عابباس قابىشۇلى. وزگەلەر قازاقتى ەشۋاقىتتا جارىلقاعان ەمەس جانە جارىلقامايدى دا!
وسى ايداي اقيقاتقا كوز جەتكIزەتIن دە ۋاقىت بولدى، ايتسە دە...
مەن تاريحشى دا، تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقان جازۋشى دا ەمەسپiن. مەن وقىرمان عانامىن، بiراق تاريحتىڭ ساياسات سالاسىنا ۇڭiلە ءجۇرۋدi, ونداعى ءوزiمنiڭ كوزiم جەتكەن دۇرىستىقتى دا، بۇرىستىقتى دا ايتۋدى ءجون كورەمiن.
كسرو مەن رەسەيدiڭ تاريحىن بۇلدiرگەن الاياقتىڭ بiرi - ن.س.حرۋششەۆ. ن.حرۋششەۆتiڭ سوكپ-نiڭ حح سەزiندە جاساعان بايانداماسى (اسiرەسە، ستالين تۋرالى ايتقاندارى) تۇتاس دەرلiك "وسەك-وتiرiكتەن قۇرالعانىن" سوڭعى جىلدارى تاريحشىلار ايتا باستادى. ماسەلەن، كەزiندە بارلاۋشى بولعان گەنەرال-پولكوۆنيك، جازۋشى ۆ.جۋحراي بىلاي دەيدi: "اقش عالىمى گوۆارد فرەر مىنانداي زەرتتەۋ جۇرگiزدi. ن.س.حرۋششەۆ سوكپ-نىڭ حح سەزiندە ستاليندi ءار قىرىنان 61 رەت سىناپتى. اقش عالىمى وسى 61 سىننىڭ 61-i دە وتiرiك، جالعان ەكەنiن دالەلدەپ شىقتى".
شىنىندا دا، ن.س.حرۋششەۆ وسى سەزدە "كەزiندە ۆ.ي.لەنيننiڭ "ستالين - وتە دورەكi" دەپ جازىپ قالدىرعانىن، بiراق بۇل حاتتى ستاليننiڭ جاسىرىپ قالعانىن" ايتادى. اقيقاتىن ايتار بولساق، ۆ.ي.لەنيننiڭ بۇل حاتى ("سەزگە حات") ستاليننiڭ العىسوزiمەن 1936 جىلى جەكە كiتاپشا بولىپ جارىق كورگەن-دi.
سونداي-اق ن.حرۋششەۆ لەنيننiڭ ستالينمەن ەشقاشان سۋرەتكە تۇسپەگەنiنە "كۋا" بولسا، لەنين مەن ستاليننiڭ بiرگە تۇسكەن سۋرەتi 1922 جىلى لەنيننiڭ ساۋ-سالامات كەزiندە "پراۆدا" گازەتiندە باسىلعان-دى.
وسى ايداي اقيقاتقا كوز جەتكIزەتIن دە ۋاقىت بولدى، ايتسە دە...
مەن تاريحشى دا، تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقان جازۋشى دا ەمەسپiن. مەن وقىرمان عانامىن، بiراق تاريحتىڭ ساياسات سالاسىنا ۇڭiلە ءجۇرۋدi, ونداعى ءوزiمنiڭ كوزiم جەتكەن دۇرىستىقتى دا، بۇرىستىقتى دا ايتۋدى ءجون كورەمiن.
كسرو مەن رەسەيدiڭ تاريحىن بۇلدiرگەن الاياقتىڭ بiرi - ن.س.حرۋششەۆ. ن.حرۋششەۆتiڭ سوكپ-نiڭ حح سەزiندە جاساعان بايانداماسى (اسiرەسە، ستالين تۋرالى ايتقاندارى) تۇتاس دەرلiك "وسەك-وتiرiكتەن قۇرالعانىن" سوڭعى جىلدارى تاريحشىلار ايتا باستادى. ماسەلەن، كەزiندە بارلاۋشى بولعان گەنەرال-پولكوۆنيك، جازۋشى ۆ.جۋحراي بىلاي دەيدi: "اقش عالىمى گوۆارد فرەر مىنانداي زەرتتەۋ جۇرگiزدi. ن.س.حرۋششەۆ سوكپ-نىڭ حح سەزiندە ستاليندi ءار قىرىنان 61 رەت سىناپتى. اقش عالىمى وسى 61 سىننىڭ 61-i دە وتiرiك، جالعان ەكەنiن دالەلدەپ شىقتى".
شىنىندا دا، ن.س.حرۋششەۆ وسى سەزدە "كەزiندە ۆ.ي.لەنيننiڭ "ستالين - وتە دورەكi" دەپ جازىپ قالدىرعانىن، بiراق بۇل حاتتى ستاليننiڭ جاسىرىپ قالعانىن" ايتادى. اقيقاتىن ايتار بولساق، ۆ.ي.لەنيننiڭ بۇل حاتى ("سەزگە حات") ستاليننiڭ العىسوزiمەن 1936 جىلى جەكە كiتاپشا بولىپ جارىق كورگەن-دi.
سونداي-اق ن.حرۋششەۆ لەنيننiڭ ستالينمەن ەشقاشان سۋرەتكە تۇسپەگەنiنە "كۋا" بولسا، لەنين مەن ستاليننiڭ بiرگە تۇسكەن سۋرەتi 1922 جىلى لەنيننiڭ ساۋ-سالامات كەزiندە "پراۆدا" گازەتiندە باسىلعان-دى.
"ستالين سوعىس باستالعانىن ەستiگەندە ەسiنەن جاڭىلا جازدادى. ساياجايىنا كەتiپ قالىپ، بiرنەشە كۇن ءۇن-ءتۇنسiز جاتىپ الدى" دەگەنiن ءوزiنiڭ دوسى ا.ميكويان جوققا شىعاردى. ول ستاليننiڭ 23-ماۋسىم كۇنi كەشتە باس شتابقا بارىپ، ونداعىلاردى: "نە قاراپ وتىردىڭدار؟!" دەپ قىسقاندا گ.جۋكوۆتىڭ جىلاپ جiبەرگەنiنە دەيiن جازدى.
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدiنiڭ "جاس قازاق" گازەتiندە (20.04.2012جىل) جاريالانعان "قازاق تاريحىن تەك قانا قازاق جانە بiلگiر ادال، ءادiل تاريحشى جازۋى كەرەك" دەگەن پiكiرiن وقىعان ساتتە تاريحتى ەڭ اۋەلi "تاريحشىلار" جانە قولىندا شەكسiز بيلiگi بار حرۋششەۆتاي "ديiرمەنشiلەر" بۇرمالايتىنى ويىما ورالدى. تاريحتىڭ ەرiككەننiڭ ەرمەگiنە اينالماۋى كەرەك-اق!
مامبەت قويگەلدiنiڭ جوعارىداعى باسىلىمدا شىڭعىس حان، "كوشپەندiلەر" جانە مۇستافا شوقاي، لەون ميرزويان جايىندا ايتقاندارى دا اقيقات!
"كوشپەندiلەر" فيلمi, راسىندا دا، قازاق ءۇشiن ەمەس، دوللار ءۇشiن تۇسiرiلگەن بولىپ شىقتى. ءاۋ باستا ابىلاي حان جانە ونىڭ ءداۋiرi تۋرالى تۇسiرiلمەك كينونىڭ ستسەناريiنە بايگە جاريالانىپ، بiرiنشi ورىندى ساكەن ءجۇنiسوۆتiڭ پەساسى جەڭiپ الدى. وتە ءادiل شەشiم ەدi. دراماتۋرگ-جازۋشى ساكەننiڭ شىعارماشىلىق جاڭا تابىسىنا ءبارiمiز قۋاندىق. بiراق، عايىپتان، كەنەتتەن قازاقستاننان تىس جەردەگi ر.يبراگيمبەكوۆ دەگەننiڭ ستسەناريi پايدا بولىپ، فيلمنiڭ وسى ستسەناري بويىنشا تۇسiرiلەتiنi, مۇندا Iلياس ەسەنبەرلين مەن ءانۋار ءالiمجانوۆتىڭ تاريحي روماندارى نەگiزگە الىناتىنى ءمالiم ەتiلدi. ودان كەيiن ول ەكi جازۋشىنىڭ اتى-ءجونi دە اتالماي قالدى. ەگەر جاڭىلماسام، تالعات تەمەنەۆ قوي دەيمiن، فيلمدi تۇسiرۋگە دايىندىقتىڭ باستالىپ كەتكەنi, تۇسiرiلە باستاعانى جونiندە جەلدەي ەسiپ جازدى بiر دەيسiڭ! يبراگيمبەكوۆتiڭ ماقتاۋىن اسىردى. ال ونىڭ اقىرى نە بولعانى بەلگiلi. ونداعان ميلليون دوللار يەكتەرi قىشىعان يەلەرiن تاپتى دا، "كوشپەندiلەر" امەريكاندىق ارزان بوەۆيكتiڭ بiرi بولىپ شىقتى.
وسىدان كەيiن ت.تەمەنوۆكە قالاي سەنۋگە بولادى؟!
مامبەتتiڭ: "ال ميرزويان رەپرەسسيانى باستاپ بەردi. قازاقتار بولسا، ونى "مىرزاجان" دەپ قۇرمەتتەدi. ونىڭ تۇسىندا قازاقتىڭ زيالىلارىن قۋدالاۋ ءجۇرiپ جاتتى" دەگەنiنە توقتالسام، تانىمال جۋرناليست، سول كەزەڭدەگi وقيعالارعا كۋا بولعان اقساقال مادات اققوزيننiڭ بىلاي دەپ جازعانى ەسiمە تۇسەدi: "گولوششەكيننەن كەيiن ميرزوياندى حالىق قۇتقارۋشىداي قابىلدادى. راس، دۇكەنگە نان ءتۇستi. جۇمىسسىزدىق ازايا باستادى. بiراق ەندi جاپپاي اشتىقتىڭ ورنىن جاپپاي تۇتقىنداۋ، جاپپاي اتىپ-اسۋ الماستىردى..." بۇل ءادiل سوز، ءارينە، "مىرزاجانشىلدارعا" ۇناعان جوق.
ميرزوياننىڭ قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن بەتتە حالىقتىڭ تۇرمىسىنا، مادەنيەتiنە، ونەرiنە، عىلىمىنا كوڭiل ءبولiپ، بiرسىپىرا جاقسىلىق، جەڭiلدiك جاساعانى راس. الايدا ميرزوياننىڭ ەلەۋلi شارا اتاۋلىنىڭ بارiن كرەملدiڭ كەلiسiمiمەن، تiكەلەي كومەگiمەن جۇرگiزگەنi داۋسىز.
1933-38-جىلدارى "حالىق جاۋى" لاقابىمەن ايدالىپ، اتىلىپ كەتكەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءجۇزدەگەن مىڭ ەكەنi ايان. ال بiزدiڭ ادەبيەت اۋىلىمىزدا سول كەزەڭدە باس-اياعى قىرىق شاقتى جازۋشى تۇگەل دەرلiك قاسiرەتكە ۇشىراپتى. ون جىلعا سiبiرگە ايدالىپ، مەرزiمiن وتەپ، ايتەۋiر، وتباسىنا امان ورالعانداردى اتاماعاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ساكەن سەيفۋللين، Iلياس جانسۇگiروۆ، بەيiمبەت مايلين، ءابدiراحمان ايسارين، ورىنبەك بەكوۆ، ابدوللا اسىلبەكوۆ، ءماجيت داۋلەتباەۆ... اتىلدى. بۇل اقىن-جازۋشىلاردىڭ تiزiمi كرەملدە جاسالعان جوق، ونى جاساتىپ، قولىن قويىپ، ءمورiن باسقان - ميرزويان!
ء"سابيت مۇقانوۆ جانە باسقا دا اعالارىمىزدىڭ بiرازى ميرزوياندى "مىرزاجان" دەپتi, ول ميرزويانعا حالىق بەرگەن ات ەدi" دەيدi كەيبiر تاريحشىلار، جۋرناليستەر، ارتiستەر. ال قالامداس دوس-جولداستارى توپ-توبىمەن جازىقسىز تۇتقىندالا باستاعاندا سول ءسابيت مۇقانوۆ قاتتى ابىرجىپ، ميرزويانعا ءوزiن قابىلداۋدى ءوتiنiپ ەكi رەت حات جازادى. بiراق ميرزويان ماڭايلاتپاپتى. نەگە؟ سابەڭنiڭ "مىرزاجانىنىڭ" ونىسى نەسi?
ماسەلەن، ميرزوياننىڭ ءوزi حالىق اعارتۋ كوميسسارلىعىنا تاعايىنداعان تەمiربەك جۇرگەنەۆتiڭ "حالىق جاۋى" تiزiمiنە iلiككەنi قالاي؟ سەبەبi: تەمكەڭ قازاقستاندا iس قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلدە - قازاق تiلiندە جۇرگiزۋدi تالاپ ەتكەن. قازاقتىڭ ءان-كۇي ونەرiنە كوپ ۇلەس قوسقان سازگەر ەۆگەني برۋسيلوۆسكي ء"دۇيiم دۇلدۇلدەر" اتتى كiتابىندا تەمiربەك جۇرگەنەۆ ءماجiلiستi ۇدايى قازاق تiلiندە جۇرگiزەتiنiن، سونداي بiر باسقوسۋدا قاراعاندىدان كەلگەن بوريس ورلوۆتىڭ مينيستردەن ورىسشا سويلەۋدi تالاپ ەتكەنiن ايتادى. "جۇرگەنەۆتiڭ قارا كوزi ۇشقىنداپ كەتتi, - دەيدi اۆتور، - تەمiربەك: «ورلوۆ جولداس، سiز قايدا وتىرسىز؟ قازاقستانعا كەلدiڭiز ەكەن، مۇندا جۇمىس iستەگiڭiز كەلەدi ەكەن، سiز رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتiك تiلiن بiلۋگە مiندەتتiسiز! الدە سiز قازاق اندەرiن دە ورىس تiلiندە زەرتتەمەكشiسiز بە؟ - دەدi". بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟ ميرزويانعا قازاقى نامىسى بارلار قاجەت بولماعان. بۇل پiكiرiمە داۋ ايتۋشىلارعا جاۋاپ تومەندەگiدەي:
"...مىسالعا ميرزويان مەن ۆاينوۆ جولداستاردى الايىق. مۇنىڭ بiرiنشiسi - قازاقستان ولكەلiك پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى... ال بۇل نە iستەگەن دەيسiز عوي؟ ءوزi بۇرىن جۇمىس iستەگەن ءازiربايجان مەن ورالدان (بۇل جەردە رەسەيدiڭ ورالىن ايتىپ وتىر - ع.ق.) 30-40 ادامدى قازاقستانعا الىپ بارىپ، ولاردى اسا جاۋاپتى قىزمەتكە تاعايىنداعان. دەمەك، ميرزويان قازاقستانعا جەكە ءوزiنiڭ ارتەلi سياقتى قاراعان. ايتپەسە، جاۋاپتى كادرلاردى جەرگiلiكتi جەردەن تابۋعا بولادى عوي. ارينە، بولادى! مەنiڭ ءوزiم وعان بiرنەشە رەت ەسكەرتۋ ايتتىم: ء"ازiربايجان مەن ورالداعى بۇرىنعى تامىر-تانىستارىڭدى قازاقستانعا تاسۋدى دوعار، ولار قازاقستاننىڭ ەلiنiڭ جاعدايىن دا، جەرiنiڭ جاعدايىن دا بiلمەيدi ..." دەپ. وسىلايشا ميرزويان ورتالىق كوميتەتتiڭ دە تالاپ-تiلەگiن، قازاقستان حالقىنىڭ دا تالاپ-تiلەگiن اياققا تاپتادى. ءوزiنiڭ تامىر-تانىستارىن اينالاسىنا جيناۋ ارقىلى وزiنiڭ قانداي ادام ەكەنiن كورسەتتi... جەرگiلiكتi كادرلاردى مەنسiنبەدi, جەرگiلiكتi كادرلارعا سەنبەدi..." (ي. ستاليننiڭ 1937 جىلى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتi پلەنۋمىندا سويلەگەن ءسوزiنەن).
ميرزوياننىڭ قاپقاز بەن iشكi رەسەيدەن الىپ كەلگەن كادرلارى 30-40 قانا ەمەس، ودان دا كوپ بولعان جانە پارتيانىڭ، Iشكi iستەر كوميسسارياتىنىڭ اسا جاۋاپتى قىزمەتتەرiنە قويىلعان. ول جەرگiلiكتi كادرلارعا سەنبەدi, قانى باسقا قازاقتان "حالىق جاۋىن" جاسادى. ونىڭ بiردەن-بiر دالەلi - "مىرزاجاننىڭ" ماسكەۋگە جىلىنا بiرنەشە حات جازىپ، پالەنباي مىڭ "حالىق جاۋىن" جازالاۋعا ليميت سۇراپ وتىرعانى. مىسالى، 1937 جىلعى شiلدە ايىندا - 6 مىڭنان استام، جەلتوقسان ايىندا -10 مىڭعا جۋىق "جاۋدى" جازالاسا، ونىڭ ۇستiنە ەجوۆ وعان 1-1,5 مىڭ «جاۋدى» تاعى قوسىپ بەرiپ وتىرعان. ميرزوياننىڭ "سۇرانىسىنا" وراي. ەندi رەسەيلiك بەلگiلi پۋبليتسيست، تاريحشى يۋ.جۋكوۆتىڭ «بiز بiلمەيتiن ستالين" اتتى كiتابىنا كوز جۇگiرتەلiك:
«...1937 جىلدىڭ 13 شiلدەسiندە قازاقستان كپ (ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ل.ي.ميرزويان ماسكەۋگە، ستاليننiڭ اتىنا تومەندەگiدەي تەلەگرامما جولدادى: "قازاقستان كومپارتياسىنىڭ كەزەكتi سەزiندە قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ (قازتسيك) توراعالىعىنا قۇلىمبەتوۆ جولداستىڭ كانديداتۋراسى وتپەي قالدى. داۋىس قۇپيا تۇردە بەرiلگەن ەدi. مۇنىڭ باستى سەبەبi, 1919-جىلدارى قۇلىمبەتوۆ قولىنا قارۋ الىپ، جاۋ جاعىنا ءوتiپ كەتكەن بولاتىن. رىسقۇلوۆ پەن نۇرماقوۆتىڭ رەۆوليۋتسياعا قارسى ۇيىمدارىنىڭ تۇتقىندالعان مۇشەلەرiنەن تەرگەۋ بارىسىندا ەستiپ-بiلدiك، قۇلىمبەتوۆ وسى ۇلتتىق-فاشيستiك ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا دا بەلسەنە ارالاسىپتى. قۇلىمبەتوۆتi كوپ ۇزاتپاي تۇتقىنداعان ءجون سياقتى. بiز قۇلىمبەتوۆتi قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعالىعى قىزمەتiنەن بوساتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. جاقىن كۇندەرi قازتسيك-تiڭ توراعالىعىنا جاڭا كانديداتۋرا ۇسىنامىز". وسىدان ەكi كۇننەن كەيiن ساياسي بيۋرو ميرزوياننىڭ ۇسىنىسىن قولدادى: ۇ.قۇلىمبەتوۆ ورنىنان الىندى، ارتىنشا تۇتقىندالىپ، اتىلدى".
ەگەر ميرزويان ءوز حاتىندا "رىسقۇلوۆشىلدار مەن نۇرماقوۆشىلدار رەۆوليۋتسياعا قارسى توپ قۇردى", "قۇلىمبەتوۆ ۇلتشىل-فاشيستiك ۇيىمنىڭ بەلسەندi مۇشەلەرiنiڭ بiرi" دەپ دابىل قاعىپ جاتسا، وعان كرەمل نەگە سەنبەسiن؟!
ميرزوياندى اسپەتتەۋشiلەر ول قازاعا ۇشىراتقان، جوعارىدا اتتارى اتالعان اياۋلى اعالارىمىزدىڭ، باسقا دا جۇزدەگەن مىڭ قانداستارىمىزدىڭ ارۋاعىنان نەگە اتتاپ كەتiپ وتىر؟ ولارعا الدە "مىرزاجاننىڭ" ارۋاعى قىمبات پا؟
بۇل سۇراقتى 2009 جىلدىڭ قازان ايىندا رەسپۋبليكالىق ەكi گازەتتە جاريالاعان ماقالالارىمدا جۇرتشىلىقتىڭ الدىنا قويىپ، الماتى مەن استانا كوشەلەرiنەن ميرزوياننىڭ اتىن الىپ تاستاۋدى ۇسىندىم. 2010 جىلى الماتى قالاسىنىڭ اكiمدiگiنە، رەسپۋبليكا پارلامەنتiنە، 2011 جىلى پرەزيدەنت ن. نازارباەۆقا حات جازدىم. ەشقايسىسى ءلام-ميم دەمەدi.
الماتى اكiمدiگiنە 2011 جىلى جولداعان ەكiنشi حاتىمدا "ل.ميرزويان كوشەسiن "قايىم مۇحامەدحانوۆ كوشەسi" دەپ وزگەرتۋ تۋرالى تiلەك بiلدiردiم. مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دوس-شاكiرتi بولعان، ابايتانۋعا زور ۇلەس قوسقان، شاكارiمتانۋدىڭ نەگiزiن قالاعان عالىم، اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، قازاقستان مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ يەگەرi قايىم مۇحامەدحانوۆ اعامىزعا الماتىنىڭ ورتاسىنان كوشە بۇيىرماي-اق قويدى. جەكە كiسiلەردiڭ دە، ۇجىمداردىڭ دا تiلەگi قابىل بولار ەمەس. قالا ورتاسىندا "كلوچكوۆ كوشەسi" ەكەۋ ەكەنiن اتاپ كورسەتiپ، سونىڭ بiرiن وزگەرتۋدi سۇراعانىمىز دا جاۋاپسىز قالدى. الماتىنىڭ بiر شەتiندە، ورتالىقتان وتىز شاقىرىمداي قاشىقتا شاعىن اۋدان سالىنباقشى ەكەن دە، قايىم مۇحامەدحانوۆ اتى سونداعى بiر كوشەگە بەرiلمەكشi ەكەن. قاشان؟ "الداعى ۋاقىتتا...".
مiنە، تاريحىمىزدى، تاريحي تۇلعالارىمىزدى سىيلاۋىمىزدىڭ سيقى وسىنداي. تاريحتى ادiلەتتiلiكپەن جازۋدا، مىسالى، مەن توقتالىپ وتكەن ماسەلەدە ەسكi كوزقاراس، قاساڭدىق، سىڭارجاقتىق الi باسىم. بiزدiڭ تاريحىمىزدا وسىنداي "سىرقات" بارىن اشىپ ايتقان، ودان ايىعۋ جولدارىن iزدەگەن، تالاپ ەتكەن بiلiكتi عالىمدارعا وزدەرiنiڭ اتاق-دارەجەلەرiن كوزiر ەتە قارسى اتويلاۋشى سولاقايلار از ەمەس. تانىمال تاريحشى مامبەت قويگەلدiنiڭ تاريح ينستيتۋتىمىزدان شەتتەتiلۋi دە سونىڭ بiر مىسالى دەپ بiلەمiن. ءيا، بiر جەرiمەن ديiرمەن تارتقىشتارعا داۋا بولماي تۇر...
«جاس الاش» گازەتى
