مۇحتار قوجا. حان ابىلاي قاي جىلى دۇنيەگە كەلگەن؟
ابىلاي حاننىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلىپ، قاي جىلى ومىردەن وتكەنى ادەبيەتتە ءارتۇرلى كورسەتىلىپ ءجۇر. ورىس تاريحشىسى ا.ي. لەۆشين 1832 جىلى باسىلعان كىتابىندا «ابىلاي 1781 جىلى رەسەي شەكاراسىنا كەلە جاتقان جولىندا 70 جاسىندا قايتىس بولدى» دەپ جازسا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «ابىلايدىڭ ءدال قاي جىلى كەتكەنىن بىلە المادىم، ولاي دا بولسا قيسىنى 1788 جىلىنىڭ ورايى بولار» دەپ جورامالدايدى. ال قازىرگى زامانعى وقۋلىقتاردا (ناقتى ايتساق، 2010 ج. 5 سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» اتتى مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قازىرگى قازاقستان تاريحى» اتتى وقۋلىق كىتاپتارىندا) ابىلاي 1711 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1781 جىلى دۇنيە سالعان دەپ كورسەتىلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ابىلاي 1713 جىلى تۋىلعان دەپ سانايدى. وسى كورسەتىلگەن جىلداردىڭ قايسىسى دۇرىس؟
تاريح عىلىمىنىڭ سۇيەنەرى - تاريحي دەرەككوزدەر، بايىرعى قۇجاتتار. قازىرگە دەيىن ابىلاي 1711 جىلى تۋىلدى دەپ ناقتى كورسەتەتىن كونەكوز قۇجات، جازبا دەرەك تابىلعان جوق. تاريحشىلار ابىلايدىڭ تۋىلعان جىلىن بەلگىلەۋدە ونىڭ دۇنيەدەن وتكەن جىلىنان جاساعان جاسىن شەگەرۋمەن شىعارادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن ونىڭ قايتىس بولعان ۋاقىتىن دال انىقتاۋ ماڭىزدى. ءحىح عاسىردىڭ ءورىستىلدى تاريحي ادەبيەتىندە ابىلاي 1781 جىلى قايتىس بولدى دەلىنەدى. بۇعان قازاقتىڭ اتاقتى حانىنىڭ قايتىس بولعانى جونىندەگى حاباردىڭ ورىستارعا 1781 جىلى جەتكەنى ارقاۋ بولعان.
ابىلاي حاننىڭ قاي جىلى دۇنيەگە كەلىپ، قاي جىلى ومىردەن وتكەنى ادەبيەتتە ءارتۇرلى كورسەتىلىپ ءجۇر. ورىس تاريحشىسى ا.ي. لەۆشين 1832 جىلى باسىلعان كىتابىندا «ابىلاي 1781 جىلى رەسەي شەكاراسىنا كەلە جاتقان جولىندا 70 جاسىندا قايتىس بولدى» دەپ جازسا، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «ابىلايدىڭ ءدال قاي جىلى كەتكەنىن بىلە المادىم، ولاي دا بولسا قيسىنى 1788 جىلىنىڭ ورايى بولار» دەپ جورامالدايدى. ال قازىرگى زامانعى وقۋلىقتاردا (ناقتى ايتساق، 2010 ج. 5 سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» اتتى مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قازىرگى قازاقستان تاريحى» اتتى وقۋلىق كىتاپتارىندا) ابىلاي 1711 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1781 جىلى دۇنيە سالعان دەپ كورسەتىلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ابىلاي 1713 جىلى تۋىلعان دەپ سانايدى. وسى كورسەتىلگەن جىلداردىڭ قايسىسى دۇرىس؟
تاريح عىلىمىنىڭ سۇيەنەرى - تاريحي دەرەككوزدەر، بايىرعى قۇجاتتار. قازىرگە دەيىن ابىلاي 1711 جىلى تۋىلدى دەپ ناقتى كورسەتەتىن كونەكوز قۇجات، جازبا دەرەك تابىلعان جوق. تاريحشىلار ابىلايدىڭ تۋىلعان جىلىن بەلگىلەۋدە ونىڭ دۇنيەدەن وتكەن جىلىنان جاساعان جاسىن شەگەرۋمەن شىعارادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز ءۇشىن ونىڭ قايتىس بولعان ۋاقىتىن دال انىقتاۋ ماڭىزدى. ءحىح عاسىردىڭ ءورىستىلدى تاريحي ادەبيەتىندە ابىلاي 1781 جىلى قايتىس بولدى دەلىنەدى. بۇعان قازاقتىڭ اتاقتى حانىنىڭ قايتىس بولعانى جونىندەگى حاباردىڭ ورىستارعا 1781 جىلى جەتكەنى ارقاۋ بولعان.
وتكەن عاسىردىڭ ءۇشىنشى شيرەگىندە قازاق تاريحىنا بايلانىستى قۇندى دەرەكتەر عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلە باستادى. كسرو ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتار «ءحۇىىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق-ورىس قاتىناستارى» اتتى ەكى تومدىق كىتاپ بولىپ شىقتى. اتالعان باسىلىمنىڭ ەكىنشى كىتابىندا ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولۋىن حابارلايتىن 1781 جىلدىڭ جازىندا ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءۋاليدىڭ ورىس پاتشاسىنا جازعان حاتى جانە رەسەيدiڭ سiبiر شەبiندەگi اسكەرباسىنىڭ بۇل جاعداي جونىندەگى سىرتقى iستەر كوللەگياسىنا ارنالعان راپورتى جاريالاندى. ورىس قولباسشىسى گەنەرال-مايور ن.وگارەۆتiڭ 1781 جىلى مامىردا جازعان قۇپيا راپورتىندا ءوزىنىڭ بۇرىن دا ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولعانى جونىندە حابار بەرگەنىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ: "قازىر دە ونىڭ بالاسى ءۋالي سۇلتان حات جولداپ ... اكەسىنىڭ الپىس توعىزعا قاراعان شاعىندا، جورىق ۇستiندە اۋىرىپ، دۇنيە سالعانىن حابارلادى» - دەپ كورسەتەدى. مىنە، وسى قۇجاتتار نەگىزىندە تاريحشىلار اتاقتى حاننىڭ ولگەن جىلىن 1781 جىل دەپ ساناپ كەلدى. ءتىپتى 1982 جىلى باسىلعان قازاق سسر تاريحىنىڭ 3 تومىندا ابىلاي 1781 جىلى مايدا تاشكەنتتە 69 جاسىندا قايتىس بولدى دەپ جازىلدى.
الايدا رەسەي مۇراعاتتارىنداعى باسقا دا قۇجاتتارمەن تانىسقان بەلگىلى تاريحشىلار ر.س. سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا. مويسەەۆ ورىس تىلىندە 1988 جىلى باسىلعان كىتابىندا ابىلاي حاننىڭ 1781 جىلى ەمەس، 1780 جىلى دۇنيە سالعانىن كورسەتكەن بولاتىن. الايدا بۇل پىكىر كەيبىر تاريحشىلار تاراپىنان كۇدىك تۋعىزدى. سولاردىڭ ءبىرى 1994 جىلى جىزىلعان زەرتتەۋىندە تومەندەگىدەي پىكىر ايتتى: «ەگەر ابىلاي حان شىنىندا 1780 جىلى قايتىس بولسا، وندا جىل بويى ونى پاتشا اعزامعا حابارلاماعانى بولادى عوي. ارينە ول مۇمكىن ەمەس». وسىدان بارىپ قازىرگى زامانعى ءتۇرلى باسىلىمداردا، زەرتتەۋلەردە ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى ەكى ءتۇرلى ۇلگىدە، بىردە 1780 جىل، بىردە 1781 جىل بولىپ بەرىلىپ كەلەدى.
ودان بەرى تاريح عىلىمى ىلگەرىلەپ دامىپ كەلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ تىنىمسىز ىزدەنىستەرى بارىسىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر قورى ءححى عاسىردا تولىعا ءتۇستى. 2007 جىلى بەلگىلى عالىمدار ت.ع.ك. ي.ۆ.ەروفەەۆا مەن ب.جاناەۆ ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى ارحيۆ قويناۋىندا جاتقان جاڭا تاريحي قۇجاتتاردى - ورىنبور گۋبەرنيالىق كەڭسەسىنىڭ ارنايى تەكسەرۋ ماتەريالدارىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. بۇل قۇجاتتاردا ابىلاي حاننىڭ دۇنيە سالۋى تۋرالى كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەر بار.
سولاردىڭ بىرىندە، ناقتىراق ايتساق، گەنەرال-مايور ن.وگارەۆ سىرتقى iستەر كوللەگياسىنا 1781 جىلى 22 ساۋىردە جازعان راپورتىندا «ابىلاي حان وتكەن كۇزدە دۇنيە سالدى جانە تۇركىستان قالاسىندا جەرلەندى» - دەپ كورسەتەدى. ورىسشاسى: «وبلاي-حان پروشەدشەيۋ وسەنيۋ ۋمەر ي پوحورونەن ۆ گورودكە تۋركەستانتە». رەسەي ارحيۆىندە ساقتالعان، باسپا بەتىندە جاريالانعان وسى ءبىرتوپ قۇجاتتارعا قاراعاندا حاننىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى مالىمەتتەر ورىس اكىمشىلىگىنە 1781 جىلدىڭ اقپان ايىنان باستاپ كەلگەن. ناۋرىز ايىندا تۇسكەن حابارلاردا ابىلاي حاندى تاشكەنتتىكتەر ۋ بەرىپ ولتىرگەن دەگەن مالىمەتتەر دە بار. ورىسشاسى: «... حان، ناحودياس ۆ تاشكەني، ۋمەر، كوتوروگو ۋۆەريايۋت، تاشكەنتتسى وكورميلي يادوم». بۇل حاباردىڭ راس-وتىرىگىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا ارنايى ادامدار جىبەرىلگەن. سولاردىڭ بىرىندە، دالىرەك ايتساق، باشقۇرت ستارشيناسى ك. كازانباەۆتان 1781 جىلدىڭ 17 تامىزىندا جازىپ الىنعان مالىمەتتە ابىلايدىڭ وتكەن كۇزدە دۇنيە سالعانى تاعى دا ايتىلادى. ورىسشاسىن كەلتىرسەك، «ابىلاي-حان، ناحودياس ۆ بولەزني تسەلىي مەسياتس، پودليننو پومەر ناتۋرالنوي سمەرتيۋ ي پوحورونەن ۆ گورودە تۋركەستانتە پروشەدشەي وسەنيۋ».
ال كەيبىر تاريحشىلاردىڭ حان ءولىمى تۋرالى حاباردىڭ ورىس اكىمشىلىگىنە كەش جەتۋىنىڭ سەبەبى نە دەگەن ساۋالدارىنا دا جاۋاپ تابىلدى. اتالعان قۇجاتتاردىڭ بىرىندە ابىلايدىڭ بالاسى شىڭعىس سۇلتاننىڭ بۇل جونىندە جازعى ۋاقىتقا بەلگىلەنگەن قۇرىلتايعا دەيىن ورىستارعا ايتۋعا تىيىم سالىنعانى جازىلعان: «تسىنگيس-سولتان زاپرەششاەت كيرگيستسام و توم روسسيسكيم ليۋديام وبياۆليات دو پرەدبۋدۋششەگو يح سوبرانيا ۆ لەتنەە ۆرەميا». ءبىزدىڭ ويمىزشا، مۇنداي نۇسقاۋدى ولەر الدىندا ابىلاي حاننىڭ ءوزى بەرىپ كەتكەن. باسشىنىڭ ولىمى بەلگىلى ءبىر ماقسات ءۇشىن جاسىرىلاتىنى تاريحتان بەلگىلى. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ءولىمىن جاۋلاردان جاسىرۋدى تاپسىرعانى، امىر تەمىر قايتىس بولعاندا دا وسى جاعدايدىڭ قايتالانۋىن تىلگە تيەك ەتسەك بولادى. ابىلاي حان دا ءوزى دۇنيەدەن كەتكەن سوڭ بولار جاعدايدى ويلاپ تاعىنا ورىس اكىمشىلىگى ايتقانىنان شىقپايتىن ادام قويۋعا ارەكەت ەتەدى دەگەن بولجام جاساسا كەرەك. مىنە، ابىلايدىڭ قايتىس بولعانىن جاسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ورىس اكىمشىلىگى بۇل جاعدايدان حاباردى كەش ەستىگەن. سونىمەن ارحيۆتەن الىنعان جانە عىلىمي اينالىمعا ەنگەن تاريحي قۇجاتتار ابىلاي حاننىڭ 1780 جىلى كۇزدە دۇنيە سالعانىن ايعاقتاپ تۇر.
ابىلاي قايتىس بولعان جىلى انىق بەلگىلى بولعان سوڭ حاننىڭ تۋعان جىلىن دا ءدال انىقتاۋعا مۇمكىنشىلىك تۋادى. ابىلايدىڭ تۋعان جىلىن بەلگىلەۋدە تاريحشىلار ابىلاي 1781 جىلدىڭ باسىندا قايتىس بولدى دەپ ساناپ ونىڭ مۇراگەرى ءۋاليدىڭ اكەسى 69 جاستا قايتىس بولدى دەگەن حابارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، 1780 جىلدان 69 جىلدى شەگەرەتىن. وسىدان ابىلاي حاننىڭ تۋعان جىلى 1711 جىل دەپ كورسەتىلىپ كەتكەن. بۇل ءبىر قاراعاندا دۇرىس سياقتى.
الايدا، ابىلاي حان دۇنيە سالاردا 69 جاستا ەمەس 70 جاستا بولدى دەپ ساناۋعا بىرنەشە سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى - ءشادى تورە باباسىنا ارناپ جازعان جىرىندا «كوپ جىلعا ابىلاي حاننىڭ جاسى جەتتى. جەتپىستەن دەپ ايتادى ىلگەرى ءوتتى» دەگەن جولدار.
ەكىنشىدەن، ابىلاي حان قايتىس بولعان سوڭ 50 جىل وتپەي جاتىپ تاريحي زەرتتەۋ جازعان بەلگىلى تاريحشى ا.ي. لەۆشيننىڭ «نا 70 گودۋ وت روجدەنيا ۋمەر ي پوحورونەن ۆ تۋركەستانە» دەپ كورسەتۋى.
ۇشىنشىدەن، ۇمبەتاي جىراۋدىڭ «بوگەمباي ءولىمىن ابىلاي حانعا ەستىرتۋدەگى» مىنا جولدار:
«جيىرما جاسىڭ تولعاندا،
قالماقپەن سوعىس بولعاندا».
ابىلايدىڭ جىگىتتىك كەزىندەگى قالماقپەن سوعىسى 1723-1730 جىلدارى بولعان. ر.س. سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا. مويسەەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل قازاقستاننىڭ كۇللى تاريحىنداعى ەڭ اۋىر كەزەڭ: «ويراتسكوە ناشەستۆيە ۆ 1723 گ. ي پوسلەدۋيۋششايا بوربا كازاحوۆ س دجۋنگارامي، ۆپلوت دو 1729 گ.، بىلي، ۆەروياتنو، سامىم ستراشنىم ۆرەمەنەم ۆ يستوري كازاحستانا». شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ابىلاي وسى سوعىستا ەرلىك جاساپ العاش كوزگە ءتۇستى: «مىنە، وسىلاي ەكىۇداي، ۇرەيلى قاندى-قاساپ كەزىندە ەل نازارى ابىلاي سۇلتانعا اۋادى. ويتكەنى ول جورىقتاردىڭ بارىنە العاش قاتارداعى جاۋىنگەر بوپ قاتىسىپ، سونىڭ وزىندە قيساپسىز ەرلىك كورسەتىپ، ايرىقشا امال-ايلاسىمەن كوزگە تۇسكەن ەدى. ونەگەلى اقىل-كەڭەسى، سۇڭعىلا زەردەسى ارقاسىندا ول بىردەن-اق كورەگەن، كەمەڭگەر دەگەن اتقا يە بولدى». ر.س. سۇلەيمەنوۆ پەن ۆ.ا. مويسەەۆتەر دە ابىلايدىڭ وسى سوعىستا العاش اتى شىقتى دەپ سانايدى.
ەندى ابىلاي 1711 جىلى دۇنيەگە كەلگەن دەپ ساناساق، وندا ونىڭ 20 جاسىنداعى ەرلىگى وسى اتاقتى قازاق-قالماق سوعىسى شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتەدى دە 1731 جىلعا ساي كەلەدى. بۇل تاريحي جاعدايلارعا قايشى كەلەدى. سەبەبى، 1730 جىلى جوڭعاريا مەن قىتاي اسكەرلەرى اراسىندا ۇلكەن سوعىس باستالىپ، قالماقتاردىڭ نەگىزگى اسكەرلەرى تسين باعىتىندا ارەكەت ەتىپ قازاقتارمەن سوعىسۋدى توقتاتقان، قازاق پەن قالماق اراسىندا 1730 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا بەيبىت ءبىتىم جاسالعان. تاريحي قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، جوڭعارلار قازاقتارعا قارسى تەك 1732 جىلى جانە 1735 جىلى جاڭا جورىق ۇيىمداستىرىپتى. بۇلاردىڭ اراسىندا كوزگە تۇسەرلىكتەي شايقاستار بولماعان.
ال ابىلاي 1710 جىلى تۋىلعان بولسا ونىڭ 20 جاسى ءدال 1730 جىلعا كەلەدى. ال بۇل جىلدىڭ، ياعني 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقتار ۇلكەن جەڭىسكە جەتىپ، اڭىراقاي شايقاسىندا قالماقتاردى تالقاندايدى. سوندىقتان ۇمبەتاي جىراۋدىڭ ايتقانىن سول زامانعى تاريحي جاعدايلارعا سايكەستەندىرسەك، ابىلايدىڭ تۋعان جىلى 1710 جىل بولىپ شىعادى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەكتەردەگى مالىمەتتەردىڭ باسىم بولىگى ابىلايدىڭ تۋعان جىلى 1710 جىل ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. جوعارىدا ايتىلعان تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ابىلاي 1711 جىلى نەمەسە 1713 جىلى تۋىلۋى مۇمكىن ەمەس! ال ابىلايدىڭ ۇلى ءۋالي نە سەبەپتى 69 جاستا قايتىس بولدى دەپ كورسەتكەن؟ وسى ارادا، بىزدىڭ قازاقتىڭ ەرتەدەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ءداستۇرى بويىنشا پايعامبار جاسىنا جەتپەي قايتىس بولعاندارعا ءبىر جاس قوسىلىپ، ال ول جاستان اسىپ كەتكەندەردەن 1 جاس شەگەرىلىپ قويىلاتىنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، پايعامبار جاسىنان اسقان 70-تەگى ابىلايدىڭ جاسى 1 جاس شەگەرىلىپ قويىلعاندىقتان ونىڭ ۇلى ءۋالي، سول قويىلعان جاسپەن ورىستارعا 69 جاستا ەدى دەپ جازعان.
سونىمەن عىلىمي اينالىمعا ەنگەن جاڭا جانە بۇرىننان بەلگىلى تاريحي قۇجاتتاردى تالداۋ، ولاردى ءبىر-بىرىمەن سايكەستەندىرۋ ابىلاي حان 1710 جىلى تۋىلىپ، 1780 جىلى قايتىس بولعان دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا نەگىز بەرەدى.
تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا 300 جىلدىعى ءوتىپ كەتتى دەمەي بيىل 2012 جىلى نەمەسە 2013 جىلى ونى مەملەكەتتىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋى قاجەت-اق. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى كونەكوز تاريحي دەرەكتەردە ارتۇرلى ەتىپ كورسەتىلگەن. راشيد-اد-دين ونى 1155 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەسە، يۋان اۋلەتىنىڭ رەسمي تاريحىندا ول 1162 جىلى دەپ كورسەتىلەدى. وسىنداي قايشىلىقتارعا قاراماستان كورشى مونعوليا وكىمەتى ارنايى جارلىقپەن 2002 جىلى شىڭعىس حاننىڭ 840 جىلدىق مەرەيتويىن دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتتى.
ابىلاي حان قازاق تاريحىنىڭ الىپ تۇلعاسى. ابىلاي قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك تۋى، بوستاندىق نىشانى، ۇرانى بولدى. دانا اباي كوكباي اقىندى شاقىرىپ الىپ: "ابىلاي حان مەن كەنەسارىنىڭ قازاققا ىستەگەن ەڭبەكتەرىن ۇزاق اڭگىمە قىلىپ ايتىپ بەرىپ، وسىنى ولەڭ قىل ... ابىلاي دا، كەنەسارى دا قازاقتىڭ ماقتان قىلاتىن ەرلەرى. بۇلاردىڭ ەڭبەگى دە ايتا قالعانداي ۇمىتپاستىق ەڭبەك» دەپ تاپسىرما بەرگەن ەكەن.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «... ورىس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتى باعىندىرۋداعى ماقسات قىلعاندىعى. وسىنداي الا-ساپىران داۋىردە قازاق حالقىنىڭ «قازى قۇرتتاي» ءۇمىتى، جالعىز عانا ابىلاي باسىندا قالعان بولاتىن. ەسكى قازاق ەلدىگىن، ەسكى جۇرتتىڭ تىلەگىن، تۋ كوتەرىپ بىر اراعا جيعان ابىلاي بولاتىن».
الەمدىك تۇرعىدان قاراعاندا دا ابىلايدىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ءرولى ءالى دە اشىلماي كەلەدى. ابىلاي قىتاي اسكەرىمەن سوعىس جۇرگىزگەن /وسى سوعىستا ۇلكەن جاراقات الدى/, كەيىن ءتۇرلى ديپلوماتيالىق امال-تاسىلدەر قولدانىپ، ورتا ازيا شەڭبەرىنە ەنىپ بارا جاتقان اجداھانىڭ بەتىن قايتارعان تاريحي تۇلعا. پلانەتانىڭ «2 مىڭ ۇلى تۇلعاسى» اتتى حاركوۆتا شىققان انىقتامادا ( «2000 ۆەليكيح ليۋدەي» مالايا ەنتسيكلوپەديا پەرسونالي، 2001) قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنان تەك ابىلاي حانعا عانا ورىن بەرىلگەن.
كەڭەس داۋىرىندە ابىلايدىڭ ءومىرى مەن ونىڭ قايراتكەرلىگى تۋرالى عىلىمي ىزدەنىستەرگە تىيىم سالىنعانى تۇسىنىكتى. ول زاماندا ابىلاي تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ەرلىك ەدى. 1943 جىلى عۇلاما عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ ابىلايدىڭ ەرلىگىن، قولباسشىلىعىن جازعان كىتاپشاسى شىقپاي جاتىپ جويىلعانىن باسىم كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. وسى كىتاپتىڭ جالعىز داناسى اتاقتى عالىم قۇلبەك ەرگوبەكوۆتىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان. اتالعان كىتاپتا حانعا مىناداي باعا بەرىلەدى: «ءوزىنىڭ دە، وزگەنىڭ دە كۇشىن دۇرىس باعالاپ، سوعان قاراي وزىنشە ساياسات ۇستاۋى، توڭىرەكتەگى ەلدەرمەن ورىندى قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋى ارقاسىندا ابىلاي قازاق حالقىنىڭ باسىن قۇراپ، ەلدىگىن قايتا ورناتتى». ابىلاي حاننىڭ مەرەيتويى - قازاق حالقىنىڭ باتىرلىعىنىڭ، قاھارماندىعىنىڭ، جاسامپازدىعىنىڭ تويى بولۋى ءتيىس.
مۇحتار قوجا
ت.ع.د.،
حقتۋ-دىڭ پروفەسسورى
«اباي-اقپارات»
