«حالىق ءسوزىنىڭ» وتكەن سەيسەنبىدەگى سانىندا مارچەنكو مىرزانىڭ...«ماحيناتسيالارى» دەمەي-اق قويايىق، بىراق «ماحيناتسيا عوي» دەيتىندەي وي تۋعىزاتىن «كوڭىلگە قونىمسىزداۋ» كەيبىر «اڭگىمەلەرى» تۋرالى ءسوز ەتكەن ەدىك. وسىناۋ اڭگىمە بارىسىندا «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى توراعاسىنىڭ قازىرگى ورىنباسارى، بۇرىنعى «قارجى باقىلاۋشى حانىم»، ەكس-بانكير ەلەنا باحمۋتوۆا حانىم تۋرالى دا ءبىر-ەكى اۋىز ايتا كەتكەن ەدىك. ايتىپ وتكەندەرىمىز ويلى وقىرماندارىمىزدىڭ ەسىندە بولار دەپ ويلايمىز.

«تاريحىڭدى بىلمەي، تاعدىرىڭنىڭ بولاشاعىن بىلمەيسىڭ» دەپ تە بەكەرگە ايتپاسا كەرەك، سوندىقتان كەز-كەلگەن ماسەلەدە كەيبىرەۋلەردىڭ «ارعى» بولماسا دا، «بەرگى» تاريحى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرساق، وقىرماندارىمىز بەي-جاي بولماس. سونىمەن، باحمۋتوۆا. ەليتانىڭ ەركىن مانەرىمەن ايتاتىن بولساق، ەلەنا حانىم.

«حالىق ءسوزىنىڭ» وتكەن سەيسەنبىدەگى سانىندا مارچەنكو مىرزانىڭ...«ماحيناتسيالارى» دەمەي-اق قويايىق، بىراق «ماحيناتسيا عوي» دەيتىندەي وي تۋعىزاتىن «كوڭىلگە قونىمسىزداۋ» كەيبىر «اڭگىمەلەرى» تۋرالى ءسوز ەتكەن ەدىك. وسىناۋ اڭگىمە بارىسىندا «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى توراعاسىنىڭ قازىرگى ورىنباسارى، بۇرىنعى «قارجى باقىلاۋشى حانىم»، ەكس-بانكير ەلەنا باحمۋتوۆا حانىم تۋرالى دا ءبىر-ەكى اۋىز ايتا كەتكەن ەدىك. ايتىپ وتكەندەرىمىز ويلى وقىرماندارىمىزدىڭ ەسىندە بولار دەپ ويلايمىز.

«تاريحىڭدى بىلمەي، تاعدىرىڭنىڭ بولاشاعىن بىلمەيسىڭ» دەپ تە بەكەرگە ايتپاسا كەرەك، سوندىقتان كەز-كەلگەن ماسەلەدە كەيبىرەۋلەردىڭ «ارعى» بولماسا دا، «بەرگى» تاريحى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرساق، وقىرماندارىمىز بەي-جاي بولماس. سونىمەن، باحمۋتوۆا. ەليتانىڭ ەركىن مانەرىمەن ايتاتىن بولساق، ەلەنا حانىم.

«ءبىسسىمىللامىزدى» تاعى دا «بتا بانكتەن» باستايمىز. ەلىمىزدەگى قارجى تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىندە «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس» شىعارا وتىرىپ قيمىلداعان بانكتەرىمىزدىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە «اياقتارىنان تىك تۇرىپ» كەتتى. قارىزعا بەلشەدەن باتقان جالعىز بانك - «بتا بانك» قانا. «كوپ تۇكىرسە - كول» بولادى دەگەندەي، ۇلتتىق بانكىمىزدىڭ باسشىسى گريگوري مارچەنكو باستاپ، باحمۋتوۆا مەن سايدەنوۆ دەگەندەر قوستاپ،  وسى كىسىلەردىڭ (قازاق ەلىندەگى قارجى سالاسىنىڭ «قايماقتارى» دەسەك تە بولادى) جاپپاي «اق-كوك» دەپ ايتىلعان اڭگىمەلەرىنىڭ ناتيجەسىندە «بتا-عا» ءبىرىنشى مارتە رەسترۋكتۋريزاتسيالاۋ جاسالدى - «بتا بانكتىڭ» بەل جازىپ كەتۋى ءۇشىن مەملەكەت 7 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە قولداۋ كورسەتتى. اقتالدى ما، مارچەنكونىڭ مالىمدەمەلەرىندەگى دەرەكتەر؟ جوق. ميللياردتاردى سالىق تولەۋشىلەرىنىڭ قالتالارىنان جىرىپ الىپ بەرگەن مەملەكەتتىڭ ءۇمىتى شە؟ جەلگە ۇشتى. بانكتىڭ قارجىلىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە الماعان ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى گريگوري مارچەنكو دا، سول كەزدەرى قارجىلىق باقىلاۋ اگەنتتىگىن باسقارىپ وتىرعان ەلەنا باحمۋتوۆا دا ءدال وسى ماسەلە بويىنشا ەسەپ بەرۋگە ءتيىستى ەدى. ەستىمەدىك بۇل كىسىلەردىڭ ەسەپ بەرگەنىن. «بتا-داعى» بىلىق-شىلىقتىڭ باسى قايىرىلعان جوق، ال ءبىزدىڭ تاڭعالاتىنىمىز - ميللياردتاپ بەرىلگەن كومەكتەن ءتيىستى قورىتىندى شىعارا الماعان «بتا بانككە» مارچەنكو باستاعان، باحمۋتوۆا قوستاعان «كەيبىرەۋلەر» تاعى دا بەس جارىم ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە رەسترۋكتۋرزاتسيالاۋ جۇرگىزەيىك دەيدى. وتكەن ايدىڭ سوڭىنا قاراي رەسترۋكتۋريزاتسيالاۋدىڭ داۋ-دامايىنا قاتىستى ماسەلەدە باحمۋتوۆا حانىم: «...رەسترۋكتۋريزاياتسيا بتا - ەتو چاستنىي سلۋچاي وتدەلنو ۆزياتوگو بانكا» دەپ اتاپ كورسەتكەن ەدى، الايدا وسىناۋ «چاستنىي سلۋچاي» جاعدايىندا رەسترۋكتۋريزاتسيا ماسەلەسىنىڭ كىمدەردىڭ ەسەبىنەن - شەت ەلدىك ينۆەستورلار ەسەبىنەن، الدە قازاقستاندىق سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن شەشىلەتىنىن اشىپ ايتپادى. سىرتقى قارىزى ميللياردتار دەگەن سانداردان تومەن تۇسپەي وتىرعان «بتا بانكتى» شەت ەلدىكتەر تاعى دا قارجىلاندىرا قويادى-اۋ دەگەن اڭگىمە كۇمان تۋعىزادى ارينە، سوندىقتان رەسترۋكتۋريزاتسيالاۋ ماسەلەسىندەگى باحمۋتوۆانىڭ اڭگىمە اۋانى اينالىپ كەلگەندە قاراپايىم سالىق تولەۋشىلەردىڭ قالتاسىن قاعۋ دەگەن ماسەلەگە تىرەلەتىن سياقتى. تاعى دا. وتكەن اڭگىمەمىزدە اتاپ كەتكەنىمىزدەي، بانك سالاسىنىڭ بىلگىرى ءۇمىت شاياحمەتوۆا حانىمنىڭ: «...12,5 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندەگى ءىرى سومانى بتا بانككە» قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن جۇمساۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ ناسكولكو ەتو تسەلەسووبرازنو ي ستويت لي يگرا سۆەچ؟ موە منەنيە: لۋچشە ۋجاسنىي كونەتس، چەم ۋجاس بەز كونتسا» دەپ مالىمدەگەنىنىڭ استارىندا ايداي اقيقاتتىڭ «قۇلاعى» قىلتيادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الايدا «بتا بانكتى» بانكروت ەتىپ جاريالاۋدان «ات-توندارىن» الا قاشىپ وتىرعان مارچەنكونىڭ دا...مارچەنكو «تۇشكىرىپ قالسا، جوپەلدەمەدە جوتەلىپ» قالاتىن باحمۋتوۆا دا مۇيىزدەرى قاراعايداي-قاراعايداي بانك سالاسىن بىلگىرلەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن «قۇلاقتارىنا قىستىرماي» وتىر. قالاي ەكەنى ءبىر اللاعا عانا ايان، الايدا بتا-نى ەكىنشى مارتە رەسترۋكتۋريزاتسيالاۋ ماسەلەسىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان «حالىق بانكتىڭ» باسشىسى شاياحمەتوۆا حانىمدى «شارشاتىپ» بارىپ توقتاتقان مارچەنكو-باحمۋتوۆا توبىنىڭ كەلەسى قادامى ازىرگە بەلگىسىز، پالەن-تۇگەن دەپ ايتا قوياتىنداي بولجامدارعا دا «بۇيداسىن» ۇستاتپاي وتىر.

قارجى سالاسى ماماندارىنىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، «بتا-بانكتىڭ» «اياعىنىڭ اسپاننان كەلگەنىنە» بەلسەندى تۇردە اتسالىسقان ادامداردىڭ ءبىرى ەلەنا باحمۋتوۆا كورىنەدى. ماسەلەن، ءدال وسى ماسەلەگە بايلانىستى قارجىگەر-ەكونوميست ساۋلە راحمەتوۆا دەگەن سالا بىلگىرلەرىنىڭ ءبىرى باسىلىم بەتتەرىندە بىلاي دەپ مالىمدەدى: «...سچيتايۋ، چتو ۆ چيسلە پەرۆىح، كتو دولجەن نەستي وتۆەتستۆەننوست زا كراينە سلوجنۋيۋ سيتۋاتسيۋ ۆ «بتا بانكە»، دولجنى بىت رۋكوۆوديتەلي كفن (كوميتەت فينانسوۆوگو نادزورا) ي ناتسيونالنوگو بانكا. رازۆە يح رۋكوۆودستۆو نە وتۆەتستۆەننو زا تو، چتو ناليتسو پروتسەسس نەۆىپولنەنيا وسنوۆنوي فۋنكتسي بانكوۆ - ترانسفورماتسي سبەرەجەني ۆ ينۆەستيتسي. كتو كاك نە ەتي دۆا گوسۋدارستۆەننىح ورگانا دولجنى بىلي كونتروليروۆات ي رەگۋليروۆات پروبلەمۋ سۋششەستۆوۆانيا كراينە وگرانيچەننىح ماسشتابوۆ كراتكوسروچنىح كرەديتوۆ ي فاكتيچەسكي وتسۋتستۆيا دولگوسروچنىح كرەديتوۆ رەالنومۋ سەكتورۋ ەكونوميكي؟ كاك موجنو بىلو ميريتسيا س تەم، چتو نايبولشي وبەم ۆ بانكوۆسكيح اكتيۆاح زانيمالي ۆلوجەنيا ۆ گوسۋدارستۆەننىە تسەننىە بۋماگي ي ينوستراننۋيۋ ۆاليۋتۋ، ا ۋروۆەن پروفەسسيوناليزما رۋكوۆودياششەگو زۆەنا بانكوۆ نە سليشكوم سيلنو وتليچالسيا وت نەكوگدا دوۆلەۆشيح مەتودوۆ ستاروگو مەنەدجمەنتا؟ اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆو ۆسەم ەتوم «كريزيس-مەنەدجمەنتە» پرينيالا ي نىنەشني زامەستيتەل پرەدسەداتەليا فنب «سامرۋك-كازىنا» ەلەنا باحمۋتوۆا، كوتورايا س نەداۆنيح پور پرەدستاۆلياەت ينتەرەسى ماجوريتارنوگو اكتسيونەرا ۆ «بتا بانكە»...رانەە ونا ۆوزگلاۆليالا افن (اگەنتستۆا فينانسوۆوگو نادزورا), بۋدۋچي پرەدسەداتەلەم رەگۋلياتورا فينانسوۆوگو رىنكا. ونا ودوبريلا سپورنۋيۋ ي نەەففەكتيۆنۋيۋ مودەل رەسترۋكتۋريزاتسي ۆنەشنيح وبيازاتەلستۆ بانكا، ا سەيچاس پىتاەتسيا پروتاششيت ەتۋ بيزنەس-مودەل ۆو ۆتوروي راز...»

مىنە، بۇل دا وسى سالا مامانىنىڭ ساليقالى پىكىرلەرىنىڭ ءبىرى. وتكەن-كەتكەندەردى ويشا ساراپتاماعا سالىپ كورىپ وتىرساق، باحمۋتوۆانىڭ ءوزىنىڭ بۇگىنگى پىكىرلەرى بۇرىنعى پىكىرلەرىن جوققا شىعارىپ وتىرادى ەكەن. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وتكەندەر ۇمىتىلىپ كەتەدى دەپ ويلاي ما بۇل كىسى، قالاي سوندا؟ «تاسقا باسىلعاننىڭ» ەشقايسىسىن «جاڭبىردىڭ شايا» المايتىنىن دا ەلەنا حانىم ەسىنەن شىعارعان با؟ شىنىمەن دە ەسىنەن شىعارعان بولسا، ەكىنشى قايتارا ەسىنە سالىپ قويۋدىڭ ەشبىر ارتىعى بولماس دەپ ويلايمىز. مىسالى:

قايبىر جىلدارى (ۋاقىتىن ناقتى انىقتاپ بەرۋ قيىندىق تۋعىزبايتىن ماسەلە ەكەنىن ەلەنا حانىم بىلەتىن بولار دەپ ويلايمىز) قارجى رىنوگىنداعى رەتتەۋشىنىڭ (رەگۋلياتور) فۋنكتسياسىنا بايلانىستى باحمۋتوۆا بىلاي دەگەن بولاتىن: «...ەڭ ءبىرىنشى تاۋەكەلدىلىكتىڭ، ەڭ ءبىرىنشى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ باسقا بىرەۋگە ەمەس، تەك بانكتىڭ وزىنە، ونىڭ باسقارۋ ورگاندارىنا تيەسىلى ەكەنىن ءبىز، ياعني رەتتەۋشىلەر قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز. ال ديرەكتورلار كەڭەسى مەن اكتسيونەرلەر بانكتىڭ ستراتەگياسىن ناقتىلاعان ۋاقىتتا ونىڭ سوڭى جەكەمەنشىك قارجى ينستيتۋتىن قاراپايىم سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن «قۇتقارۋعا» تۋرا كەلىپ جۇرمەسىن...» دەپ اشىق ءارى اپ-انىق ايتقان بولاتىن. «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ» دەگەننىڭ كەرى ەندى باحمۋتوۆانىڭ باسىنا كەلىپ تۇرعان سياقتى. ويتكەنى وسىلاي دا وسىلاي دەپ وزگەلەرگە اقىل-كەڭەس ايتقان باحمۋتوۆامىز ەندى كەلىپ...«بتا بانكتى» سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن ەكىنشى مارتە رەسترۋكتۋريزاتسيالايىق» دەيدى. ءبىرىنشى مارتە جاسادى بۇلار رەسترۋكتۋريزاتسيالاۋ دەگەندى، ناتيجەسى «ءنول» بولعانعا قاراماي تاعى دا قايتالايىق دەيدى. «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى» دەگەنگە تاڭ قالىپ، تاڭداي قاقپاسقا امال جوق. «وسى تىرلىگىمىزگە سالىق تولەۋشىلەردىڭ وزدەرى قالاي قارايدى-اۋ؟» دەگەن دە «ءبىر گرامم» وي بولساشى مارچەنكو مەن باحمۋتوۆادا!

وسى جەردە ويعا ساقتايتىن مىناداي ءبىر ماسەلە بار:

قازاقستاندىق دەپوزيتتەرگە كەپىلدىك بەرۋ قورى دەگەن ءبىر ۇيىم بار. زاڭ بويىنشا ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بارلىق بانكتەر وسى قورعا بەلگىلى ءبىر مولشەردە اقشا اۋدارىپ وتىرادى. ەندى قاراڭىز: قايتا-قايتا قولداۋ كورسەتىلگەنىنە قاراماستان «بتا بانك» دەگەنىمىز ءابىلازوۆتىڭ الەگىنەن كەيىن «كىرىپ كەتكەن قوراسىنان» ءالى شىعا الماي جاتىر. «ميللياردتاپ كومەك كورسەتۋدەن شاراشامايىق» دەگەنگە سايادى مارچەنكو مەن باحمۋتوۆانىڭ «تەگىن اقىلىنا» قۇلاعىمىزدى قالقيتاتىن بولساق. ەگەر ەكىنشى مارتە جاسالاتىن (ەگەر شىنىمەن دە مارچەنكو-باحمۋتوۆا توبىنىڭ دەگەنى بولا قالسا) رەسترۋكتۋريزاتسيادان كەيىن دە بتا «بايعۇس» بەلىن جازا الماسا، وندا...وندا اتالىپ وتىرعان قازاقستاندىق قوردىڭ بۇكىل قارجىسى «بتا بانكتەگى» جەكە تۇلعالاردىڭ قازىرگى دەپوزيتتىك سالىمدارىن جابۋعا كەتەدى دەگەن ءسوز. بۇل دەگەنىمىز، كەيبىر رەسمي ەمەس دەرەكتەرگە جۇگىنەتىن بولساق، 248 ميلليارد تەڭگەنىڭ اينالاسى! ال كەرەك بولسا! سوندا دەيمىز-اۋ، توپ-مەنەدجمەنتتىڭ، باحمۋتوۆا سياقتى رەتتەۋشىلەردىڭ ساۋاتسىز باسقارۋلارىنىڭ سەبەبىنەن «قوراعا كىرىپ» كەتكەن «بتا بانكتى» نە ءۇشىن قايتا-قايتا سالىق تولەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن «قوراسىنان شىعارا» بەرەمىز، ا؟ «بتا بانك» بانكروت بولماۋ ءۇشىن «جانىن سالا جانتالاسىپ» جۇرگەن باحمۋتوۆانىڭ دا وسىناۋ بانكتە ءوزى كوزدەگەن قانداي دا ءبىر «جەكە مۇددەسى» بار ما؟ مۇنىڭ جاۋابىن كىمنەن كۇتەمىز - مارچەنكودان با، الدە باحمۋتوۆادان با؟ نەگىزى، ەكەۋىنەن دە كۇتكەنىمىز دۇرىس سياقتى.

قاراپايىم سالىق تولەۋشى قاراپايىم تىلدە ءتۇسىندىرۋدى قالايدى، حانىمدار مەن مىرزالار!

«حالىق ءسوزى» گازەتى