قوعامدا ورىستiلدiلەر مەن قازاقتiلدiلەردiڭ اقپاراتتىق سوعىسى ءجۇرiپ جاتقان سەكiلدi. جاقىندا ۇلت پاتريوتتارىنىڭ «قازاق تiلi جانە باسقا دا 10 ماسەلە تۋرالى» دەگەن مالiمدەمەلەرi جارىق كوردi. وندا ولار قازاق پروبلەماسىن شەشۋ جولدارىن ۇسىنادى. كەرiسiنشە ورىستiلدi اقپارات قۇرالدارىندا «ەگەر قازاقستاندا قازاق تiلi باسىمدىققا يە بولاتىن بولسا، وندا بiزدiڭ قوعام حVIII عاسىرعا شەگiنەدi» دەگەن سيپاتتا ماقالالار كوبەيدi. وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر توڭiرەگiندە، ساياساتتانۋشى، ەكونوميست مۇحتار تايجاندى اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.

قوعامدا ورىستiلدiلەر مەن قازاقتiلدiلەردiڭ اقپاراتتىق سوعىسى ءجۇرiپ جاتقان سەكiلدi. جاقىندا ۇلت پاتريوتتارىنىڭ «قازاق تiلi جانە باسقا دا 10 ماسەلە تۋرالى» دەگەن مالiمدەمەلەرi جارىق كوردi. وندا ولار قازاق پروبلەماسىن شەشۋ جولدارىن ۇسىنادى. كەرiسiنشە ورىستiلدi اقپارات قۇرالدارىندا «ەگەر قازاقستاندا قازاق تiلi باسىمدىققا يە بولاتىن بولسا، وندا بiزدiڭ قوعام حVIII عاسىرعا شەگiنەدi» دەگەن سيپاتتا ماقالالار كوبەيدi. وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر توڭiرەگiندە، ساياساتتانۋشى، ەكونوميست مۇحتار تايجاندى اڭگiمەگە تارتقان ەدiك.

«يمپەريا قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن جانىشتادى،
سودان ءالى ۇركۋدەمىز»

- مۇحتار بولاتحانۇلى، سىزدىڭشە، قازاق ءتىلى - وركەنيەتتىڭ ءتىلى بولا الا ما؟
- ارينە، بولا الادى. ەگەر قازاق ءتىلى وركەنيەتتىڭ ءتىلى بولا الماسا، جاپون جانە كارىس، پولياك جانە گرۋزين، وزبەك جانە تۇركىمەن، تۇرىك تىلدەرى دە وركەنيەتتىڭ ءتىلى بولا الماس ەدى. ول مەملەكەتتەر ءحVىىى عاسىردىڭ شيرەگىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر ما؟ الەمنىڭ ەڭ الدىڭعى دامىعان مەملەكەتتەرى سانالاتىن ەۋروپا ەلدەرى دە ۇلتتىق تىلدەرىمەن ءومىر سۇرەدى. جالپى، بۇلاي دەپ تراكتوۆكا جاساۋ كۇلكىلى.
- جالپى، قازاق ءتىلى قارجىنىڭ، عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ ءتىلى بولا المايدى دەگەن پىكىرلەر قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن بۇگىنگە دەيىن ءالى تىنعان جوق.
- وكىنىشكە قاراي، بۇل پىكىرلەر جوعارىدا كەيبىر ادامداردىڭ عانا اۋزىنان ايتىلىپ جۇرگەن جوق. سونىمەن قاتار، وپپوزيتسيانىڭ دا پىكىرى بۇدان كوپ الىستاي قويمايدى. الايدا بۇنىڭ بارلىعى قاتە پىكىر. الىسقا بارماي-اق، تۇركيانى مىسالعا الايىقشى. ولاردا نە مەديتسينا جوق پا، بانكىلەر تۇركى تىلىندە جۇمىس جاساي الماي جاتىر ما؟ دەمەك، بۇل پىكىرلەردىڭ بارلىعى وزىنەن-ءوزى جوققا شىعاتىن بولادى. قازاق ءتىلى - ءجۇز پايىز مەملەكەتتىك ءتىل بولا الاتىن مۇمكىندىگى زور ءتىل. بۇل ءۇشىن تەك نيەت قانا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ۇكىمەتتە، بيلىكتە نيەت تە، قۇلىق تا بولماي تۇر. بيلىگىمىز ءوز تىلىنەن ءوزى جەرىپ، ءوز ءتىلىن مەنسىنبەسە، وعان امال قانشا. ەگەر بيلىك ءوز مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەمەسە، ونىڭ قوعامعا قاجەتتىلىگى قانشا. ونداي قوعامدا ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۇمتىلىس تا بولمايدى.
- مىسالى وتكەن عاسىردىڭ 90-ىنشى جىلدارىنان 2000 جىلدىڭ باسىنا دەيىن وسىنداي قازاققا قارسى ماقالالار ءورشىپ كەتكەن بولاتىن. دەگەنمەن 2000 جىلدان سوڭ، مۇنداي ماقالالاردىڭ سانى ازايىپ، ءورىستىلدى گازەتتەردىڭ مەملەكەتشىلدىككە مويىنسۇنۋى بايقالعان بولاتىن. بىراق سوڭعى ەكى جىلدا ول ءۇردىس قايتا جانداندى. ونىڭ سەبەبىن نەدەن ىزدەۋگە بولادى؟
- مەنىڭشە، بۇنىڭ ارتىندا ارنايى ءبىر ساياسات تۇرعان سەكىلدى. بىراق بۇل ساياساتتان ەشتەڭە ونبەيدى. ويتكەنى قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 70 پايىزدان استى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ 70 پايىزدان استامى قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الادى. دەمەك ەندى ون جىلدا بيلىك قالاسىن، قالاماسىن قازاقستان قوعامى قازاقتىلدى قوعامعا اينالادى. ول تابيعي جاعداي.
- قانات قابدىراحمانوۆ «تۇركىستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا «كەزىندە يۋگوسلاۆيادان سەربتەردى تازارتقىسى كەلدى. اقىر سوڭىندا ول ەل بىرنەشە مەملەكەتكە ءبولىنىپ كەتتى. ەگەر قازاقستاندا ورىس­تاردى ىعىستىرۋ ساياساتىن ۇستانساق، ءبىز دە بولشەكتەنىپ كەتەمىز» دەپتى. بۇعان نە دەيسىز؟
- بۇل دا ناداندىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. ويتكەنى يۋگوسلاۆيا فەدەراتسيالىق مەملەكەت بولدى. حورۆاتيا، چەرنوگوريا جانە بوسنيالىقتار وزدەرىنىڭ تاريحي مەكەنىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. قازاقستاننىڭ نەگىزگى حالقى - قازاقتار. مەملەكەتتىڭ اۆتوحوندى ۇلتى - قازاقتار. قالعاندارى - دياسپورا وكىلدەرى. سوندىقتان قازاقستاندى ەشكىم بولشەكتەي المايدى.
- قانات قابدىراحمانوۆتىڭ، جانىبەك سۇلەەۆتىڭ ءبىزدىڭ گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا، دانيار اشىمباەۆتىڭ «ۆرەميا» گازەتىندەگى سۇحباتتارىندا «قازاقتار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن بەل شەشىپ كۇرەسكەن جوق. ولاردىڭ ۇلتتىق پاتريوتتىق سەزىمى سوۆەت وداعى كەزىندە كورىنگەن جوق. گرۋزيادا، ءازىربايجاندا ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرگەن نەمەسە ديسسيدەنت بولعان تۇلعالار بولدى» دەيدى. جالپى، قازاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- مەن دانيار اشىمباەۆتىڭ ماقالاسىن وقىدىم. ارينە، ول كىسى ءوزىنىڭ دەڭگەيىندە وي ايتادى عوي. ول «مەن - قازاق ەمەس، قازاقستاندىقپىن» دەيدى. ول قازاق تاريحىنان قانشالىقتى حاباردار ەكەنىن بىلمەيمىن. بىراق ءحVىىى عاسىردان بەرى قاراي قانشاما ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولعانى ءمالىم. ايتالىق، سىرىم داتۇلى، قاسىم سۇلتان، قاسىم سۇلتاننىڭ بالاسى كەنەسارى حان، ماحامبەت پەن يساتاي باستاعان كوتەرىلىستەر بۇكىل الەمگە ايان. دەمەك، ءحىح عاسىر بويى قازاقتار رەسەي بوداندىعىنا قارسى اتقا ءمىندى. حح عاسىردا كوتەرىلىس تە از بولعان جوق. مىسالى اشارشىلىق كەزىندە قازاقستاندا 370 كوتەرىلىس بولعان ەكەن. حح عاسىر قازاق ءۇشىن وتە سۇراپىل عاسىر بولدى. يمپەريا ولاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن جانىشتادى. رەسەي بوداندىعىنا دەيىن قازاقتاردىڭ ءوزى ءبىر يمپەريا بولعان. سانى وزبەكتەردەن الدەنەشەگە ارتىق ەدى. بىراق حح عاسىردا قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنان استامى قولدان جاسالعان گەنوتسيد سالدارىنان قىرىلىپ قالدى. دەگەنمەن قازاقتار مۇلدەم بوي كوتەرمەدى دەۋگە كەلمەيدى. ايتالىق، 1962 جىلى ماسكەۋدە جاساقتالعان «جاس تۇلپار» ۇيىمىن دا يمپەريانىڭ وزبىر ساياساتىنا دەگەن قارسىلىق دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ال 1986 جىلى الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنىڭ بۇلقىنىسى الەمدى دىرىلدەتكەن الىپ كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا باستاۋ بولعان جوق پا؟! دانيار اشىمباەۆ، قانات قابدىراحمانوۆ، جانىبەك سۇلەەۆ، نۇرلان ەرىمبەتوۆ سەكىلدى ازاماتتار ادەيى وسىنداي ساياساتتى جۇرگىزىپ كەلەدى. نۇرلان ەرىمبەتوۆ ءبىر سۇحباتىندا «مەن ورىس جىگىتىمىن» دەپ ايتتى. سوندىقتان وسى ءبىر ات توبەلىندەي توپتىڭ ارانداتۋشىلىق پىكىرلەرىنە مەن كوپ نازار اۋدارمايمىن. ءبارىبىر قازاقستان قازاقتىلدى مەملەكەتكە اينالادى. «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى». مەن بالالارىمدى ەكىنشى سىنىپتان قازاق مەكتەبىنە بەردىم. قازىر سەگىزىنشى سىنىپتى ءبىتىردى.
- قانات قابدىراحمانوۆ ەگەر پۋتين اشۋىنا مىنسە، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن - قوستاناي، پاۆلودار، پەتروپاۆل جانە شىعىسىنداعى وسكەمەندى تارتىپ الادى دەپتى. قازاقستان تمد مەملەكەتتەرى اراسىندا تۇڭعىش شەكاراسىن ناقتىلاعان جانە دەليميتاتسيا مەن دەماركاتسياسىن جاساعان مەملەكەت. گرۋزياداعىداي تالاستى تەرريتوريامىز جوق. قازاقستاندى ەندى بولشەكتەۋ مۇمكىن بە؟
- قازاقستاندى بولشەكتەۋ ءۇشىن دە رەسەيدە كۇش بولۋى كەرەك. رەسەيدە قازىر ونداي كۇش جوق. بۇل دا بويىندا ازات رۋحى جوق، جالتاق ساياساتكەرلەردىڭ بوپسالاۋى. رەسەيدەگى قازىرگى دەموگرافيالىق احۋال وتە كۇردەلى. ورىس حالقىنىڭ سانى كۇن وتكەن سايىن ازايىپ بارادى. سوندىقتان بولاشاقتا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وسى تەرريتورياسىنىڭ ءوزىن ساقتاپ قالا الا ما دەگەن ماسەلە تۋىنداپ وتىر. رەسەيدىڭ ازياداعى تەرريتورياسىندا تەك 24 ميلليون عانا ورىستار بار. تاتار، گاگاۋىز، باشقۇرلاردىڭ سانى جىل وتكەن سايىن كوبەيۋدە. رەسەيدىڭ وزگەنىڭ جەرىنە كوز الارتۋ بىلاي تۇرسىن، ونداعى رەسپۋبليكالاردى ءوز قۇرامىندا ۇستاپ قالۋعا جاعدايى قيىنداپ بارادى. قانات قابدىراحمانوۆ ءوز سۇحباتىندا «قازاقتار ءبۇلدىرىپ جاتىر، ورىستاردى ىعىستىرىپ جاتىر» دەيدى دە، پۋتين بىزگە ارميا جىبەرەدى» دەيدى. ءارى وسى ويىن ەكى جەردە قايتالايدى. قازاقستانداعى ورىستاردىڭ ورتا جاسى - 47, قازاقتاردىڭ ورتا جاسى - 25. دەمەك قازاق - جاس ۇلت. ورىستار كارتەيىپ بارادى. سەبەبى جاستارى وقۋ بىتىرەدى دە، رەسەيگە كەتەدى. پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنداعى دەموگرافيالىق احۋالدى جىلدام وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بار. قازاق سانى ءوسىپ جاتىر. سول سەبەپتى دە، جوعارىداعىداي ۇشقارى ويلاردىڭ بارلىعى جالتاقتىقتان تۋىنداپ وتىر. مەنىڭشە، قانات قابدىراحمانوۆ قازىرگى تاريحي جاعدايدىڭ ءبارىن تۇسىنەدى، بىلەدى. الايدا قوعامعا شوق ءتۇسىرۋ ءۇشىن ادەيى ايتىپ وتىرعان سەكىلدى.
- ەندى ون جىلدان كەيىن قازاقشا سويلەيمىز دەپ سەنىمدى ايتىپ وتىرمىز. مادەنيەت مينيسترلىگى دايىنداعان «تىلدەردى دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا» دا 2020 جىلعا قاراي قازاقستان حالقىنىڭ 95 پايىزى قازاقشا سويلەيدى دەلىنگەن. الايدا «قالاي؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ جوق. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل بولسا دا، اسىقپاۋ كەرەك دەپ بويدى بوسقا سالامىز. جالپى، ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- بيلىكتىڭ ىنتا-ىقىلاسىنا كوپ نارسە بايلانىستى. قازىرگى بيلىكتىڭ ءوزىنىڭ قازاق تىلىنە جان اشىمايدى. «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىندا «مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ - پارىز دا، مىندەت» دەلىنگەن. وعان ەلباسىنىڭ ءوزى قول قويدى عوي. زاڭ بويىنشا، مىندەتتەلمەي وتىر. مىنە، وسىدان كەلىپ قايشىلىق تۋىندايدى. جالپى، زاڭ جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ كەرەك.
- «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ جوباسى ۇسىنىلعالى دا ءبىراز جىل بولدى. جالپى، ونداي زاڭ كەرەك پە، بىزگە؟
- ارينە، كەرەك. ونداي زاڭ ءازىربايجاندا، فرانتسيادا، رەسەيدە بار. وتە ادەمى جازىلعان. رەسەيدە «رۋسسكي يازىك» دەگەن باعدارلاما بار. ورىس ءتىلىن دامىتۋ ءۇشىن قانشاما قارجى ءبولىنىپ جاتىر. بيلىكتەگى ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن العا وزدىرۋعا دەگەن نيەتى بايقالمايدى. پۋتين تەك قانا رەسەي ازاماتتارى ەمەس، سونىمەن بىرگە گاستاربايتەرلەردىڭ دە ءتىلدى ءبىلۋىن مىندەتتەيتىن زاڭعا قول قويدى. باسقا مەملەكەتتەردە دە ازاماتتىق الۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تىلدەن جانە تاريحتان ەمتيحان تاپسىرادى. بىزدە ونداي جوق. ەڭ وكىنىشتىسى وسى!
- قازاقتاردا قالا مادەنيەتى قالىپ­تاسپاعان دەگەن پىكىر شالا قازاق­تاردىڭ اۋزىنان ءجيى ەستىلەدى. شىنىمەن سولاي ما؟
- قالالىق قازاقتاردىڭ كوبىنىڭ جۇرەگى قازاق. بالكىم ءتىلدى ۇيرەنە الماي جاتقان شىعار. ولار پاتريوتتار. ەرىمبەتوۆ، قابدىراحمانوۆ، سۇلەەۆ، اشىمباەۆ سەكىلدىلەر وتە از. بىراق وسىلار قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرىپ وتىر.
- وسىنداي ساياسات قانشاعا دەيىن سوزىلادى دەپ ويلايسىز؟
- ول بيلىكتىڭ قازىرگى ساياساتىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. بيلىك بۇگىنگى كوزقاراسىن وزگەرتپەسە، مۇنداي جاعداي جالعاسا بەرەدى. رۋحاني جاعىنان قازاقستان وتار ەل. ءبىزدىڭ كەيبىر شەنەۋنىكتەر «قازاقتاردا ەشقاشان مەملەكەت بولماعان» دەگەندى بەت-اۋزى بۇلك ەتپەي ايتىپ ءجۇر. سوندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك قايدا قالادى؟! قازاق حاندىعى - قازاق مەملەكەتتىگى ەمەس پە؟ قاسىم حان، تاۋكە حاندار شە؟ ءبىز بىلتىر قازاق حاندىعىنىڭ 555 جىلدىعىن ءۇنسىز وتكىزىپ جىبەردىك. سول سەكىلدى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى دا ءوتىپ كەتتى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 90 جىلدىعى دا سولاي بولعان. بىزگە وتە جۇيەلى ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك. ءاربىر ازات ەلدە ۇلتتىق يدەولوگيا بار. ال ءبىز سەكىلدى قۇلدىق سانادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدەر باعىتىنان ايرىلعان پويىز سەكىلدى.
- جاقىندا مەن پەتروپاۆل قالاسىنا بارىپ قايتتىم. ونداعى تەمىر جول ۆوكزالى رەسەي تەمىر جولىنا قارايدى ەكەن. مەن بۇل جايىندا پروبلەمالىق ماقالا جازعان ەدىم، قۇزىرلى ورگانداردان جاۋاپ جوق. سىزدىڭشە، ستراتەگيالىق وبەكتىلەردىڭ وزگە مەملەكەتتىڭ قولىندا بولۋى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرمەي مە؟
- بۇل ءبىزدىڭ وزگە مەملەكەتكە ەكونومي­كالىق تۇرعىدان تاۋەلدى ەكەنىمىزدىڭ دالەلى. تەك بۇل عانا ەمەس، «قازترانسسەرۆيس» تە رەسەيدىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتتى. بۇل دا تەمىر جولدىڭ ءبىر بولىگى. رەسەي قازاق جەرىنىڭ نەشە ميلليون گەكتارىن پوليگونعا پايدالانۋ ءۇشىن جالعا الىپ وتىر. ياعني ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وتار ەلمىز. رۋحاني تۇرعىدان، ەكونوميكالىق تۇرعىدان رەسەيگە تاۋەلدىمىز. كەدەن وداعى ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە مۇلدەم قايشى. بىراق، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ جانشىلعانى سونشالىق، ۇلتتىڭ ەسەسى كەتەتىن كەز كەلگەن ساتتەردە ءۇنسىز، بۇعىپ قالا بەرەدى.
- قانات قابدىراحمانوۆ، سونىمەن قاتار، «ۆرەميا» گازەتىنە بەرگەن سۇح­باتىندا «مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت دەگەنىمىز - نونسەنس» دەيدى. بۇعان نە دەيسىز؟
- امەريكادا «first nation» ء(بىرىنشى ۇلت) دەگەن تۇسىنىك بار. ول - ۇندىستەر. ولار ءۇندىس بولعانى ءۇشىن سالىق تولەمەيدى، ارينە، ولار رەزەرۆاتسيادا. بىراق ول رەزەرۆاتسياعا كىم كورىنگەن كىرە المايدى. ولارعا جوعارى ءبىلىم بەرۋ تەگىن. ەگەر ول ءۇندىس بۋدان بولاتىن بولسا، ونىڭ قانىندا قانشا پايىز ءۇندىستىڭ قانى بار، سونشا پايىز سالىق تولەمەيدى. ولاردىڭ ۇلتتىعى، ءتىلى، ءدىنى جوعالىپ كەتتى. ال، بىزدەگى «first nation» - قازاقتار. قازاقستان - ۇلتتىق مەملەكەت.

«ءبىزدىڭ حالىق - تىم كونبىس»

- جاڭاوزەن وقيعاسىنا باعا بەرگەن ەلىمىزدەگى ساياساتتانۋشىلار، ساياساتكەرلەر بۇل جاعدايعا ورالمانداردى كىنالاعان ەدى. قانات قابدىراحمانوۆ تا ءوز سۇحباتىندا «تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستانعا 1 ميلليون شوپان كەلدى. ەكى جارىم ميلليون مامان ەلدەن كەتىپ قالدى» دەگەن ەكەن. جالپى، ورالمانداردىڭ قازاقستانعا بەرگەنى نە؟ ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىن قالاي باعالايسىز؟
- مەنىڭ بىلۋىمشە، ورالمانداردىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيى وتە جوعارى. ولاردىڭ اراسىندا عالىمدار، ونەر ادامدارى كوپ. الگىندەي ءسوز تاراتىپ جۇرگەن ادامدارعا ورالماندار جات، ءوز باۋىرى ەمەس. ويتكەنى ولار قازاقى سانادان، رۋحتان جۇرداي. ولار قازاقشا سويلەمەيدى، سويلەگىسى دە كەلمەيدى. ءبىر اي بۇرىن ۇكىمەت ورالماندار تۋرالى باعدارلامانى ۋاقىتشا توقتاتتى. دەمەك ءورىستىلدى اقپارات تاراتىپ وتىرعان قوعامدىق پىكىر بيلىككە ىقپال ەتۋدە. ياعني ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قازاق بيلىگى ەكەنىنە كۇماندانۋعا دا بولاتىن سياقتى. ەندى قازاقستانعا يادرولىق بانكتى اكەلۋدى جوسپارلاپ وتىر. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ حالىق تىم كونبىس. وسىنىڭ بارىنە كونىپ كەلەدى. ولار وزدەرىنىڭ قۇقىعىن تالاپ ەتە الماۋدا.
- جاڭاوزەن تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ كەتتى عوي. ونىڭ تۇبىندە نە جاتىر دەگەن ساۋالعا ءالى جاۋاپ تابىلماعان سياقتى...
- ادىلەتسىز ەكونوميكالىق ساياسات. قازاقتار ءوز ەلىندە كەدەيشىلىك قامىتىن كيىپ وتىر. ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا، باتىس قازاقستان جانە اتىراۋ وبلىسى مۇناي وندىرەدى. ەل بيۋدجەتىنە ميللاردتاپ قارجى قۇيادى. بىراق ءدال وسى ءتورت وبلىستىڭ تۇرعىندارىنىڭ كۇنكورىسى وتە تومەن.
- قازىر الەۋمەتتىك نارازىلىقتىڭ ۇشقىنى ءار-ءار جەردە بايقالۋدا. قاراعاندىدا شاحتەرلار بوي كوتەرە باستادى. جالپى، الەۋمەتتىك نارازىلىقتاردىڭ سەبەبى نەدە؟
- جيىرما جىل بۇرىنعى تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيادا «قازاقستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، رۋحاني جاعدايىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ» دەپ جازىلعان بولاتىن. بىراق، ءىس جۇزىندە ءبىز ونى ۇمىتىپ كەتتىك. سوندىقتان بۇل الەۋمەتتىك نارازىلىقتاردىڭ ءمانى تەرەڭدە. ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ماسەلەنىڭ ءمانى ءمالىم بولادى.
- ءسىز ءوزىڭىز مۇشە بولىپ، سول پارتيانىڭ اتىنان ۇمىتكەر بولعان «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ قاتارىنان شىعاتىنىڭىزدى جانە سايلاۋعا قاتىسپايتىندىعىڭىزدى مالىمدەدىڭىز. بۇل قادامىڭىزدى جاڭاوزەن وقيعاسىنا وراي جاساعان بويكوت دەپ ءتۇسىندىردىڭىز. ءسىزدىڭ مالىمدەمەڭىزدەن كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ، «رۋحانيات» پارتياسى دا تاراتىلدى. ءسىز پارتيانىڭ تاراتىلاتىنى جايىندا الدىن الا ءبىلدىڭىز بە؟
- جاڭاوزەن وقيعاسى قارساڭىندا مەن ارنايى ات باسىن بۇردىم سول جاققا. قايتا ورالعاننان كەيىن، سايلاۋعا قاتىسپايتىنىم جايىندا مالىمدەمە جاسادىم. مەن پارتيا باسشىلارىنا، جالپى «رۋحانياتتىڭ» سايلاۋعا بارماۋى قاجەتتىگىن ايتتىم. ولار مەنەن ءسال كۇتە تۇرۋىمدى ءوتىندى. وزدەرى دە جاڭاوزەنگە كەلدى. مەن ولاردىڭ شەشىمىن ءبىر اپتا كۇتتىم. الايدا ولار سايلاۋعا قاتىسۋ ءجون دەپ شەشتى. سول سەبەپتى دە مەن جەكسەنبى كۇنى مالىمدەمە جاسادىم. ال دۇيسەنبىدە پارتيانىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى التىنشاش جاعانوۆا بۇكىل تەلەارنالاردىڭ ەفيرىنەن شىعىپ ءسوز سويلەدى. ءسويتىپ «رۋحانيات» تا تاراتىلىپ كەتتى.
- «رۋحانياتتىڭ» تاراتىلۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ بۇل قولدان جاسالعان ءىس دەپ ويلايسىز با؟
- سەرىكجان مامبەتالين مەنى ەكى جىل بۇرىن شاقىرعان ەدى. بارمادىم، مۇحتار شاحانوۆ «رۋحانياتقا» بىرگە بارۋىمدى ءوتىندى. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق پروبلەماسىن ءسوز ەتەتىن رۋحاني پارتيا قاجەت دەدى. ءبىز م. شاحانوۆپەن بىرگە بىرنەشە جىل جۇمىس ىستەدىك. ءبىز قانشاما مالىمدەمە جاسادىق. «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىن جازدىق، كەدەن وداعى مەن قىتايعا جەردى جالعا بەرۋگە قارسى شىقتىق، سول كەزدەگى مالىمدەمەلەردى بىرگە جازدىق. ءبىز «رۋحانياتتا» جيىرما كۇن بولدىق. ءبىز ەگەر پارلامەنتكە مۇشە بولا الساق، وندا كوپتەگەن پروبلەمالاردى قوزعاي الامىز دەپ ويلادىق. ال جاڭاوزەن وقيعاسىنان كەيىن، دەپۋتاتتىقتىڭ نە ءمانى قالار ەدى. «رۋحانياتتىڭ» تاراتىلۋىنىڭ سەبەبى كوپ. ءبىر سەبەبىن ناقتى بىلەم. الايدا ونى ايتپاي-اق قويايىن. ايتارىم، ساياساتقا كەلەتىن ادام قولى دا، ارى دا، ويى دا تازا بولۋى كەرەك. كەيبىرەۋلەر، ساياسات - لاس دۇنيە دەپ ايتادى. بىراق الەمدە ۇلتى ءۇشىن، ەلى ءۇشىن جانىن بەرگەن قانشاما ساياساتكەر بار.
- جالپى، قازاقستانداعى پارتيالىق ساياساتقا قالاي قارايسىز؟ بىزدە كوپ پارتيالىق جۇيە قالىپتاستى ما؟
- بىزدەگى پارتيالىق جۇيە دۇرىس ەمەس. پارتيا قۇرۋ ءۇشىن 50 مىڭ ادامنىڭ قولىن جيناۋ قاجەت. ەگەر وسى جۇيە وزگەرسە، تالاي جاقسى پارتيانىڭ تۋىنا مۇمكىندىك جاسالۋى مۇمكىن. بىراق بىزدەگى پارتيالىق جۇيە ەسكى، قالىپتاسقان تارتىپتەن اسپاي وتىر. تاعى ءبىر ايتارىم، بىزدەگى وپپوزيتسيا مەن بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ۇستانىمدارى بىردەي.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگiمەلەسكەن
ەسەنگۇل كاپقىزى

«تۇركىستان» گازەتى