تىلدىك ديسكريميناتسياعا ۇشىراپ جاتقان قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى ەمەس!
سوندىقتان، پرەزيدەنت ايتقان ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك!

سوندا عانا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتقانى زاڭمەن بەكىتىلەدى.
ويتكەنى، مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋ - تاريحتا الەمدە تەك قازاقستاندا عانا!

ال كەز كەلگەن ءوزىن سىيلايتىن ەل ءۇشىن الدىمەن الەمدىك التى ءتىل ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك ءتىلى ماڭىزدى!

قازاقستان پرەزيدەنتىنە: “مەن قاي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن؟ بىزگە ءوز ءتىلىمىزدى بەرىڭىزدەر، ءوز تىلىمىزدە سۇراعاندا نانىمىزدى بەرىڭدەر!”دەپ، كوزىنە جاس الىپ، قامىققان، قورلانعان قازاقتارعا كىم جاۋاپ بەرەدى ءبىزدىڭ ەلدە؟
قازاق ەلىندە قازاقشا نان سۇراي الماي وتىرساق، بۇعان قازاق بيلىگى جاۋاپتى!
30 جىلدان بەرى ءالسىز زاڭىنىڭ ءوزىن ورىنداتا الماي وتىرعان، ناقتى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا قارسى بولىپ وتىرعان ۇكىمەتتىڭ نە كەرەگى بار؟

كونستيتۋتسياداعى ورىس ءتىلى تۋرالى 7-باپتىڭ 2-تارماعىندا "مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى" دەپ جازىلعانمەن، بۇل ورىس ءتىلى قازاقستاندا رەسمي ءتىل دەگەندى بىلدىرمەيدى! بۇل تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس 2007 جىلعى 23 اقپانداعى قوسىمشا قاۋلىسىمەن بەكىتىپ بەرگەن.
ياعني، كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى تەك “مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى". تاعى دا ايتامىز، “رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى”-دەگەن ءسوز رەسمي ءتىل دەگەن ستاتۋس بەرمەيدى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قاۋلىسى بويىنشا.

ال شۋ مەن داۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ زاڭسىز قورلانۋى مەملەكەتتىك نەمەسە جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىنان گورى دۇكەندەر مەن مەيرامحانالاردا، قوعامدىق كولىكتەردە، جەكەمەنشىك كوپشىلىككە قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى مەن بانكتەردە تب بولۋدا.

وسى جەردە بەس جىل بۇرىن “قازاق ءۇنى” گازەتىندە جاريالانعان “قاي تىلگە بولسا دا، قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرسەڭىز – زاڭدى بولادى!”-دەگەن ماقالامىزدى قايتا جاڭعىرتۋعا تۋرا كەلۋدە!

قاشان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى جەكە دارا انىقتالاتىن زاڭ قابىلدانعانشا كورگەن كۇنىمىز وسى بولسا كەرەك…

كونستيتۋتسيادا دا، ءتىل تۋرالى زاڭدا دا تۋرالى زاڭدا ەڭ جوعارى ستاتۋس - مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىنان جوعارى ستاتۋس بولمايدى. سوندىقتان ساۋاتسىزداردىڭ (مينيستر مە، اكىم بە، دەپۋتات پا، ساتۋشى ما، ءبارىبىر) قانداي دا ءبىر ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي «مارتەبەسى» تۋرالى "ەرەجەلەرى" مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاسىندا بوس ءسوز بولىپ تابىلادى!

2007 جىلى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ پەن عالىم امانگەلدى ايتالى باستاعان ءبىر توپ دەپۋتاتتىڭ: "كونستيتۋتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي بولىپ تابىلا ما؟" دەگەن سۇراعىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس: " اتازاڭنىڭ 7- بابى 2-تارماعى بويىنشا "ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانىلادى"-دەگەن ءسوز - ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي ستاتۋس بەرمەيدى."-دەپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ 2007 ج. 23 اقپانداعى № 3 قوسىمشا قاۋلىسىمەن جاۋاپ بەرگەن.

ياعني، "ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسى مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي" -دەگەن ءسوز ويدان شىعارىلعان، ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىن اسىرا پايدالانعان ورىس تىلدىلەر جاساپ العان جالعان "ستاتۋس".
سوندىقتان، «ورىسشا جاۋاپ بەرمەدى، قازاقشا جاۋاپ بەردى نەمەسە قازاقشا سويلەدى» دەگەن شاعىمدانۋ - زاڭسىز!
ويتكەنى، قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل!

كونستيتۋتسيا بويىنشا دا، تىلدەر تۋرالى زاڭ بويىنشا، ساۋال نەمەسە ءوتىنىش ورىس تىلىندە بولا ما، وزگە تىلدەردە بولا ما، بارىنە ءسىز قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسەڭىز – ول زاڭدى!

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابىنا سايكەس – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ – قازاق ءتىلى تانىلادى جانە بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەتتىك ءتىلدى جان-جاقتى دامىتۋعا مىندەتتى.

9-باپ. مەملەكەتتiك ورگاندار اكتiلەرiنiڭ تiلi. مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ اكتiلەرi مەملەكەتتiك تiلدە ازiرلەنiپ، قابىلدانادى، قاجەت بولعان جاعدايدا، مۇمكiندiگiنشە، باسقا تiلدەرگە اۋدارىلۋى قامتاماسىز ەتiلە وتىرىپ، ولاردى ازiرلەۋ ورىس تiلiندە جۇرگiزiلۋi مۇمكiن.

11-باپ. ازاماتتاردىڭ وتiنiشتەرiنە قايتارىلاتىن جاۋاپ تiلi. «مەملەكەتتiك جانە مەملەكەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ ازاماتتاردىڭ وتiنiشتەرi مەن باسقا دا قۇجاتتارعا قايتاراتىن جاۋاپتارى مەملەكەتتiك تiلدە نەمەسە ءوتiنiش جاسالعان تiلدە بەرiلەدi.»-دەپ جازىلعان.

ياعني، تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ 4- 9-11 باپتارى بويىنشا ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالار تاراپىنان تۇسكەن ارىز-شاعىمدارعا جاۋاپتى، ولاردىڭ قاي تىلدە بەرىلگەنىنە قاراماستان، مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىندە قايتارۋعا قۇقىلى!
تۇتىنۋشىلار قۇقى تۋرالى زاڭنىڭ 24,25 باپتارى بويىنشا دا تۇتىنۋشىعا قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرۋى كەرەك دۇكەن قىزمەتكەرلەرى قوجايىنىنان ساتۋشىسى، ءتىپتى كۇزەتشىسىنە دەيىن.

ياعني، ءسىز قاي تىلدە، ورىس ءتىلى مە، اعىلشىن، قىتاي ءتىلى مە، ءشۇرشىت ءتىلى مە، ت.ب. ءتىل مە، سۇراق قويىلسا دا، قازاق تىلىندە – مەملەكەتتىك تىلدە جاۋاپ بەرسەڭىز – زاڭدى بولادى.

ويتكەنى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قول قويعان زاڭىمىزدا وسىلاي جازىلعان.
ول ءۇشىن ءسىزدى ەشكىم جۇمىستان شىعارا المايدى. قايتا پاتريوتتىعىڭىز ءۇشىن العىس حات، قالاۋى بولسا، ءتىپتى سىياقى بەرۋى كەرەك!

ياعني، ءبىز اقوردان باستاپ، اۋىلعا دەيىن ءبىر نارسەنى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك!
تىلدىك ديكريميناتسياعا ۇشىراپ جاتقان قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى ەمەس! مەملەكەتتىك ءتىل ديكريماتسياعا ۇشىراۋدا، رەسەي مەن ءبىزدىڭ ورىستىلدىلەر شۋلاعانداي، ورىس ءتىلى ەمەس!

مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋ - تاريحتا الەمدە تەك قازاقستاندا عانا كەزدەسۋدە!

سوندىقتان دا مەن كەزىندە قاراعاندىدا قازاق تىلىندە دۇكەننەن نان ساتىپ الا الماعان ستۋدەنت داستان جاقىپوۆ تۋرالى “قازاق ءۇنى” ۇلتتىق پورتالىندا “قازاق تىلىندە ءبىر بولكە نان مەن سۋ ساتىپ الا المايتىنىما كۇيىنەمىن...”-دەگەن ماقالا جازدىم. ورالدا قازاقشا تاكسي شاقىرا الماي، جولدا قالعان جۇمىسسىز نۇرتاي تۋرالى جازدىم.

ەندى مىنە، پاۆلوداردا قازاقشا ازىق الا الماي اش قالعان، قازاقستان پرەزيدەنتىنە: “مەن قاي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن؟ بىزگە ءوز ءتىلىمىزدى بەرىڭىزدەر، ءوز تىلىمىزدە سۇراعاندا نانىمىزدى بەرىڭدەر!”دەپ، كوزىنە جاس الىپ، قامىققان، قورلانعان قازاق جىگىتى اسىلبەكتىڭ ۆيدەوسى الەۋمەتتىك جەلىدە تاراپ ءجۇر. وعان كىم جاۋاپ بەرەدى ءبىزدىڭ ەلدە؟

قازاق ەلىندە قازاقشا نان سۇراي الماي وتىرساق، بۇعان قازاق بيلىگى جاۋاپتى!
30 جىلدان بەرى ءالسىز زاڭىنىڭ ءوزىن ورىنداتا الماي وتىرعان، ناقتى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋعا قارسى بولىپ وتىرعان ۇكىمەتتىڭ نە كەرەگى بار؟

وتىز جىلدا قازاقشا نان سۇراي الماساق، ۇلتتىق يدەولوگيامىز 30 جىلدا تۇك بىتىرمەگەنى عوي!؟.

كەشە عانا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ستاتۋسى تۋرالى جانە رەسمي ءتىل دەگەن ستاتۋستىڭ جوقتىعى تۋرالى “حابار 24” ارناسىنداعى “انىعىن ايتقاندا” حابارىندا انىعىن ايتتىم!

پاۆلوداردا رۋزا، وسكەمەندە جۇلدىزاي، ەلوردامىزدا وعىز دوعان، جاسۇلان يسا، مۇقاعالي بالقىباي، جارتى قازاقستاندى ارالاپ شىققان كەرەكۋلىك دياس، الماتىدا قۋات احمەت، سادىق جانىقۇل، جانار جاحات جانە تب جەتىسكەننەن مەملەكەتتىك ءتىلدى تالاپ ەتىپ جۇرگەن جوق كوشەدە. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدىلىقتى - مەملەكەت مۇددەسىن قورعاپ ءجۇر!

زاڭدىلىقتى قاداعالاۋشى باس پروكۋراتۋرانىڭ، قۇقىق قورعاۋشى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ، زاڭدى باقىلاۋ فۋنكتسياسىنان ايرىلىپ قالعان ءتىل كوميتەتىنىڭ جۇمىسىن ىستەپ ءجۇر!

مىسالى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كورنەكى اقپارات ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ جوباسى قارالۋدا قازىر. وسى زاڭ جوباسىندا دەپۋتاتتاردىڭ ۇتىمدى ۇسىنىستارى تولىق قابىلدانسا، ەشكىم كوشە كەزىپ، دۇكەن-كافە ارالاپ، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىندە داۋ بولماس ەدى…

ال قابىلدانباسا، كوشەگە شىعۋدىڭ كوكەسى سوندا بولادى، داۋ كوبەيە بەرەدى. بۇنىڭ سوڭى بىتپەس داۋعا، ءتىپتى تولقۋعا اپارىپ سوعادى. بۇل ەڭ ماڭىزدى ءتىل ماسەلەسىنە ۇكىمەتتىڭ جايلى كابينەتتەرىنەن شىقپاي-اق، قارا كوزىلدىرىك ارقىلى ءۇستىرت قاراپ، كوزبوياۋشى جالعان اقپاراتتار ارقىلى حابار الىپ وتىرۋ ماسەلەنى ۋشىقتىرا بەرەدى.

ويتكەنى، ءبىز وسى زاڭ جوباسىنا ءتىل باسقارمالارى ءۇش جىل بۇرىن ايرىلىپ قالعان كاسىپكەرلىك مەكەمەلەردى باقىلاۋ فۋنكتسياسىن قايتارۋ ءۇشىن كاسىپكەرلىك كودەكسكە قايتا ۇسىنىپ وتىرمىز. ال وعان ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى مەن “اتامەكەن” ۇلتتىق پالاتاسى كەلىسىم بەرمەي قارسى بولىپ وتىر ءالى. ۇكىمەت كەلىسىمى الىنباعاندىقتان ءبىرىنشى سەسسيادا قابىلدانۋى ءتيىس زاڭ جوباسى ەكىنشى سەسياعا قالۋعا ءماجبۇر بولدى…

ولارعا قازاقستاننىڭ 80 پايىزداي قازاق ازاماتتارىنىڭ تىلدىك ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋى، ءار جىل سايىن كورنەكى اقپاراتتارداعى 13 مىڭعا جۋىق مەملەكەتتىك تىلدەگى مازاق قاتەلەردىڭ قاپتاۋى تۇك اسەر ەتپەيتىن سەكىلدى…

ارينە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامىماۋى – مەملەكەتتىڭ باستى كىناسى!
مەملەكەتتىك ءتىلدى ماجبۇرلەمەي، ءتىل دامىمايدى دەپ تالاي جازدىق. “اتا زاڭدى وزگەرتپەي، ءتىلدى ۇيرەنۋ – سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەن دەگەنمەن بىردەي”-دەگەن جانايقا ماقالامىزدا ءبارىن اقتارىپ ايتتىق.

بىراق بۇل بارىمىزگە، قازاقتارعا، بىزگە، قازاقتىلدىلەرگە دە بايلانىستى. ءبىز مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن زاڭعا ساي تالاپ ەتە المايمىز. ال ورىستىلدىلەر رەسمي ءتىلدى مەملەكەتتىك تىلدەن دە اسىرىپ، پايدالانىپ وتىر. دە-فاكتو ءورىستىلى مەملەكەتتىك ءتىل ءرولىن يەلەنۋدە. بۇل جەردە زاڭ ەمەس… جەكە تۇلعالىق قاسيەتتەر كوپ ءرول وينايدى. ەگەر ەكى ءتىلدىڭ ستاتۋستارى كەرىسىنشە بولسا، قايتەر ەدىك… وندا جاڭبىر جاۋماي ەزىلىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى مۇلدە قۇرىپ بىتەر ەدى…

ياعني، بىزگە «مەن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىن! دەگەن شەكتەۋسىز اكتسيانى باستايتىن ۋاقىت باياعىدا جەتتى!

سوندىقتان ەلدىڭ ناعىز پاتريوتتارى، ءتىل كۇرەسكەرلەرىن قۋدالاعانشا، قورعان بولۋىمىز كەرەك! ويتكەنى ولار تاۋەلسىزدىك قورعاندارى!

كەلەسى جىلى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋدى “اق جول” پارتياسى ءوز دەپۋتاتتىق باستاماشىلىعىمەن قولعا الماق.

مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى دەربەس زاڭ قابىلدانباي داۋ بىتپەيدى.

قازىبەك يسا

Abai.kz