قىرعىزستان بيلىگى قىز الىپ قاشاتىن جىگىتتەردى قويداي كوگەندەپ تۇرمەگە تىعۋ ءۇشىن جانىن سالىپ جاتىر. وسىنى ەستي سالا قازاقستان ءماجىلىسىنىڭ ايەل  دەپۋتاتتارى  دا «قىز الىپ قاشاتىن» قازاق جىگىتتەرىن «ادام ۇرلايتىن» قىلمىسكەر رەتىندە جەلكەسىن قيۋ ءۇشىن بىلەكتەرىن سىبانا كىرىستى.

بىردە استانادا كەزەكتى حالىقارالىق جينالىستىڭ اشىلۋىن كۇتىپ جۋرناليستەر ارنايى بولمەدە تەلەديدار قاراپ وتىرعانبىز. كەنەت «حابار» تەلەارناسىندا «قىز الىپ قاشۋ» جونىندە پىكىرتالاس بولىپ جاتىر ەكەن. قاراپ وتىرمىز. باعدارلاماعا قاتىسىپ وتىرعان ءبىر قىز الماتى وبلىسىنان ەكەن ءوزىنىڭ اۋىلىندا ءبىر جىگىت، تانىمايتىن قىزدى الىپ قاشىپتى. الگى قىز، سول جىگىتتى جامانداپ «ناداندىق»، «اقىماقتىق»  ولاردى سوتتايتىن، جازالايتىن زاڭ شىعارۋ كەرەك - دەپ جەر تەپكىلەپ وتىرىپ الدى. سوندا ارامىزدا وتىرعان قۋ ءتىلدى ءتىلشى جىگىت:  قىزعا ءسوز ايتا المايتىن بايعۇس جىگىتتەر قاتىنسىز قالاتىن بولدى-اۋ» -دەپ گۇرس ەتكىزدى. سونى تىڭداپ وتىرعان ىشىمىزدەگى قاپتاعان ءتىلشى قىزداردىڭ ءبىرى: وتىرمىز عوي باسىمىزعا باق قونباي. ءبىزدى «الىپ قاشاتىن دا» جىگىت جوق - دەپ بارىمىزگە قارادى. سول «الىپ قاشاتىن» جىگىتتەردەن استاناعا كەلسە عوي ءبىز وتىرىپ قالماس ەدىك. ەندى ءار كۇنىمىز مەنى كىم الىپ قاشادى ەكەن دەپ ءار جىگىتكە ءبىر جالتاقتاۋمەن جاستىق  داۋرەن ءوتىپ بارادى. «قىز الىپ قاشۋدى» جامانداپ وتىرعان مىنا اقىماق قىزدى استاناعا الىپ كەلۋ كەرەك، ءومىر بويى بايسىز ءوتسىن»  - دەدى زىلمەن. ءبارىمىز نە كۇلەرىمىزدى، نە قويارىمىزدى بىلمەي قالدىق.

قىرعىزستان بيلىگى قىز الىپ قاشاتىن جىگىتتەردى قويداي كوگەندەپ تۇرمەگە تىعۋ ءۇشىن جانىن سالىپ جاتىر. وسىنى ەستي سالا قازاقستان ءماجىلىسىنىڭ ايەل  دەپۋتاتتارى  دا «قىز الىپ قاشاتىن» قازاق جىگىتتەرىن «ادام ۇرلايتىن» قىلمىسكەر رەتىندە جەلكەسىن قيۋ ءۇشىن بىلەكتەرىن سىبانا كىرىستى.

بىردە استانادا كەزەكتى حالىقارالىق جينالىستىڭ اشىلۋىن كۇتىپ جۋرناليستەر ارنايى بولمەدە تەلەديدار قاراپ وتىرعانبىز. كەنەت «حابار» تەلەارناسىندا «قىز الىپ قاشۋ» جونىندە پىكىرتالاس بولىپ جاتىر ەكەن. قاراپ وتىرمىز. باعدارلاماعا قاتىسىپ وتىرعان ءبىر قىز الماتى وبلىسىنان ەكەن ءوزىنىڭ اۋىلىندا ءبىر جىگىت، تانىمايتىن قىزدى الىپ قاشىپتى. الگى قىز، سول جىگىتتى جامانداپ «ناداندىق»، «اقىماقتىق»  ولاردى سوتتايتىن، جازالايتىن زاڭ شىعارۋ كەرەك - دەپ جەر تەپكىلەپ وتىرىپ الدى. سوندا ارامىزدا وتىرعان قۋ ءتىلدى ءتىلشى جىگىت:  قىزعا ءسوز ايتا المايتىن بايعۇس جىگىتتەر قاتىنسىز قالاتىن بولدى-اۋ» -دەپ گۇرس ەتكىزدى. سونى تىڭداپ وتىرعان ىشىمىزدەگى قاپتاعان ءتىلشى قىزداردىڭ ءبىرى: وتىرمىز عوي باسىمىزعا باق قونباي. ءبىزدى «الىپ قاشاتىن دا» جىگىت جوق - دەپ بارىمىزگە قارادى. سول «الىپ قاشاتىن» جىگىتتەردەن استاناعا كەلسە عوي ءبىز وتىرىپ قالماس ەدىك. ەندى ءار كۇنىمىز مەنى كىم الىپ قاشادى ەكەن دەپ ءار جىگىتكە ءبىر جالتاقتاۋمەن جاستىق  داۋرەن ءوتىپ بارادى. «قىز الىپ قاشۋدى» جامانداپ وتىرعان مىنا اقىماق قىزدى استاناعا الىپ كەلۋ كەرەك، ءومىر بويى بايسىز ءوتسىن»  - دەدى زىلمەن. ءبارىمىز نە كۇلەرىمىزدى، نە قويارىمىزدى بىلمەي قالدىق.

ءيا، استانا قالالىق احاج ءبولىمىنىڭ اقپاراتى بويىنشا  استانادا قىزدى الىپ قاشپاي-اق وتاۋ قۇرعان ءۇش وتباسىنىڭ بىرەۋى اجىراسىپ تىنادى ەكەن. سوندا ءبىر-بىرىمەن «ءجۇرىپ»، «ءسۇيىپ، كۇيىپ» قوسىلعاندار، الىپ قاشاتىندارعا قاراعاندا ون ەسە  كوپ اجىراسادى ەكەن. «ماحابباتپەن ءسۇيىپ»، «ءوز ەركىڭمەن» قوسىلعاندا شىققان ءمۇيىزىڭ، قانە؟! الىپ قاشۋ ءداستۇرى جىلدان - جىلعا جويىلىپ كەلەدى. «قىز الىپ قاشۋ» دەگەن ءداستۇردىڭ سولتۇستىك وڭىردە جوعالعانىنا شيرەك عاسىر بولدى. استانانىڭ جانىنداعى ءبىزدىڭ اۋىلدا بىرەۋ «قىز الىپ قاشىپتى» دەگەندى ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن. سونىڭ كەسىرىنەن استاناعا جاقىن ورنالاسقان مەنىڭ اۋىلىمدا وتىزدان اسقان ون ەكى ءسۇر بويداق،  وتىزدان اسقان ون توعىز قىز بار. ۇيلەنبەگەن جىگىتىمىزدىڭ الدى ەلۋ ەكى جاس، تۇرمىسقا شىقپاعان قىزىمىزدىڭ الدى ەلۋ بەس جاستا. بۇرىن قاشىپ كەلگەن قىز دا، الىپ قاشقان ۇل دا وتباسىن قۇرىپ بالالى-شاعالى بولىپ جاتاتىن ەدى. اتام قازاق ايتادى-عوي «بالالى ءۇي بازار، بالاسىز ءۇي مازار» دەپ.

گەندەرلىك ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن بيلىكتەگى ايەلدەر ەكونوميكاعا، ءبىلىم-عىلىمعا، ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەلەرگە اقىلدارى جەتپەگەن سوڭ جاماندايتىنى، «اڭدىعاندارى» ەركەكتەر. وڭتۇستىك وڭىرلەردە بىرەن-ساران قىز الىپ قاشاتىن جىگىتتەردىڭ شاڭىراعىن قۇلاتۋ ءۇشىن سىلتاۋ تاپپاي جاتىر ەدى، بۇل ءبىر وڭتايى كەلگەن ءىس بولدى. كوپ ۇزاتپاي-اق زاڭ قابىلدايدى. وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇرمىسقا شىققان ءجۇز قىزدىڭ بىرەۋى «ەرىكسىز» زورلاپ الىپ كەتتى دەسە ەندى سول ءبىر قىزدىڭ كەسىرىنەن «الىپ قاشپاعانى» ءۇشىن توقسان توعىز كارى قىز باقىتسىز ءومىردىڭ كەبىنىن كيەدى.

بىردە ءبىر تانىسىم «قىزدار بيزنەس» جاساپ جاتىر دەپ اڭگىمە ايتتى. قىزىلوردالىق ويى ارام ءبىر قىز «وسىنىڭ جاعدايى بار-اۋ» دەگەن ءبىر جىگىتپەن تانىسىپ، قىلىمسىپ، نازدانىپ، ءمۇلايىمسىپ جىگىتتىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، جىگىت سوسىن ونى الىپ قاشادى. قازاق سالتىندا نەگىزىنەن ءبىر-ءبىرىن سۇيسە دە الىپ قاشاتىن ءداستۇر بار. جىگىت جاق كەشىرىم اقشا، مال جىبەرەدى. شەشەسى مال مەن اقشانى الىپ قالادى دا پوليتسيامەن قىزدى قۋىپ كەلەدى. «قىزىمدى ۇرلاپ كەتتى» دەپ ادام ۇرلاۋ بابىمەن ارىز جازىپ جىگىتتى سوتقا بەرەدى. پوليتسەيلەر دە ارانىن اشىپ جىگىت جاعىنا «اقشا بەرمەسەڭ سوتتايمىز» دەپ تاپ بەرەدى. بۇرىن الاياق ايەلمەن الدىن الا كەلىسىپ قويعان «ءىس» بولۋى دا مۇمكىن. مۇرىندارى جانىنىڭ ۇشىنا كەلگەن جىگىت نە سوتتالادى نە قىزدىڭ شەشەسى مەن پوليتسەيدىڭ  ايتقان اقشاسىن اعايىن-تۋىس بولىپ تىرنەكتەپ جيناپ تاۋىپ بەرەدى. بۇل ايەل وسىنداي ايلاكەرلىكپەن «قىزىن» ءۇش رەت قاشىرىپ، ءۇش رەت «بيزنەس جاساعان». جىگىتتىڭ الىپ قاشقانى پوليتسەيلەرگە دە ولجا. جىگىت ۇيلەنە الماي سورلاپ قالدى. مىنا زاڭ قابىلدانسا وڭتۇستىك پوليتسەيلەرى ءار قىز قاشقان سايىن ءبىر جىرعاپ قالاتىن بولدى. كەڭەس وداعى كەزىندە قىز الىپ قاشۋ كوپ بولاتىن. الىپ قاشىپ كەلگەن سوڭ جىگىت قىزعا «تيمەسە» دە جازىقسىزدان-جازىقسىز سوتتاتىپ جىبەرەتىن جاعدايلار كەزدەسىپ وتىردى. ول كەزدە ءبىر-ءبىرىن ۇناتىپ ءسوز بايلاسىپ الىپ قاشاتىن. ىلۋدە بىرەۋ كەزدەسەتىن قىزدىڭ اتا-اناسى جىگىتتى ۇناتپاسا قايتادان الىپ كەتەتىن. مىندەتتى تۇردە جىگىتتتىڭ جەڭگەلەرى جابىلىپ، جالىنىپ، ءيىلىپ توسەك بولىپ قىزدى كوندىرەتىن. ءبىر قىزىعى قىز «كونبەيمىن، كەتەمىن» دەپ جىلاپ-سىقتايتىن، بىراق كونەتىن. ولاي ىستەمەسە قىزعا ۇيات كەلەتىن. ارتىنان قۋىپ كەلگەندەر دە «ءوز ەركىممەن كەلدىم» دەگەن تىلدەي قاعاز جازدىرىپ الىپ ەتىن جەپ، شايىن ءىشىپ «مىڭجىلدىق قۇدا بولدىق» دەپ ءتىسىن شۇقىپ كەتە بەرەتىن. ايتپەسە، بولمايدى، سولاي ىستەۋ سالت بولاتىن. ال قازىر بۇل قىلمىسپەن پارا-پار. گەندەرلىك ساياساتتىڭ بەرگەن جەمىسى بۇل مىنە.

ايتا كەتەرلىگى، جەڭىل ءجۇرىستى قىزدار وڭتۇستىككە كەلىن بولۋعا قورقادى. ويتكەنى ول جاقتىڭ جىگىتتەرى  قىز ادال، پاك، تازا بولسا عانا ۇيلەنەدى. ايتپەسە ءبىرىنشى ءتۇنى-اق «تەكسەرىستەن» وتپەي قالسا قۋىپ جىبەرەدى. بۇل قاسيەتتى بۇكىل قازاققا ۇلگى ەتسەك، ۇلتتىق گەنىمىز ءبىراز تازارىپ قالاتىن ەدى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

«حالىق ءسوزى» گازەتى