كەلەسi جىلدىڭ اقپان ايىندا "قازاق" گازەتiنiڭ ال­عاشقى سانىنىڭ شىققانىنا بiر عاسىر تولادى. الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن جاريالاپ تۇرعان باسىلىم جاڭا قازاق تiلiندە شىنايى كاسiبي گازەت ستيلiن قالىپتاستىردى، زور اعارتۋشىلىق ءرول اتقاردى.

بiرiنشi بولىپ 1870-82 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنتتە "تۇركiستان ۋالاياتىنىڭ گازەتi" شىقتى. تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ رەسمي ۇنقاعازى - "تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي" گازەتiنە قوسىمشا رەتiندە قازاق جانە وزبەك تiلدەرiندە الما-كەزەك شىعىپ تۇردى.

بۇل باسىلىم جابىلعان سوڭ، 1888 جىلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ومبىداعى كەڭسەسi جانىنان "دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتi" دەگەن اتاۋمەن ەكiنشi باسىلىم جارىق كورە باستادى. جاڭا گازەت 1894 جىلعا دەيiن شىقتى. رەسمي تاريحناما بويىنشا، اتالعان ەكi باسىلىم مەرزiمدi قازاق باس­پاسوزiنiڭ باسى دەپ سانالادى.
كوپ ۇزاماي، وزگە باسىلىمدار شىعا باستادى. 1905-07 جىلدارداعى بiرiنشi ورىس توڭكەرiسi تۇسىندا شىعىپ، قازاقتىڭ قوعامدىق ومiرiنە ونشا ىقپال ەتە الماي عايىپ بولعان "سەركە" جانە "قازاق" گازەتi سولاردىڭ قاتارىندا.

كەلەسi جىلدىڭ اقپان ايىندا "قازاق" گازەتiنiڭ ال­عاشقى سانىنىڭ شىققانىنا بiر عاسىر تولادى. الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارىن جاريالاپ تۇرعان باسىلىم جاڭا قازاق تiلiندە شىنايى كاسiبي گازەت ستيلiن قالىپتاستىردى، زور اعارتۋشىلىق ءرول اتقاردى.

بiرiنشi بولىپ 1870-82 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنتتە "تۇركiستان ۋالاياتىنىڭ گازەتi" شىقتى. تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ رەسمي ۇنقاعازى - "تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي" گازەتiنە قوسىمشا رەتiندە قازاق جانە وزبەك تiلدەرiندە الما-كەزەك شىعىپ تۇردى.

بۇل باسىلىم جابىلعان سوڭ، 1888 جىلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ومبىداعى كەڭسەسi جانىنان "دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتi" دەگەن اتاۋمەن ەكiنشi باسىلىم جارىق كورە باستادى. جاڭا گازەت 1894 جىلعا دەيiن شىقتى. رەسمي تاريحناما بويىنشا، اتالعان ەكi باسىلىم مەرزiمدi قازاق باس­پاسوزiنiڭ باسى دەپ سانالادى.
كوپ ۇزاماي، وزگە باسىلىمدار شىعا باستادى. 1905-07 جىلدارداعى بiرiنشi ورىس توڭكەرiسi تۇسىندا شىعىپ، قازاقتىڭ قوعامدىق ومiرiنە ونشا ىقپال ەتە الماي عايىپ بولعان "سەركە" جانە "قازاق" گازەتi سولاردىڭ قاتارىندا.

1911 جىلى شىعا باستاعان وزگە ەكi باسىلىم - "قازاقستان" گازەتi مەن "ايقاپ" جۋرنالى الدەقايدا سالماقتى كورiندi جانە ءداۋiرi ۇزاعىراق بولدى. 15 ءنومiرi جارىق كورiسiمەن، وتارشىل بيلiكتiڭ كۇشتەۋiمەن جابىلعان "قازاق" گازەتiنە قاراعاندا، 500 دانامەن باسىلاتىن "ايقاپ" جۋرنالىنىڭ تۇراقتى وقىرماندارى قالىپتاسقان ەدi. "ايقاپ" جۋرنالىنىڭ الدىڭعى باسىلىمداردان، اسiرەسە، پاتشا اكiمشiلiگiنiڭ رەسمي باسپا ءۇنi بولعان "تۇركiستان ۋالاياتى" مەن "دالا ۋالايا­تى" گازەتتەرiنەن ەرەكشەلiگi - جۋرنالدا قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ادەبي-مادەني قوزعالىسى مەن قوعامدىق پiكiرiنiڭ دامۋى ايتارلىقتاي كورiنiپ تۇردى.سوربوننا (پاريج) ۋنيۆەرسيتەتi زەرتتەۋشiلەرiنiڭ ءمالi­مەتiنشە، "تاريحشىلار، پەداگوگتار، لينگۆيستەر مەن اقىنداردان قۇرىلعان تاماشا ۇجىمنىڭ ارقاسىندا "ايقاپ" جۋرنالى وتە جاقسى كوركەمدەلگەن 20 بەت بولىپ باسىلىپ تۇردى" جانە "ادەبي قازاق تiلiنiڭ قالىپتاسۋى مەن ادەبيەتتiڭ دامۋىنا ەداۋiر ۇلەس قوستى، ۇلتتىق مادەنيەتكە ەرەكشە دەن قويعان جۋرنال كوپ iزدەنiسiن حالىق شىعارماشىلىعى مەن قازاق ەتنوگرافياسىنا ارنادى". احمەت بايتۇرسىن­ۇلىنىڭ دا قازاق تiلi بويىنشا تۇڭعىش زەرتتەۋلەرiن وسى "ايقاپ" جۋرنالىندا جاريالاعانىن ايتا كەتكەن دۇرىس. الايدا 1915 جىلى 80-نەن اسا سانى جارىق كورگەن، قازاقتىڭ تۇڭعىش اعارتۋشى جۋرنالى بولعان "ايقاپتى", بiر مالiمەت بويىنشا، وتارشىل اكiمشiلiك كۇشتەپ جاپتى، باسقا دەرەك كوزدەرiنە سايكەس، قارجى تاپشىلىعىنان جابىلدى.

ءالي­­حان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، رايىمجان مارسەكۇلى جانە باسقالار باستاعان الدىڭعى قاتارلى قازاق وقىعاندارى جالپىحالىقتىق گازەت اشۋمەن 1905 جىلدان اينالىسا باستادى. الدىمەن ولار "18 اقپان جارلىعى" شىعىسىمەن  وزدەرiنiڭ ساياسي تالاپتارىن ايگiلi "قارقارالى پەتيتسياسىنا" تiزiپ جازىپ، وسى جارلىققا قول قويعان ورىس پاتشاسىنىڭ اتىنا پوشتامەن  جونەلتەدi.

پەتيتسيانىڭ 3-تاراۋىندا: "قازاق حالقىنىڭ قازiرگi مۇقتاجىن ايقىنداۋ ءۇشiن قازاق تiلiندە گازەتتەر باسىپ شىعارۋ قاجەت، ول ءۇشiن باستاپقى تسەنزۋراسىز باسپاحانا اشۋعا جانە گازەت باسۋعا رۇقسات سۇراۋ ەمەس، قۇلاقتاندىرۋ ءتارتiبiن ورناتۋ كەرەك بولادى" دەپ جازىلعان ەدi.سول جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا اقپارات كوزi رەتiندە سانكت-پەتەربۋرگتiڭ "نوۆايا جيزن" گازەتiن سiلتەپ كورسەتكەن سەمەيلiك "سەميپالاتينسكiي ليستوك" "17 قازان مانيفەسi مەن ودان كەيiنگi تۇستا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قازاق تiلiندە گازەت باسىپ شىعارۋ ءۇشiن قىرعا كەتكەنiن" حابارلادى. ال قاراشا ايىن­دا بوكەيحان رەسەيدiڭ "جەرگiلiكتi (زەمسكي) جانە قالالىق قايرات­كەرلەرiنiڭ" ماسكەۋدەگi سەزiندە قازاقتىڭ ءسوز بوستاندىعىنا ءزارۋ ەكەنiن ايتىپ ءسوز سويلەدi. ول: "انا تiلiن ەركiن قولدانۋ قازاقتاردىڭ تاياۋ اراداعى مۇقتاجى، ءسوز بوستاندىعى اسiرەسە الداعى سايلاۋ ناۋقانىنا قاجەت" دەپ مالiمدەدi.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، "قازاق" دەگەن اتاۋمەن قازاق گازەتiن شىعارۋعا رەسمي رۇقسات احمەت باي­تۇرسىنۇلىنا 1905 جىلعى جەلتوقساننىڭ 9-ى كۇنi بەرiلگەن. ال اپتالىق "قازاق" گازەتiنiڭ العاشقى سانى 1913 جىلعى اقپاننىڭ 2-سiندە جارىق كوردi دە، 1915 جىلدان اپتاسىنا ەكi رەت شىعاتىن بولدى. گازەت قولدان قولعا، اۋىلدان اۋىلعا ءوتiپ، توزىپ جەتiپ جىرتىل­عانشا وقىلدى. ونى سول زاماندا دالا جانە تۇركiستان ۋالاياتتارىنا نەمەسە 9 وبلىس جانە 1 گۋبەرنياعا بولiنگەن (قىر بالاسى. قازاق. "قازاق" گازەتi, 1913 جىل، № 8) قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندەگi جۇرت جازدىرىپ الدى. "قازاق" گازەتiن مەتروپوليانىڭ كيەۆتەن قازانعا، سانكت-پەتەربۋرگتەن تومسكiگە دەيiنگi ۋنيۆەرسيتەتتەرiندە بiلiم قۋىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرi جازدىرىپ وقىعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدi. از ۋاقىت iشiندە "قازاق" 5 ميلليونعا جۋىق كوشپەندi حالىقتىڭ كوپشiلiگi بiلەتiن باسىلىمعا اينالدى.

ال­عاش جارىق كورگەن كۇنiنەن باس­تاپ "قازاق" گازەتi قازاق دالاسىنىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە مادەني ومiرiنە بەس جىلدان ۇزاق جاپادان-جالعىز قىزمەت ەتتi. وعان قوسا وزiنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ بiرi دە جاڭا گازەتپەن نە ساپاسى، نە كوتەرگەن تاقىرىپتارىنىڭ سان-سالالىعى، نە تارالىمى جاعىنان تەڭ كەلە المادى. بiرiنشi جىلى 3 مىڭ تارالىممەن شىعىپ تۇرعان "قازاقتىڭ" تارالىمى، وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتi زەرتتەۋشiلەرiنiڭ ءما­لiمەتiنە قاراعاندا، كوپ كەشiكپەي 8 مىڭنان اسىپ جىعىلدى. بۇل وزiنەن بۇرىنعى باسىلىمداردىڭ ءبارiن قوس­قاندا دا كوپ بولادى. ەگەر "سەركە" مەن "قازاق گازەتi" نەمەسە "ايقاپ" جۋرنالى وقىعان جانە قالتالى قازاقتاردىڭ اراسىنان شىققان بiر ازاماتتىڭ نەمەسە ساناۋلى حالىقشىل ازاماتتىڭ كەزدەيسوق جانە جەكە باستاماسىمەن پايدا بولسا، "قازاق" گازەتi تياناقتى ماقسات-مۇددەنi كوزدەپ، تۇراقتى قارجىلاندىرۋ كوزiنە سۇيەنگەن ۇجىم ەدi.

ەگەر قايسىبiر باسىلىم، مىسالى، "قازاقستان" مەن "قازاق گازەتi" نەمەسە "ايقاپ" نەگiزiنەن قارجىنىڭ جەتiسپەۋiنەن توقتاپ قالعان بولسا، "قازاق" گازەتiنiڭ سەنiمدi دەمەۋشiلەرi بولعانىنا مىناداي دالەل بار: گازەت شىعىپ تۇرعان 1913 جىلدىڭ اقپانىنان 1917 جىلدىڭ سوڭىنا دەيiن ونىڭ باس رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلى سان رەت تۇتقىنعا الۋ نەمەسە ايىپپۇل تولەۋ سەكiلدi ءتۇرلi جازاعا تارتىلسا، اباقتىعا جابىلعان ءار جولى بiرنەشە مىڭ پاتشا رۋبلi مولشەرiندە اقشالاي كەپiلدiك تولەپ بوساپ شىعۋىنا تۋرا كەلەتiن. ول زاماندا مۇنداي قارجىعا "قازاق" سەكiلدi بiرنەشە گازەت ۇيىمداستىرىپ باسىپ تۇرۋعا بولاتىن.

ءاليحان بوكەيحان 1910 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتا جارىق كورگەن "قازاقتار" اتتى تاريحي وچەركiندە اتاپ كورسەتكەندەي، 1917 جىلعا دەيiن قازاق اراسىندا قالىپتاسا باستاعان ەكi ساياسي تولقىننىڭ بiرiن "ۇلتتىق-دiني قوزعالىس" دەپ اتاۋعا بولادى. ەكiنشi ساياسي قوزعالىستى بوكەيحان "باتىسشىل" دەپ اتايدى جانە "ول قازاق دالاسىنىڭ كەلەشەگiن - ەڭ كەڭ ماعىنادا ايتقاندا - سانالى تۇردە باتىس مادەنيەتiن جۇزەگە اسىرۋ ار­قىلى كورەدi". ەگەر دە الدىڭعى مەرزiمدi باسىلىمداردى نەگiزiنەن ۇلتتىق-دiني قوزعالىستىڭ وكiلدەرi اشقان بولسا، "قازاق" گازەتiنiڭ قۇرىلتايشىلارى - ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءوزi مەن ونىڭ سەنiمدi ۇزەڭگi­لەستەرi احمەت بايتۇرسىنۇلى جانە مiرجاقىپ دۋلاتۇلى سىندى "باتىسشىلدار" بولاتىن.

وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتiندەگi ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ پiكiرiنشە، "قازاقتىڭ بارلىق ماڭدايالدى جەتەكشiلەرi ونىڭ  ("قازاق" گازەتiنiڭ) قىزمەتكەرلەرiنiڭ اراسىندا ءجۇردi, ونىڭ iشiندە م.جۇمابايۇلى، م.دۋلاتۇلى، ح.دوسمۇحامەدۇلى، ە.ومارۇلى، ا.ح.ءجۇندiبايۇلى، م.تىنىشبايۇلى جانە تاعى باسقالار بار...". "ا.بايتۇرسىنۇلى جانە باس­قالار وزدەرiنiڭ قازاق تاريحى، قازاق فولكلورى جانە لينگۆيستيكاسى تۋرالى زەرتتەۋلەرiن جاريالادى. جالپى "قازاق" گازەتi وتە جوعارى عىلىمي دەڭگەيگە جەتتi" دەپ ەسەپتەيدi وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زەرتتەۋشiلەرi. ايتسە دە "قازاق" گازەتiنiڭ قۇرىلتايشىلارى اعارتۋشىلىقپەن قاتار، نەگiزi 1905 جىلعى "قارقارالى پەتيتسياسىنا" جازىلعان ساياسي ماقساتتار مەن مۇددەلەردi دە، ونىڭ iشiندە ستراتەگيا­لىق ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرعىسى كەلدi.پەتيتسيادا كورسەتiلمەگەن ماڭىزدى مۇددەنiڭ بiرi - گازەتتiڭ اتاۋى. ول تۋرالى "تۇرiك بالاسى" گازەتتiڭ ەكiنشi سانىنان باستاپ "قازاق تاريحى" ايدارىمەن جاريالانعان تiزبەكتi ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: "...بiزدiڭ قازاق ءوزiنiڭ اتىنان ايىرىلىپ، قىرعىز اتانىپ جۇرمەكشi ەمەس. قيامەتكە شەيiن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزiن اشىپ، بەتiن تۇزەسە، ءوزiنiڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزiمiزدiڭ شارق ادەتiنە ىڭعايلى قىلىپ "قازاق مادەنيەتi" (كازاكسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، بiر جاعىنان "قازاق ادەبيەتi" (كازاكسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى" (تۇرiك بالاسى. قازاق تاريحى. "قازاق" گازەتi, 16 اقپان، 1913 جىل، № 3).

"قازاق" پەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ورتا جانە ۇزاق مەرزiمگە جوسپارلاعان ماقساتتارىنا كەلسەك، ولار مىنالار:

- قازاقتار­دىڭ 1907 جىلعى 3 ماۋ­سىم زاڭىمەن جويىلعان سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقىعىن قالپىنا كەلتiرۋ; 
- كەلiمسەكتەردi قونىستاندىرۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى تۇرۋ جانە تاركiلەنگەن جەرلەردi قازاقتارعا قايتارىپ الىپ، مەنشiكتi جەرi رەتiندە زاڭداستىرۋ;

- "اۋىل مەكتەپتەرiنە قازاق ءالiپ­پەسiن ەنگiزۋ، وسى مەكتەپتەردە بالالاردى انا تiلiندە وقىتۋ" جانە "بولىس كەڭسەلەرi مەن حالىق سوتتارىندا iسقاعازدارىن قازاق تiلiندە جۇرگiزۋ" ارقىلى استىرتىن جانە اشىق ورىستاندىرۋ ساياساتىنا توتەپ بەرۋ; 
- دالا ولكەسiنە زاڭ جۇزiندە زەمستۆو (جەرگiلiكتi باسقارۋ) تەتiگiن ەنگiزۋ مەن دامىتۋ ارقىلى جاڭا قازاق مەم­لەكەتiنiڭ نەگiزiن سالۋدى باستاۋ; 
- قازاقتاردى اسكەري قىزمەت ەتۋگە زاڭ ارقىلى مiندەتتەۋ، سول ارقىلى قازاقتار ءۇشiن قازiرگi زاماننىڭ اسكەري iلiمi مەن قارۋ-جاراعىنا جول اشۋ.
ال "قازاق" گازەتi مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ كوزدەگەن تۇپكiلiكتi ماقساتى - قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملە­كەتتiگiن قايتا كوتەرۋ جانە ءاليحان بوكەيحان ءوزiنiڭ "قازاقتار" وچەركiندە اتاپ وتكەندەي، قازاقتىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرi نەگiزiندە "باتىس مادەنيەتi جۇزەگە اسىرىلۋعا تيiس" بولاتىن.

الدىنا مiنە، وسىنداي ماقسات-مۇددەلەردi قويعان "قازاق" گازەتi مەن ونىڭ قۇرىلتايشىلارى ماقساتتارىنا مونارحيالىق بيلiك داۋiرiندە قان­توگiسسiز كۇرەس جولىمەن جەتۋگە ۇمتىلدى. الايدا وتارشىل يمپەريا زامانىنان امان شىعا بiلگەن "قازاق" گازەتi سوۆەت وكiمەتiنiڭ قازاقستانعا بيلiك ورناتۋعا تىرىسقان العاشقى كۇندەرiندە-اق - 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىندا بiرجولا جابىلدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ قۇرىلتايشىلارى مەن اۆتورلارىنىڭ باسىم كوپشiلiگi ساياسي قۋعىن-سۇرگiن كەزiندە اتىلىپ كەتتi.

قادiرلi وقىرمان، بۇل ماقالا قىسقارتىلماي تولىق بەرiلدi. پiكiر بiلدiرگiڭiز نەمەسە عاسىر باسىندا شىققان "قازاق" گازەتiنە قاتىستى تىڭ مالiمەتتەر بەرگiڭiز كەلسە، azattyq.org سايتىنىڭ فورۋمىنا كiرiڭiز.

«جاس الاش» گازەتى