دامير داۋلەتباەۆ، الماتىداعى №1 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

دامير داۋلەتباەۆ، الماتىداعى №1 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:

- نەسىن جاسىرامىز، بۇگىندە دارىگەر­دىڭ بەدەلى، قوعامداعى ورنى تىم تومەن­دەپ كەتتى. حالىق اراسىندا «دارىگەرلەر دورەكى سويلەيدى، تاسجۇرەك، ءوز جۇمىسىنا ەنجار قارايدى، پارا الادى» دەگەن سە­كىل­دى ءتۇرلى سىندار ايتىلۋدا. ەندى وسىنى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءدا­رى­گەرلەردىڭ قوعامداعى بەدەلىن، ءمار­تەبەسىن قالاي كوتەرەمىز؟

- ول ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى، ساپانى كوتەرۋىمىز كە­رەك. ساپالى ەم-دومنىڭ كريتەريلەرى كوپ. ول اۋرۋحاناداعى تازا توسەك ورىن، ناۋ­قاستارعا مەرزىمىندە بەرىلەتىن ەمى، تاعايىن­دالعان تاماعى، مەكەمەنىڭ سانيتارلىق تازا­لىعى، ءتىپتى دارىگەردىڭ كيگەن كيىمىنە دەيىن - بارلىعى ناۋقاستىڭ تەز جازىلۋىنا، ايى­عۋى­نا اسەر ەتەدى. ءبىزدىڭ دە بۇگىنگى ۇرانىمىز - ساپالى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ. ەندى ونى بىردەن قالپىنا كەلتىرۋ قيىن. ويتكەنى مەدقىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا دا ءارتۇرلى مىنەزدى دارىگەرلەر بولادى. بىرەۋى دورەكى سويلەپ قويادى، ەندى ءبىرى ناۋقاستارمەن دۇرىس ءتىل تابىسپايدى. وسى رەتتە ءبىز بۇكىل ورتا بۋىندى مەدقىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعىن اتتەستاتسيادان وتكىزدىك. 300 مەدقىزمەتكەردىڭ 74-ءى اتتەستاتسيادان وتە الماي قالدى. ولاردى ءبىز ءۇش اي كولەمىندە قايتا وقىتىپ، تاعى دا ەمتيحان الدىق. وكىنىشكە وراي، ونىڭ 15-ءى تاعى دا قۇلادى. ونىڭ ىشىندە پالەنباي جىل ەڭبەك ءوتىلى بار مەدبيكەلەردىڭ ءوزى ءوز ءبىلىم­دەرىن دالەلدەي المادى. ءبىر ەرەكشەلىگى - مەديتسينا سالاسىندا «بولدىم-تولدىم، مەن ءبارىن بىلەمىن» دەگەن ادام بۇل سالادا تابىستى جۇمىس ىستەي المايدى. ويتكەنى مەديتسينادا شىعىپ جاتقان جاڭالىقتار ۇشان-تەڭىز، سون­دىق­تان مەدقىزمەتكەرلەر ءومىر بويى ۇزدىكسىز ءبىلىم الىپ، ۇيرەنىپ ءجۇرۋى قاجەت. جاڭا زامان تەحنولوگياسىن ۇدايى مەڭگەرگەنى ءجون. ءايت­پەسە العان ءبىلىمى ەسكىرەدى دە، جاڭا تەحنولو­گيالاردى قولدانۋدان قالىس قالادى. مىنە، بىزدەگى كەيبىر مەدقىزمەتكەرلەر دە «مەن بولدىم-تولدىم» دەپ، ارى قاراي ءبىلىمىن جەتىلدىرمەي، ىزدەنبەي قويعان. وسىنىڭ نە­گىزىندە 15 مەدقىزمەتكەردى جۇمىستان شىعار­دىق. قازىر ءبىز جاستاردى جۇمىسقا قابىلدار­دا تەك تالانتتى دەگەندەرىن عانا ىرىكتەپ الا­­مىز. «انانىڭ ءوزى جاقسى، مىنانىڭ كوزى جاقسى ەكەن، اناۋ جاكەڭنىڭ، مىناۋ ساكەڭنىڭ بالاسى»  دەگەن جوق. بىزگە جۇمىسقا كەلگەندەردى ەڭ ءبىرىنشى تەستىدەن وتكىزەمىز، ءبىلىمىن انىقتاي­مىز. ەگەر تەستىدەن وتە الماسا، جۇمىس جوق. ال دۇرىس بالل السا، وندا ونىڭ قولىنان نە كەلەتىنىن انىقتايمىز. ءبىر اپتاعا دەيىن سىناق مەرزىمىنەن وتكىزىپ، مىنەز-قۇلقىن باي­قايمىز. نەگە؟ ويتكەنى قازاقتا «مال الاسى - سىرتىن­دا، ادام الاسى - ىشىندە» دەگەن ءسوز بار. مەدي­تسينادا، ەڭ ءبىرىنشى، مەيىرىمدى، ىزەتتى، مادەنيەتتى، يبالى، ادامگەرشىلىگى مول ادام عانا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. الايدا، وكىنىشكە وراي، بۇل سالانىڭ جۇمىسى اۋىر، جالاقىسى تومەن بولعاندىقتان، كەيدە مەديتسينادا كەزدەيسوق ادامدار دا كەزدەسىپ قالادى. وسىنداي كەزدەيسوق، دورەكى سويلەيتىن، ءوز جۇمىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەيتىن كەيبىر مەدقىزمەت­كەر­لەردىڭ سالدارىنان مەديتسينا سالاسىنىڭ مارتەبەسى، دارەجەسى تومەن ءتۇسىپ وتىر. بۇدان ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى زارداپ شەگۋدە. ءبىر اپتا ىشىندە ادام مىنەزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى. ويتكەنى قانشا دە­گەن­مەن دە قوعامنان ءوزىڭ­دى جاسىرا المايسىڭ. ەگەر ول وسى ءبىر اپتادا ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتسە، ىسكەرلىگىن دالەلدەي السا، ۇجىممەن ءتىل تابىسا السا، ءبىز ونى مىندەتتى تۇردە جۇمىس­قا قابىلدايمىز. ال كورسەتە الماسا، ەشقان­داي رەنىش جوق. وسىنداي ساراپتاۋدىڭ نەگىزىن­دە قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ اۋرۋحاناعا تالانتتى، تالاپتى، بىلىكتى جاستار كەلۋدە. ستالين­شە ايت­ساق، «كادر ءبارىن شەشەدى». ۇجىم دۇرىس بول­ماي، مەكەمە جۇمى­سى العا باسپايدى.

ۇجىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن با­عالاپ، قاستەرلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ تۋىلعان كۇندەرىندە ت.ب. قىزىقشىلىقتارىندا اۋرۋ­حانا اتىنان بەس مىڭ تەڭگە بەرەمىز. ءومىر بولعان سوڭ قايعى بولادى، ەگەر جاقىن تۋىس­تارى قايتىس بولسا، اۋرۋحانا قاراجاتىنان ون مىڭ تەڭگە كومەك قاراستىرىلادى. دۇنيەگە ءسابي كەلسە، ون مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. ارينە، بۇل كوپ اقشا ەمەس، بىراق قايعىسىمەن ءبولى­سىپ، قۋا­نىشىنا ورتاقتاسقاننان كەيىن ولار­دا «مەن دە وتانىما كەرەك ەكەنمىن عوي، جۇ­مىسىمدى باعالايدى ەكەن عوي» دەيتىن سەزىم­دە بولادى. بۇگىنگى كۇنى اۋرۋحانا قارىزعا با­تىپ وتىرعاننان كەيىن ءبىزدىڭ شامامىز وسىعان عانا كەلۋدە. ەرتەڭ قاراجات كوبەيسە، ەكى-ءۇش ەسە كوپ بەرەتىن بولامىز. مۇنىڭ بار­لىعى  ۇجىمنىڭ ۇيىمشىلدىعىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن وڭ اسەر ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىن. كەلەشەكتە قوناەۆ اتامىز سالىپ بەرگەن بۇل اۋرۋحانا قايتادان ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى دەگەن سەنىمدەمىن.

- مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالا­قىسىن ديففەرەنتسيالداۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى قولدايسىز با؟

- ارينە، قولدايمىن. قازىر ءبىزدىڭ قارا­جاتىمىز جەتىڭكىرەمەي تۇر. بىراق دارىگەر­لەردىڭ ءوز جۇمىسىن 100 پايىز ورىنداي­تىندارىنا، ولاردىڭ اتىنا ناۋقاستاردان ارىز-شاعىم تۇسپەسە، جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرگەندەرگە جالاقىنى جوعارى دەڭگەيدە بەرۋگە ءتيىسپىز. بۇل - دارىگەرلەردىڭ ءوز جۇمى­سىنا دەگەن ىنتاسىن وياتادى. بىزدە ءبىر اكۋ­شەر-گينەكولوگ تاۋلىك بويى كەزەكشىلىكتە تۇر­سا، وعان 15 مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. ەگەر ول كە­زەك­شىلىگىن جاقسى اتقارسا، ناۋقاستاردان شاعىم تۇسپەيتىن بولسا، ءوز بىلىكتىلىگىن دالەل­دەسە، الداعى ۋاقىتتا ءبىز وعان كەزەكشىلىگى ءۇشىن 15 مىڭ ەمەس، 30 مىڭ تەڭگە بەرەتىن بولامىز. بۇل دارىگەرلەردىڭ جۇمىسقا دەگەن ىنتاسىن وياتىپ، ناۋقاستارعا دەگەن جاۋاپكەر­شىلىگىن ارتتىرادى. قازىر ءبىز وسىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جان-جاقتان قارجى كوزىن قاراس­تى­رىپ وتىرمىز. ەگەر قاراجات تاپساق، زاما­ناۋي تەح­نولوگيا الىپ، دارىگەرلەردىڭ ىستەگەن ەڭبەگىنە قاراي جالاقىلارىن ءوسىرىپ وتىرا­تىن بولا­مىز. سوندىقتان مينيسترلىكتىڭ بۇل ۇسىنىسى وتە دۇرىس. جاقسى ىستەپ، جاڭا تەح­نو­لوگيانى مەڭگەرگەندەرگە جوعارى جالاقى تاعايىندا­لۋى كەرەك.

- بىرىڭعاي ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلگەنىنە ەكى جىل ۋاقىت بول­دى. قالاي ويلايسىز، بۇل جۇيە ءوز جەمىسىن بەرە الدى ما؟

- نەگىزى، بۇل جۇيەنىڭ ءپرينتسيپى دۇرىس. ءار ناۋقاس ءوزى سەنگەن اۋرۋحاناسىن، ءوز دارىگەرىن تاڭداۋى قاجەت. بىراق بۇل جۇيە ءوز دەڭگەيىندە تولىق ورىندالىپ وتىرعان جوق. ءتۇرلى كەدەر­گىلەر ورىن الۋدا. سالا مينيسترلىگى «ءبىز اۋرۋ­حا­نالاردى بوس جىبەردىك، ولاردىڭ تابىس تا­بۋى­نا مۇمكىندىك بەردىك» دەيدى. بىراق ولار مىنا اۋرۋدى بىلاي ەمدە، مىنانى بىلاي ىستە، مىناۋ بىلاي بولسىن دەپ تالاپتى كوپ قويادى. دۇرىسى، ءبىز كەلىسپەيتىن تۇستارىن دا جاساپ قويعان. بىلاي ايتقاندا، اۋرۋحانا­لاردى ءبىر مەكەمە قارجىلاندىرادى، ەكىنشى مەكەمە قابىلدايدى، ءۇشىنشى مەكەمە تەكسە­رە­دى. قانشاما باستىق. بۇرىن مۇنىڭ بار­لىعىن ءبىر-اق مەكەمە اتقاراتىن. قازىر باس­تىق كوبەيىپ كەتتى. ءتورت مەكەمە ءتورت جاقتان زاڭ شىعارا باستايدى. ارينە، ولار بۇرىن اۋرۋحا­نادا ىستەپ، وسى سالانىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن بىلىكتى ماماندار بولسا، وندا اڭگىمە باسقا. الايدا ونىڭ كوبىسى اۋرۋحانالاردا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەي، كابينەتتەن شىقپاي جاتىپ زاڭ قابىلدايدى. ول زاڭ ءبىزدىڭ جۇمى­سىمىزعا قايشى كەلەدى. وسىنداي كەمشىلىكتەر ورىن الۋدا. بىراق «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن بار. ارينە، بىزگە مۇنداي جۇيە كەرەك، ول ءالى-اق ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. بىراق ول ءۇشىن تومەن­دەگى بىزدەردىڭ ۇسىنىستارىمىزدى جوعارى جاق­تاعىلار ەسكەرىپ وتىرۋى قاجەت. ولار كا­بينەت­تەرىنەن شىعىپ، اۋرۋحانالاردى ارا­لاپ، مۇن­داعى جاعدايدى كوزبەن كورىپ، ءتيىمدى تۇستارىن بىرلەسىپ شەشۋى كەرەك.

- دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مە­دي­تسينالىق قىزمەتتى اقىلى ەتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ وتىر. ءتىپتى قىزدى-قىز­دى­مەن جەدەل-جاردەم قىزمەتى دە اقى­لى بولىپ كەتە جازدادى. جالپى، مەدي­تسينا قىزمەت تۇرلەرىن اقىلى جاساۋدى كوزدەپ وتىرعان جاڭا جۇيەنى قولدايسىز با؟

- نەگىزى، بۇل - ەرىككەننەن شىعىپ وتىرعان دۇنيە ەمەس. دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءوزى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن تەگىن ەتە ال­ماي­دى. ءبىز جاڭا قوندىرعىلار، جاڭا ەمدەۋ تاسىلدەرى كەرەك دەپ وتىرمىز. ولاردى الۋ ءۇشىن، ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، ءتىپتى دارىگەردىڭ ناۋقاس­قا كۇلىپ قا­راۋى ءۇشىن دە، ونىڭ جالاقىسى از بولسا، كيىمى جىرتىق، كوڭىلى ءپاس بولسا، ءۇيىن­دەگى بالاسىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە تاماق الىپ بەرە الماسا، ول ناۋقاستى قالاي ەمدەي­دى؟ سوندىقتان جارتى قاراجاتتى - مەملەكەت، جارتىسىن حالىق بەرۋى قاجەت. بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ دە، جالپى ادامنىڭ دا جاۋاپ­كەر­شىلىگى بولۋى ءتيىس. كەيدە بىزگە ناۋقاستار كەلىپ «مەنى تەگىن ەمدە، ول - سەنىڭ مىندەتىڭ» دەپ جەكيدى. ءتىپتى «ماعان دۇرىس قارامادىڭ، سوتقا بەرەمىن» دەپ ۇرسادى. ال ونىڭ اۋىر­عانىنا، وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىنە كىم كىنالى؟ وعان دارىگەر تەمەكى شەك دەدى مە، اراق ءىش، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانبا دەدى مە؟ بۇل جەردە دارىگەرلەردىڭ كىناسى قانداي؟ وعان ءوزى كىنالى ەمەس پە؟ اۋرۋىن اسقىندىرىپ الادى دا، دارىگەرگە مەنى تەگىن ەمدە دەيدى. مەن سىزگە ايتايىن، تەگىن ەمنىڭ ەشقاشان قادى­رى بولمايدى. تەگىن بولسا، ناۋقاس ەكىنشى قاي­تارا تاعى تۇسەدى. ال وزىنەن شىعىن شىقسا، اقشاسى كەتسە، وندا تۇسىنەدى. سوسىن ءوز دەنساۋ­لىعىن كۇتەدى. دەنساۋلىق سالاسىن مەملەكەت موينى­نا الۋىنا بولمايدى. قاراپايىم مىسالى، وسى اۋرۋحانانى مەملەكەت كوتەرە الماي قارىزعا باتتى. سوندىقتان مەملەكەت تە، جال­پى، ادام دا جارتىلاي تولەۋى ءتيىس. بۇل رەتتە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورلارىن اشۋىمىز قاجەت. بىراق ول ءبىر ادامنىڭ قو­لىن­دا بولماۋى ءتيىس. كەزىندە ونى ءبىر ادام­نىڭ قولىنا بەرەمىز دەپ، ول ەلدىڭ قارجى­سىنىڭ ءبا­رىن الىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتتى. ولاي بول­ماۋى كەرەك. ول دا زەينەتاقى قور­لارى سەكىلدى بىرنەشە بولسىن، بىراق ونىڭ جۇمىسىن مەم­لە­كەت قاداعالاۋى ءتيىس. ال حالىق قايسىسىنىڭ ءتيىمدى ەكەندىگىن وزدەرى تاڭدايدى. سول كەزدە ساقتاندىرۋ قورلارى بىلاي ەمدە، ولاي ەمدە دەپ ايتار ەدى. ال قازىر ساقتاندىرۋ قورلارى­نىڭ مىندەتى مەم­لەكەتتىڭ فۋنكتسياسىنا بەرىلىپ وتىر. نەگىزى، دەنساۋلىق سالاسىن مەملەكەت تە، حالىق تا قارجىلاندىرۋى ءتيىس.

- دامير ءابايدىلداۇلى، ءوزىڭىز باسقا­رىپ وتىرعان اۋرۋحانانىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى قالاي؟ قانداي جاڭالىق، نە ءوز­گە­رىستەر بولىپ جاتىر؟

- بۇل اۋرۋحانانىڭ اشىلعانىنا، بۇيىر­سا، بيىل 30 جىل بولادى. حالىق اراسىندا بۇل مەكەمە «قوناەۆ اۋرۋحاناسى» بولىپ اتالىپ كەتكەن. 1972 جىلى گەولوگتەر وسىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ەكى مىڭ مەتر تەرەڭ­دىك­تەن 68 گرادۋستاعى جىلى سۋ تاپقان. ونى كەيىن زەرتتەگەندە سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەندىگىن انىقتاعان. وسىلايشا بۇل «اقساي» جەر-سۋ قويماسى بولىپ اتالىپ، سۋ­دىڭ كوزىن اشىپ، ەمدەۋ ورنىن سالعان. ول ۋاقىتتا كومپارتيا­نىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەز بولاتىن، ورتا­لىق كومپارتيا مۇنى العا­شىندا پارتيا قىز­مەتكەرلەرىنە ارنالعان ساناتوري رەتىندە اشپاقشى بولعان. ءسويتىپ، بۇعان قىرۋار قار­جى ءبولىپ، قۇرىلىس ءجۇر­گىزى­لەدى. 1982 جىلى عيمارات سالىنعاننان كەيىن قازاقتىڭ ماڭدا­يىنا بىتكەن ءبىرتۋار دارا تۇلعا دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ قالادا اۋرۋحانانىڭ جەتىس­پەۋشىلىگىن ەسكەرىپ، مۇنى تەك پارتيا قىزمەت­كەرلەرىنە عانا ەمەس، جال­پى­حالىقتىق اۋرۋحا­نا ەتىپ وزگەرتەدى. العا­شىن­دا ساناتوري رە­تىن­دە سالىنعا­نى­مەن، ديماش اتانىڭ باستا­ماسىمەن قوسىمشا قار­جى ءبولىنىپ، اۋرۋحاناعا كەرەك-جاراقتى قون­دىر­عىلار الىنادى، وپە­را­تسيالىق ءبول­مە­لەر اشىلادى. مۇندا 300 ورىندىق كون­فەرەنتسيا زالىمىز بار، باسسەين سالىنعان. مۇنىڭ بار­لىعى ديمەكەڭنىڭ قول­داۋىمەن، تىكەلەي قام­قورلىعىمەن جۇزەگە اسقان. كەرەك دەسەڭىز، سول 82-جىلدارى مۇن­داي اۋرۋحانا كەڭەس وداعىنا قاراستى ەلدەر­دىڭ ەشقايسى­سىندا بولماعان. ءىشىنىڭ بارلىعى مرامور، پالاتالار، دارەت­حانا، دۋشقا دەيىن زاماناۋي ۇلگىدە جاسالعان. ءتىپتى اۋرۋحانا قىز­مەتكەر­لەرىنە ارنالىپ كوپقاباتتى ۇيلەر، جاتاقحا­نالار سالىنعان. ءوز سۋ ۇڭعىماسى (سكۆا­جي­ناسى) بولادى. ول كەز زاماننىڭ تاپ­شىلىعى بولسا دا، شەتەلدەن كەرەمەت مەبە­ل­دەر الىپ كەلىنەدى. ول ۋاقىتتا بۇل اۋرۋحا­ناعا جاتىپ ەمدەلۋ حالىق اراسىندا ارمان بولا­تىن. مۇنداي زاماناۋي ەمدەۋ ورنىن قارا­پايىم حالىققا ۇسىنۋى ديمە­كەڭنىڭ ۇلىلىعى دەپ بىلەمىن.

وكىنىشتىسى سول: ەگەمەندىگىمىزدى العاش الىپ، وڭتايلاندىرۋ كەزىندە بۇل اۋرۋحانا دا قار­جى­نىڭ قىسپاعىنا ىلىكتى. اۋرۋحانا قىزمەت­كەرلەرىنە بەرىلگەن كوپقاباتتى ۇيلەر مەن جاتاقحانالار ساتىلىپ كەتتى. حراپۋنوۆ­تىڭ كەزىندە سۋ ۇڭعىماسى جەكەمەنشىككە بە­رىل­دى. ۇلكەن تەرريتورياسىنان ايىرىلىپ، توز-توزى شىقتى. قازىر ءبىز ۇڭعىماداعى سۋدى ءبىر كاسىپ­كەردەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ول مۇنى وڭتايلاندىرۋ كەزىندە 49 جىلعا جالعا العان. مۇندا كەلگەن باس ءدارى­گەرلەردىڭ بارلىعى قانشا سوتتاسسا دا، الگى كاسىپكەردەن حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن بەرىلگەن ەمدىك سۋدى اۋرۋحانانىڭ ءوز بالانسىنا الا الماي وتىر. ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قازىلعان ۇڭ­عى­ماداعى ەمدىك سۋدى حالىق تەگىن پايدالانۋى ءتيىس.

قازىر قازاقستان ءوزىنىڭ قادامىن نىق باسىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، سايا­سي جاعىنان دا دامۋ ۇستىندە. وسىنىڭ لەبى ءبىزدىڭ اۋرۋحاناعا دا سەزىلۋدە. قازىر بىزگە ءبولى­نەتىن قاراجات كولەمى جىل سايىن ۇلعايۋ­دا. كەزىندە اۋرۋحانا قارىزعا باتىپ كەتكەن بولاتىن. بيىل بۇيىرسا، مۇنى تولىق جابا­مىز.

- بۇل اۋرۋحانانىڭ باسقا ەمدەۋ ورىن­دارىنان ەرەكشەلىگى نەدە؟

- مۇندا ەمدىك سۋ بار، باسسەيىن بار، بۇل - رەابيليتاتسياعا ارنالعان اۋرۋحانا. سوندىقتان مۇندا كارديورەابيليتاتسيالىق ەمدەۋ شارالارى جۇرگىزىلەدى. بۇل دەگەنىمىز، مىسالى، بارلىق ەمدەۋ ورنىندا جۇرەككە وتا جاسالىنادى دا، ناۋقاس ون كۇننەن ارتىق جاتا المايدى. سەبەبى سىرتتاعى باسقا ناۋ­قاس­تارعا دا وتا جاسالىنۋى كەرەك. قازىرشە، بىزدە دە ناۋقاستار ون كۇننەن ارتىق ەمدەلە المايدى. بىراق الداعى ۋاقىتتا ءبىز ناۋقاس­تارعا وپەرا­تسيا جاساعاننان كەيىن، وسىندا 20-30 كۇن رەابي­ليتاتسيالىق ەم جاسايتىن بولامىز. رەابيليتاتسيا دەگەنىمىز وڭالتۋ دەگەندى ءبىل­دىرەدى. ياعني ءبىزدىڭ اۋرۋحانا - اۋ­رۋ ادامدار­دىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردى ءومىردىڭ قالىپتى جاعدا­يى­نا بارىنشا ءتيىمدى جانە بارىنشا جىل­دام ورالتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك، مە­دي­تسينالىق مە­كە­مە. ميعا قان كەتىپ ينسۋلت، ينفاركت العان­دار دا الدا­عى ۋاقىتتا بىزدە ءبىر اي بويى ەم­دەلەتىن بولا­دى. وسى سەكىلدى بىزدە نەيرو­رەا­بيليتاتسيا، تراۆما رەابيلي­تاتسيا بار. اۋرۋ­حانا قيىن جاعدايدا تۇرعاندا بۇل ەمدەۋ مەكەمەسى ءبىرىڭ­عاي تەرا­پيا بولىپ كەتىپتى. قازىرگىدەي نارىق زامانىن­دا تەراپيا ءبولىم­شەلەرى كوپ تابىس تۇسىرمەيدى. سوندىقتان جوعارى تەحنولو­گيالىق ەمدەۋ-دياگنوستي­كالىق قوندىرعى­لاردى اكەلۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە ءبىز قازىر حيرۋرگيا جانە لور بولىمشەسىن اشتىق. وسىلايشا بۇگىندە لازەر­لىك ەمدەۋ، بەينەبا­قى­لاۋ حيرۋرگياسى (ۆيدەو­حيرۋرگيا) بويىنشا وتا جاساۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. سونداي-اق ەلباسىمىز حالىققا جولداۋىندا: «مەملە­كەتتىك مەكەمەلەر مەن جەكەمەنشىك ورىندار ءبىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، بىرىگىپ جوبا جاساپ، سول ارقىلى العا قاراي دامۋى كەرەك» دەگەن بولاتىن. وسىعان ساي قازىر ءبىز قازاقستان-رە­سەي مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن كەلىسىم­شارتقا وتىرىپ، بىرەگەي ينستيتۋت قۇرىپ، بىرلەسىپ جۇمىس جا­ساۋ­دامىز. زاماناۋي مەدي­تسينالىق تەحنولو­گيا­لارعا ءجىتى نازار سالىپ، ەندوۆاسكۋليارلىق حيرۋرگيا بويىنشا وتا جاساپ، بىلىكتى مامان­داردى تارتىپ جاتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە، اتال­مىش ۋنيۆەرسيتەت ماماندا­رىمەن بىرىگىپ، جىلجىمالى مەديتسينالىق-دياگنوستيكالىق ءموبيلدى كەشەنمەن شالعاي­دا جاتقان اۋىل­داردى ارالاپ، ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىقتارىن تەكسەرىپ، ەمدىك شارالاردى قولعا الۋدامىز. سوندا ءجۇرىپ-اق جەڭىل-جەل­پى وتالاردى جاسايمىز.

- اۋرۋحاناعا جاڭا اپپارات، قوندىر­عىلار ساتىپ اكەلىندى مە؟ جالپى، مەكە­مەنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيالىق بازاسى قانشالىقتى دەڭگەيدە؟

- قالا بويىنشا اللەرگولوگيالىق ءبولىم بىزدە عانا بار. ارينە، ەندى مۇنداي ورتالىق­تار بار شىعار، بىراق ولار ناۋقاستاردى تەك تەكسەرىپ، ءدارى-دارمەگىن جازىپ، قايتارىپ جىبەرەدى. ال بىزدە مۇنداي ناۋقاستار جاتىپ ەمدەلەدى. داراقىلىق كەزىندە ءبىر اناليز بەس مىڭ تەڭگە تۇراتىن ەسكى اپپاراتتى ساتىپ ال­عان. سونىمەن جۇمىس ىستەپ كەلدى. الايدا بەس مىڭ تەڭگەنى كوپشىلىكتىڭ قالتاسى كوتەر­مەيدى. قازىر ءبىز 25 ملن-عا گەرمانيادان زاما­ناۋي اپپارات الدىرتىپ جاتىرمىز. ول بىزگە شىلدە ايىندا كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. ونىڭ ءاناليزى 500-اق تەڭگە تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە، ەسكى اپپا­راتتا اناليزدەردىڭ كولەمى، وندا 24 ءتۇرى عانا بولاتىن بولسا، ال جاڭا قوندىرعىدا ونىڭ 300 ءتۇرى بار. كوردىڭىز بە، جاڭا تەحنولوگيا، ۇنەمدەۋ دەگەنىمىز - وسى. كەز كەلگەن ەمحاناعا بارساڭىز، اناليزدەردىڭ وزىنە 5000-7000 تەڭ­گە تاستاپ كەتەسىز. ال بىزدە تىپتەن ارزان بول­ماق.

سونداي-اق پۋلمونولوگيا ءبولىمى دە قالا بويىنشا تەك بىزدە عانا بار. ولارعا دا زاماناۋي تەحنيكالار الىپ جاتىرمىز. قازىر كوپشىلىك ناۋقاستار ۋكول، سيستەما سالماسا رەنجيدى. ال بىزدە 15 مىڭ دوللار تۇراتىن «نەبۋلايزەر» دەگەن اپپارات بار. ول ءدارىنى ناۋقاسقا اۋا ارقىلى بۋ قىلىپ بەرەدى. جام­باسقا ۋكول سالىپ، كوكتامىرعا سيستەما جىبە­رىپ، ول تامىر ارقىلى باۋىردى اينالىپ، بۇكىل اعزادان ءوتىپ، وكپەگە بارام دەگەنشە قانشاما ۋاقىت كەتەدى. ال بۇل قوندىرعى ءدا­رى­نى اۋا، بۋ ارقىلى وكپەگە تىكەلەي جىبەرەدى.

اۋرۋحاناداعى گاستروەنتەرولوگيا ءبولىمى دە قالا بويىنشا جالعىز. ءبىز اسقازانداعى اسقىنىپ كەتكەن جارانى بۇرىن دارىمەن 21 كۇن ەمدەيتىنبىز. ال قازىر لازەرلىك اپپاراتتىڭ كومەگىمەن اسقازانداعى جارانى كۇيدىرىپ، تەز ايىعۋىنا مۇمكىندىك الدىق. قىسقاسى، قان­داي زاماناۋي اپپارات شىقسا، سونىڭ ءبارىن ەنگىزۋ­گە تىرىسىپ وتىرمىز. جاقىندا زاما­ناۋي تەحنيكانىڭ وتانى - كورەيادان دا جاڭا تەحنو­لوگيالار الامىز دەپ جوسپارلاپ وتىر­مىز.

- جالپى، جاس، بىلىكتى كادرلاردىڭ ءبىلى­مىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ولاردى رەسپۋبلي­كا ايماعىنا نەمەسە شەتەلدەرگە وقۋعا، ءتاجى­ريبە الماسۋعا جىبەرىپ تۇراسىزدار ما؟

- ارينە، ونسىز بولمايدى. وسى جىلى ءۇش مامانىمىز: بىرەۋى - فرانتسيا، ەكىنشىسى - گەرمانيا، ءۇشىنشىسى ماسكەۋگە بارىپ، ءتاجى­ريبە الماسىپ، بىلىكتىلىگىن كوتەرىپ قايتتى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ماماندارىمىز ءتىل بىلمەگەن­دىك­تەن، شەتەلگە شىعا الماي وتىر. وسىنى ەسكە­رىپ، جاس مامانداردىڭ شەت ءتىلىن وقۋىنا ارە­كەت جاساپ وتىرمىز. اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭ­گەرگەندەردىڭ جالاقىسىن ءوسىرۋدى ۇيعار­دىق. بۇل ولاردىڭ شەت ءتىلىن بىلۋگە دەگەن ىنتا­سىن وياتاتىنى ءسوزسىز. ونىمەن قوسا، جاقىندا عانا كورەيادان بىلىكتى ماماندار شاقىرىپ، وسىندا كەزدەسۋ وتكىزدىك. ولارمەن دە تاجىريبە الماسىپ، دارىگەرلەرىمىزدىڭ ءبىلىمىن ارتتى­رۋدامىز. شىلدە، تامىز ايلارىندا ۋكراينا، ماسكەۋ، گەرمانيا، انگليادان پروفەسسور ماماندار كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. ولار جاس دارىگەر ماماندارعا ءدارىس بەرەدى. ولاردى ءبىز ءوز قاراجاتىمىزبەن شاقىرتا المايمىز. وعان مۇمكىندىگىمىز جوق. بۇعان قالا اكىمى اح­مەت­جان سماعۇلۇلى دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقار­ماسى ارقىلى قاراجات ءبولىپ وتىر. سونىمەن قاتار س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى باسشىلىعىمەن دە بىرلەسىپ جۇمىستار جاساۋدامىز. ولاردىڭ پروفەسسورلارى وزدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى، ءبىزدىڭ جاس ماماندارعا وسىندا ءدارىس بەرەدى. ءبىر جاعى ولار ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت بولعاننان كەيىن جىلىنا الەمگە اتى شۋلى 100 پروفەس­سوردى وسىندا شاقىرتادى. ولار وسىندا شەبەرلىك سىنىبىن وتكىزىپ، مەديتسينانىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەدى. قازىر ءبىز ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنا ونداي پروفەسسورلاردى بىزگە الىپ كەلىڭىزدەر دەپ ۇسىنىس ايتىپ وتىرمىز.

الاشقا ايتار داتىم...

قوعامدا دەنساۋلىق ساقتاۋعا دەگەن ۇعىم وزگەرۋى كەرەك. ءبىز كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن قالعان دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ءبارى تەگىن، اقىسىز ەمدەلۋىمىز كەرەك دەگەن ويدان ارىلۋعا ءتيىسپىز. بۇل سالانى مەملەكەت تە، جالپى، حالىق تا قارجىلاندىرۋى كەرەك. سوندا عانا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزەمىز.

ەكىنشى­دەن، ەلىمىزدەگى كوللەدجدەرگە قاتىستى كورشى وزبەكستاننىڭ ءىس-تاجىريبەسىن قولدانۋىمىز كەرەك. ولار نارىقتىق كەزەڭنىڭ العاشقى كەزىندە ءار وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا تەحنيكۋم، ۋچيليششەلەر اشىپ، بالالارىن ورتا ارناۋلى ماماندىقتاردى يگەرۋگە باۋلىدى. جاستارىن سىرلاۋشى، سىلاقشى، سلەسار، مونتاجداۋشى، تاس قالاۋشى، اعاش شەبەرى، دانەكەرلەۋشى، كرانشى، تراكتورشى-ماشينيست سەكىلدى ءتۇرلى كاسىپتەرگە ۇيرەتىپ، ولاردىڭ بارلىعىن جان-جاقتاعى كورشى ەلدەرگە تاراتىپ جىبەردى. قازىر بىزدە دە، رەسەيدە دە قۇرىلىس سالاسىندا ىستەپ جۇرگەندەردىڭ باسىم كوبى - وزبەك اعايىندار. قازىر قانشاما مەملەكەت وزبەكستاندى اسىراپ وتىر. قازاقستاننىڭ قانشاما اقشاسى وزبەكستانعا كەتۋدە. ال ءبىز بولساق، كوللەدج تۇلەكتەرىن مەكتەپ وقۋشىسىمەن تەڭەستىرىپ قويدىق. ەندى ولار دا ۇبت تاپسىرۋدا. ەندى كىم كوللەدجگە تۇسەدى؟ قايتا كوللەدجگە تۇسەتىن جاستاردىڭ سانىن ارتتىرۋدىڭ ورنىنا، وعان ەشكىم بارمايتىنداي ەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، جاستاردى كوللەدجگە تۇسۋگە شاقىرۋىمىز كەرەك. جوو-عا ءتۇسۋ ءۇشىن پالەنباي مىڭ اقشا بەرىپ، 5-6 جىل وقىعانشا، از قاراجاتپەن ءۇش جىل-اق وقىپ، ماماندىق الىپ، جوعارى ايلىق الۋعا بولاتىنىن جاستارعا ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت. بۇل رەتتە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كوپتەپ جۇرگىزىپ، كوللەدجدەردىڭ بەدەلىن كوتەرگەنىمىز ءجون. سوندا عانا قۇرىلىسىمىزداعى دانەكەرلەۋشى، تەمىر ۇستاسى، بۋلدوزەر جۇرگىزۋشى، كرانشى، سىرلاۋشى بولىپ جۇرگەن وزبەك اعايىنداردى ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ماماندار باساتىن بولادى.

اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ

«الاش ايناسى» گازەتى