاينار باستاۋىنا اينالدى»، - دەگەن ۇلكەن باعا بەردى. اتا زاڭىمىزدىڭ كىرىسپەسىندە: «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرىندە (ەرەكشەلەگەن ءبىز، اۆتور) مەملەكەتتىلىك قۇرا وتىرىپ، ءوزىمىزدى ەركىندىك، تەڭدىك جانە تاتۋلىق مۇراتتارىنا بەرىلگەن بەيبىتشىل ازاماتتىق قوعام دەپ ۇعىنا وتىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتا لايىقتى ورىن الۋدى تىلەي وتىرىپ، قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتار الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى سەزىنە وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ەگەمەندىك قۇقىعىمىزدى نەگىزگە الا وتىرىپ، وسى كونستيتۋتسيانى قابىلدايمىز»، - دەپ ماقساتىمىز ايقىن كورسەتىلگەن. بۇل ءبىزدىڭ قازىرگى قوعامداعى ازاماتتارعا ارتىلعان مىندەت، بولاشاققا قالدىرار اماناتىمىز.

قازاقستان الەم الدىندا ءوزىن دەموكراتيالىق مەملەكەت دەپ جاريالادى. ال، ونىڭ نەگىزى قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ تابىلادى. ال، سول قۇقىتىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋ ءۇشىن زاماناۋي، ساپالى زاڭناما، ونى سايما-ساي قولدانۋ جانە قۇقىقتىق سانا دەگەن نەگىزگى ءۇش تۇعىر قاجەت ەكەن.

رەسپۋبليكا حالقى كەڭەستىك كەزەڭدە مۇلدە ارمانداپ تا كورمەگەن كوپتەگەن يگى ىستەر وسى اتا زاڭىمىزدىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىپ جاتىر. سولاردىڭ قاتارىندا وشكەنىمىزدى جاندىرىپ، تاريحىمىزدى تارازىلاۋىمىزدى ەرەكشە اتاپ كورسەتۋ قاجەت. اسىرەسە، ءوز الدىنا ەل بولعالى ۇلتتىق مادەني مۇرالارىمىزدى جاڭعىرتۋ ءىسى تۇبەگەيلى قولعا الىندى. سەبەبى، قانداي ءبىر حالىقتىڭ ۇلىلىعى ونىڭ جەرىنىڭ كەڭدىگى، بايلىعى، قيساپسىز حالىق سانىمەن ەمەس، ەڭ اۋەلى تەرەڭگە كەتكەن تاريحي-مادەني تامىرىمەن ولشەنەتىنى، رۋحاني، مادەني، ۇلتتىق مۇرالار ەلدەردى، حالىقتاردى بىرىكتىرەتىن نەگىزگى فاكتورلار ەكەنى كوزى قاراقتى ادام بالاسىنىڭ بارىنە دە بەلگىلى جايت. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» 1992 جىلعى 2 شىلدەدەگى №1448-ءحىى زاڭى (كەيىنىرەك 2019 جىلعى 26 جەلتوقسانداعى №288-VI زاڭىمەن كۇشىن جويدى) مادەنيەت سالاسىنا سونى ءبىر سەرپىن بەردى. وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا جاس مەملەكەت ءوزىنىڭ مادەنيەت سالاسىن جاڭاشا باعىتتا قاراستىرا باستادى. سولاردىڭ قاتارىندا بۇرىن قازاقستان تاجىريبەسىندە بولماعان دەرلىك «قورىق-مۋزەي» دەگەن ۇعىم پايدا بولىپ، تاريحي-مادەني ەرەكشە ورىنداردا قورىق-مۋزەيلەر اشىلا باستادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني ساياساتى تۋرالى تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسىندا ەلدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە ورنالاساتىن قورىق-مۋزەيلەر تۋرالى ارنايى قۇقىقتىق ستاتۋس قاراستىرىلىپ، ول تۋريستىك كلاستەردى دامىتۋداعى نەگىزگى سالالاردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەكتىگى كورسەتىلگەن. ارينە، ونى قالاي دامىتۋ جونىندەگى ۇسىنىستار مەن قورىق-مۋزەي اينالاسىنداعى شەشىلمەي كەلە جاتقان ءتۇيىندى ماسەلەلەر دە دا وسىندا كورىنىس تاپقان. ونىڭ ءبارى جەكە قاراستىرىلاتىن كۇردەلى ماسەلە.

جازبانىڭ سوڭىندا بارشا وتانداستارىمىزدى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى، ەلدىگىمىزدىڭ بەلگىسى، بوستاندىعىمىزدىڭ كەپىلى – اتا زاڭ كۇنىمەن قۇتتىقتاي كەلىپ، الەمدىك دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ بارشا تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن زاڭىمىز بار، ەندى سول زاڭدى ساقتاپ، قورعاپ، مۇلتىكسىز ورىندايتىن قوعامىمىز بولسىن دەپ اياقتاعىمىز كەلەدى.

دوسىم زىكىريا،

«ەسىك» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني
قورىق-مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz