جىل وتكەن سايىن كليمات وزگەرۋىنە قاتىستى بۇۇ مەن وزگە دە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسقوسۋى وتەدى. بىرنەشە مارتە. بارلىق ساراپشىلار كليماتتىڭ تىم جىلدام وزگەرىپ جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا. ارينە، ونىڭ ءوز اسەرى قازاقستانعا دا ءتيىپ جاتىر. مىسالى اۋىز سۋ تاپشىلىعى، قاردىڭ كەي ايماقتا تىم از ءتۇسۋى، ۇزاققا سوزىلعان قۇرعاقشىلىق. ەۋروپا مەملەكەتەرى دە كليمات وزگەرۋىنىڭ كەرى اسەرىن كورۋدە. الەمدە جاھاندىق جىلىنۋ پروتسەسى بولسا، ەۋروپا قۇرلىعى كەرىسىنشە مۇز قۇرساۋىنا ەنۋى مۇمكىن دەيدى ساراپشىلار. بۇۇ كليماتتىڭ وزگەرۋى جونىندەگى ۇكىمەتارالىق توبى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى بولجامدار جاسادى. ول بولجامدار قانداي؟ 

اتموسفەرادا  سو2-نىڭ كوپ بولۋى

اتموسفەراداعى پارنيكتىك گازدار مولشەرىنىڭ 1750 جىلدان باستاپ ارتۋى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىمەن تىعىز بايلانىستى. بۇۇ ەسەبى 2014 جىلى شىققاننان بەرى، سو2 كونتسەنتراتسياسى جىلىنا ورتاشا 410 پروميللەگە دەيىن ءوسىپ كەلەدى.  پارنيكتىك گازدار مەن ازوت وكسيدى 800000 جىلداعى ەڭ ۇلكەن كورسەتكىشكە جەتكەن. بۇل پروتسەسس ارتا بەرەتىنى انىق جانە ادامزاتتى ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىقتىراتىن بولادى.

جاھاندىق جىلىنۋ ارتادى

جاھاندىق ورتاشا تەمپەراتۋرا 2011-2020 جىلدار ارالىعىندا يندۋسترياعا دەيىنگى داۋىردەگى 1850-1900 جىلدار ارالىعىمەن سالىستىرعاندا شامامەن 1,09 گرادۋسقا جىلىنعان. تەمپەراتۋرا اسىرەسە اركتيكادا وسكەن. بۇل ءوز كەزەگىندە مۇزدىقتاردىڭ ەرۋىنە اكەپ سوعۋدا. ەگەر اۋاداعى سو2 كولەمىن ازايتۋ مۇمكىن بولسا، وندا ەڭ وپتيميستىك ستسەناريلەر بويىنشا 21 عاسىردا تەمپەراتۋرانىڭ 2 گرادۋستان جوعارى كوتەرىلۋى ەكىتالاي. ەكىنشى جاعىنان، 2041-2060 جىلدارى 2 گرادۋسقا جوعارىلاۋى مۇمكىن. سوندىقتان تەمپەراتۋرانىڭ ارتۋى جالعاسىپ، تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى جىلدامدايدى.

تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلۋدە

تەڭىزدىڭ ورتاشا جاھاندىق دەڭگەيى 1901 جىلدان 2018 جىلعا دەيىن 20 سانتيمەترگە كوتەرىلدى. بۇل سوڭعى ءۇش مىڭ جىلداعى ەڭ تەز كوتەرىلۋ بولىپ وتىر.

مىسالى، 1901-1971 جىلدار ارالىعىندا سۋ دەڭگەيى جىل سايىن شامامەن 1,3 مم كوتەرىلسا، ال 2006 جىلدان 2018 جىلعا دەيىن ول قازىردىڭ وزىندە جىلىنا 3,7 مم-گە وسۋدە.

ەڭ وپتيميستىك ستسەناريلەر بويىنشا، 2100 جىلعا قاراي سۋ دەڭگەيى قازىرگىگە قاراعاندا جارتى مەترگە كوتەرىلەدى. ەڭ ناشار جاعدايدا ەكى مەترگە ارتادى. 2150 جىلعا قاراي ول بەس مەترگە كوتەرىلەتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

تەڭىز سۋى جىلىنا تۇسەدى

تەڭىز تەمپەراتۋراسى 1970 جىلداردىڭ باسىنان بەرى كوتەرىلىپ كەلەدى، بۇل ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنە بايلانىستى. ءححى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن تەمپەراتۋرا ەڭ جاقسى جاعدايدا ەكى ەسە، ەڭ ناشار جاعدايدا - سەگىز ەسە تەز كوتەرىلەدى.

وتكەن عاسىردا دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت 11000 جىل بۇرىن سوڭعى مۇز داۋىرىنەن كەيىن قارقىندى جىلىنا تۇسكەن.

سولتۇستىكتە تەڭىز مۇزى جوعالادى

1979-1988 جىلدار مەن 2010-2019 جىلداردى سالىستىرعاندا اركتيكاداعى تەڭىز مۇزىنىڭ تومەندەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ادام اسەرىنەن بولسا كەرەك. تەڭىز مۇزى قىركۇيەك ايىندا 40%-عا، ال قىس مەزگىلىنەن باستاپ ناۋرىزعا دەيىن 10%-عا ازايتۋىن توقتاتار ەمەس. بۇل قارقىنمەن عاسىردىڭ سوڭىندا سولتۇستىك ايماقتاعى تەڭىز مۇزدارى تولىق جوعالۋى مۇمكىن.

2011-2020 جىلدار ارالىعىندا اركتيكاداعى تەڭىز مۇزىنىڭ ورتاشا جىلدىق اۋدانى 1850 جىلدان بەرگى ەڭ تومەنگى دەڭگەيگە دەيىن تۇسكەن.

ساراپشىلار كليماتتىڭ ناشارلاۋىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا باياۋلاتۋعا بولادى دەپ سانايدى. ول ءۇشىن حالىقارالىق كەلىسىمدەر تولىق جۇزەگە اسۋى ءتيىس جانە ونى ورىنداۋ قالتقىسىز بولۋى شارت. بۇۇ ساراپشىلارى 100 جىلدان كەيىن ادامزات مۇلدە باسقا شىندىقتا كۇن كەشەتىنىن جاسىرمايدى. قۇرعاقشىلىق، كەي اۋدانداردا كەرىسىنشە جاۋىننىڭ تىم كوپ ءتۇسۋى مەن جاعالاۋلاردىڭ سۋ استىندا قالۋى، مۇزدىقتاردىڭ ەرىپ، جانۋارلاردىڭ قىرىلۋى ورىن الاتىن بولادى.

Abai.kz