قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
باقانداي جارىم اي قامالىپ باقاي شىقتى تۇرمەدەن. اكىمدى ەكى ەسەلەپ بوقتاي شىقتى. اباقتىمەن بوپسالاپ قانا جۋاسىتىپ شىعارماق ەكەن. «بىرلىك ساپقا بۇزعىنشىلىق سالاتىن ارىز جازباۋعا»، «بۇزاقى ولەڭ شىعارماۋعا» تىلقات سۇراعان ساقشى تەرگەۋشىسىنە تىلقات جازبايتىن سەبەبىن عانا جازىپ بەرىپ شىقتى. اكىم قۇيرىعى جوعارى جاقتىڭ بەكىتۋىنسىز بەكەمدەلمەسە كەرەك، باسە! دەپ كۇلىستىك.
ءىىى
باقانداي جارىم اي قامالىپ باقاي شىقتى تۇرمەدەن. اكىمدى ەكى ەسەلەپ بوقتاي شىقتى. اباقتىمەن بوپسالاپ قانا جۋاسىتىپ شىعارماق ەكەن. «بىرلىك ساپقا بۇزعىنشىلىق سالاتىن ارىز جازباۋعا»، «بۇزاقى ولەڭ شىعارماۋعا» تىلقات سۇراعان ساقشى تەرگەۋشىسىنە تىلقات جازبايتىن سەبەبىن عانا جازىپ بەرىپ شىقتى. اكىم قۇيرىعى جوعارى جاقتىڭ بەكىتۋىنسىز بەكەمدەلمەسە كەرەك، باسە! دەپ كۇلىستىك.
جارقىراپ 50-ءشى جىلدىڭ جازى كەلدى. مەنىڭ كوزىم دە تاۋ جاققا قاراپ، جارقىراپ ءجۇر ەدى. ماقپالدى ىزدەستىرگەن دوستارىمنىڭ ەش-قايسىسى تولىق دەرەك تابا الماعان. قىر مەكتەپتەرىنىڭ جىلدىق سىناۋ ۋاقىتى جەتىسىمەن جورتا جونەلدىم. وماربەك مىڭبەكتىڭ اۋىلى بۇرىنعى كوكتەۋلىك جۇرتىندا ەكەن. اڭساعانىم، سول اۋىلدىڭ كەلىنى بولعاندىقتان الدىمەن ارينە سوندا بارماسپىن با. بىراق، ساقتىق ءۇشىن قونالقىعا ءبىر مۇعالىمنىڭ ۇيىندە بولىپ، ەرتەڭىنە ساسكەدە سونى ەرتە باردىم. وماربەك قولباڭداپ، ءالىمباي جىلماڭداپ، ارينە بۇرىنعىدان دا جاقسى كۇتتى. قوجاسى ءالىمباي قاتشىنىڭ پور قولىمەن اراق قۇيعىزىپ، «ازاتتىعىمىز ءۇشىن الىپ جىبەرەلىك!» دەپ كۇتتى. بىراق، ونىسىمەن كۇتىلگىم كەلمەي، «مۇنى ىشپەيتىنمىن» دەپ قايتاردىم. ونىڭ ەسەسىنە كەلىن-كەپشەكتەرىن بايقاستاۋىم قاجەت قوي. سول ماقساتپەن تۇستىك جەۋگە كونىپ، ونىسى پىسقانشا قونىس-قولاڭدارىمەن «احۋالداسۋعا» شىقتىم. قاسىمداعى مۇعالىم سول اۋىلدىڭ ءسوز قۋعان شالىمەن دە، قۇلاعى ۇزىن كەمپىرىمەن دە، اياعى جەڭىل كەلىنشەگىمەن دە، العىر جىگىتتەرىمەن دە ورايىن تاۋىپ سويلەستىردى. ءار باپپەن ءار قىرعا الىپ بايقادىم. بۇل، جاقىن اۋىلداردىڭ ماڭىن ماقپالدىڭ ءالى باسپاعانى بىلىنە بەردى، ءىز جوق. جاڭا بۇرلەگەن جۋساننىڭ جاعىمدى ءيىسى دە سەزىلمەدى مۇرنىما. بوز تورعاي زار شەككەندەي، شىرقاپ-قالقىپ، ۇعىمسىز تىلمەن جىلاي-جوقتاي بىلدىردايدى. كوك اسپان مەلمىرەيىپ، نۇرلى كۇن تەلمىرىپ قالعانداي. اۋا لەبى ىشىنە تارتىلىپ سىبىر-سىبدىر بەرەر ەمەس.
ءىشىمدى كەپتىرگەن جۇرەك دەرتىمە ءبىر قويشى كەلىنشەگىنىڭ تۇسپالى عانا شالا-شارپى ەم ايتقانداي بولدى: «ماقپال ەكەۋىڭىزدىڭ جايىڭىزدى ەستىگەنبىز. الىگە دەيىن وسى اۋىلعا كەلىن بولىپ ءبىر كورىنبەۋىنەن ۇمىتتەنسەڭىز بولار. ەگەر ول رازىلىق كورسەتكەن بولسا، جەر تەبىنىپ جۇرگەن مىنا مىقتىلار وسىندا وتاۋ تىگىپ الىپ كەلۋدەن قورقپاس ەدى. ماقپال سول بولە باۋىرىن وزىنە ءالى جولاتپاي، تەپكىلەپ جۇرگەن سياقتى» دەپ كۇلدى كەلىنشەك. «قايميعان اۋزىڭنان اينالايىن!» دەپ ىشىمنەن ايتتىم دا، سىرتىما ودان دا كەڭىرەك تىلەگىمدى شىعاردىم:
- مەيلى جولاتسىن-جولاتپاسىن، ءوزى ءتىرى تابىلسا ەكەن!
- ماقپال ولسە ەڭ بولماعاندا وزدەرىنىڭ ۇلى قايتىپ كەلمەس پە. جانە قۇدالارى تىم تاتۋ، سىبىرلاسىپ سويلەسەدى. سونىڭ ءتىرى بولىپ كونبەي جۇرگەنىنە وزدەرىنىڭ قاپالى ەكەندىكتەرى بايقالادى. ماقپالدىڭ تىرىلىگىنەن استە ءۇمىت ۇزبەڭىز!...
سەرگەك سەزىمتالدىعى جايناعان كوزىنەن ءبىلىنىپ تۇراتىن وسى قارا كەلىنشەكتىڭ قارا قۇرىم ۇيىنەن وسىنداي ءۇمىت ۇشقىنىن جىلتىراتىپ شىققاندايمىن. مىڭبەكتىڭ ۇيىنە كوڭىلدىرەك ورالدىم. قايتا كىرىپ وتىرىسىمىزبەن قولعا سۋ قۇيعىزىپ، داستارقان جاساتتى. قوناقاسىعا مال سويۋدان، ىسراپقورلىقتان ساقتانۋ جونىندە ەپتى عانا ۇگىت-ناسيقات جۇرە باستاعان كەز بولسا دا، بىزگە تۇستىكتى مول اسىپتى. «تورە تاباق» دەپ اتالاتىن ۇيمەنىڭ ۇستىنە جامباس پەن جايا قوندىرىپ، ارەڭ كوتەرىپ اكەلىپ تارتتى ءالىمباي.
- «ەت از، كۇن جاز» دەيدى. ىسىراپ دەپ مال سويۋعا وزدەرىڭىز كونبەيسىزدەر، - دەدى قوجاسى. - از دا بولسا الىڭىزدار ەندى!
- ۇكىمەتتىڭ ءوز كادىرلارى جەگەن ەت «ىسىراپ» اتالماس دەپ بارىمىزدى قويدىق ايتەۋىر! -دەپ ءالىمباي جىميدى. ورايى كەلسە بۇل قۋ وسى قوناعاسىنىڭ ءوزىن ۇلكەن ماسەلەگە كوتەرەتىندىگىن وسى سوزىنەن سەزىپ، مەن دە جىميدىم. «ءوز قۇلقىنىڭدى كوزدەپ سەن استىردىڭ دا، جوعىمىزدى ىزدەستىرۋ ءۇشىن ءبىز كوندىك» دەي جازدادىم دا كۇلىپ جىبەردىم.
- ەكى جىگىت ءۇشىن عانا استىرساڭىز مۇنشالىق ەت ىسىراپ اتالۋى دا مۇمكىن! -دەدىم سونان سوڭ، مۇعالىم كەسۋگە ىڭعايلانا بەرگەندە جامباس پەن جايانى الىپ، ءالىمبايدىڭ ءوز الدىنا قويدىم. - مىنالاردى «ارتىق ىسىراپ» ەتكەلى سالدىرعان - ءوز قوماعايلىعىڭىز. مىنا ۇيمە تاباق بارىمىزگە جەتەدى!
«ارتىق ىسىراپتى» ءالىمباي قايتا كوتەرىپ، تاباققا قوسا قويدى دا، ىركىلدەپ بىزبەن بىرگە كۇلگەن مىڭبەك، ىسىراپ ەمەستىگىنە قازاق داستۇرىمەن ءپاتۋا ايتتى...
ەتتى بىزبەن بىرگە اساي وتىرىپ كۇرسىندى مىڭبەك:
- وتكەن قىس ءبىزدىڭ مالدى تاعى دا نەداۋىر شىعىنداتىپ كەتتى، بيعان. بۇرىنعىداي ەمەس، ازايىپ قالدىق! -دەدى.
«كومەنەس پارتياسى كەلدى. قانشالىق جىميعانىمەن جيىپ الماي قويمايدى»، «قانشالىق باي بولساڭ، سونشالىق وشىگەدى» دەيتىن وسەكتەرى بويىنشا مالدارىن ازايتىپ جاتقانى بەلگىلى ەدى. سول سۇمدىقتارىن قىس «اپاتىمەن» جاسىرماق ەكەنىن تۇسىنە جاۋاپ قاتتىم.
- وتكەن قىس ونشالىق وكتەم قىس ەمەس ەدى. مالىڭىز كەلەر قىس قيىن دەگەن وسەك ەستىپ، قورققاندىقتارىنان ساندىققا كىرىپ كەتكەن شىعار! -دەگەنىمدە ونىڭ جايىن تۇسىنەتىن مۇعالىم ەرەن كۇلدى دە، مىڭبەك پەن قاتشى ەرە كۇلدى. ۇكىمەتتىڭ قازىرگى ساياساتىن ايقىندايتىن تۇسىنىك قوستىم سوزىمە. - مالدارىڭىزعا جاقسىراق ءتۇسىندىرىڭىز، مىڭبەك، «مۇنان سوڭ بەتالدى سويا بەرمەيمىز. سەندەر تۇگىل يەلەرىڭدى دە ۇكىمەت الپەشتەپ وتىرعانىن كورمەيتىن نەتكەن نادانسىڭدار!» دەپ وزدەرىن سوگە ءتۇسىندىرىڭىز!... راسىندا دا سولاي، جاڭا داموكراتيالىق ءبىر ءداۋىر بار الدىمىزدا. ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەن مال يەلەرى كانپەسكىسىز قورعالادى. ماۋجۋشي سولاي نۇسقاپ وتىرماي ما. سوعان سەنىڭىز! -تەك، باسقالاردى... مۇنان سوڭ الداپ-زورلاپ قاناماساڭىزدار بولعانى!...
- يە، دۇرىس ايتاسىز، ۇلى كوسەم ماۋجۋشيعا سەنەمىن عوي، شىراعىم! مالدىڭ بيىلعى ازايۋى كانپەستەن قورقۋدان ەمەس، قىس قسىمىنان، سونان سوڭ... مىنا مىڭبەك بولعان سوڭ... قوناق كوپ بولادى... ۇيالاسىڭ. سودان بولىپ وتىر عوي ازايۋى!...
- قوناق پەن قىستان ءدال ءسىز زياندالىپ تا كورگەن ەمەسسىز، -دەپ كۇلدىم مەن. - وعان جايىلىمىڭىز بەن شابىندىعىڭىزدىڭ مولدىعى كەپىل.
وماربەكتىڭ تۇلكىلىگىنەن ءالىمباي تۇلكىلىگى ەجەلدەن ارتىق ەكەندىگىن بىلەتىنمىن. بىراق، بۇل جولى ءتىپتى ەرەكشە ارتىپ كەتكەنى، ساياساتتى مەنەن اسا جۇيتكىتكەنىنەن بايقالدى:
- يە، بيعاش دۇرىس ايتادى، جەرىمىز كۇشتى، قىس ءتىپتى قورقىتىپ بارا جاتسا، مالشىلاردى كۇيلەندىرە ءتۇسۋىمىز، ىنتالاندىرا ءتۇسۋىمىز كەرەك!... كۇشتى مالشىلاردان مۇنداي جەردە قىس اكەتە المايدى! -دەپ باستادى دا، ۇكىمەت ساياساتىنا زيانسىز وتىرىگىنەن ۇستەمەلەپ قوسىپ، «بايلارعا شەكسىز ۇجماق» ساياساتقا اينالدىرا - داليتا سوقتىردى. بۇرىن زورەكەرلىك جاعىنان مىڭبەكپەن تىلەك مۇراتى ورتاق، ونىڭ دىراۋ قامشىسى بولىپ كەلگەن قاتشى ەندىلىكتە بولەكتەنىپ ۇرىمتال جولعا ءتۇسىپ كەلە جاتقان سياقتى. «وسى ايۋدى تۇبىندە ءوزىڭ-اق شوڭقيتارسىڭ، تۇلكىم» دەگەن ويمەن كۇلە اتتاندىم.
ءتۇس اۋعان شاق، قونالقىعا بارار جەرىم، جاۋ قايىنجۇرت اۋلىنداعى دوس دۇيسەننىڭ ءۇيى ەدى. بىرگە ءجۇرۋىن وتىنبەسەم دە، جامپەڭدەپ ماعان ىلەسە اتتاندى ءالىمباي. جول بويى سويلەگەن ءسوزىنىڭ بارىنە دە ماۋجۋشي ارالاسىپ، كوزىن ماۋجۋشي اشقانىن، كۇش جىگەرىنىڭ ەندى تاسىعانىن ءتىپتى، مىنا اتىنىڭ كۇيى دە «بيىل عانا» وڭالعانىنا دەيىن سويلەي جورتتى.
ماقپال ماعان العاش كورىنگەن بەلەڭگە ەكىنتىدە شىعا كەلىپپىز. اۋەلى كوزىمە جارق ەتە ءتۇستى دە، ورتەنگەن جۇرتتاي وشكىندەپ جۇدەپ سالا بەردى، ءوزى جوق قوي!... يە، مەن باس يزەي وتەر قۇرمەتتى جەڭەشەسى دە جوعالعان!... قاسىرەتتى قوس تەرەك پەن ونىڭ سىرتىنداعى «قاسقىرلى» شيگە مەن مۇڭايا قارادىم دا، ءالىمباي جىمىڭداپ كۇلە قارادى. ات باسىن ءور جاققا بۇرىپ، مەكتەپكە تۋرالاي تارتتىم.
- مەن مىنا اۋىلعا قونايىن، بيعاش، شاقىراتىن كىسىلەرىڭ بولسا... ءوزىم حابارلاسارمىن!
- شاقىرتاتىنىم شاقىرىلىپ بولعان دەدىم عوي. وسى مەكتەپكە اۋىلدارىنان وزدەرى-اق كەلەدى، قوش تۇرىڭىز!
سۇرقيا-سۇم سوزدەرىمەن جارىم كۇن مەزى ەتكەن ساپارلاسىما ءتىل قاتۋىم وسى عانا. جولىمدى ورمەكشىنىڭ نازىك تە جيرەنىشتى تورىنان ارشىعانداي، قامشى سابىن شايقاي جونەلدىم.
بۇل اۋىلداعى جاڭا سىبىستاردى دۇيسەن اعايدان وڭاشا سۇراپ، انىقتاپ تىڭداماق ەدىم. بوتەگەلى جەڭگەم ءشاي قۇيا وتىرىپ، اعىتا جونەلدى: جۋان كەمپىر وزىنە-ءوزى كۇبىرلەپ، نەمەرە قىزىن قارعاي وتىراتىن بولىپتى. سودان تالاي وسەك تاراپتى: «ماقپال كۇيەۋىن ۇرىپ، ونىڭ ناعاشىسى ۇرسسا، قاشىپ كەتىپتى، قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.»، «ماقپال ءولىپتى»، «پالە، ولسە اجەسى قارعايما، بىرەۋمەن كەتكەنى كەتكەن»، «ماقپال سول ماڭداعى ءبىر جىگىتپەن تابىسىپ، ۇرىمجىگە كەتىپتى»، «ماقپال ءبىر اۋىلدا ەكى كۇن تۇرسا-اق، ۇكىمەتكە ارىز جازادى ەكەن. سوندىقتان يەندەگى ءبىر اڭشىنىڭ ۇيىنە اپارىپ قاماپ تاستاپتى»... دەگەندەي قاۋەسەتتەردىڭ ءبارىن شەشەن-شەجىرە جەڭگەم جيىپ-تەرىپ باياندادى دا، ءبىر-اق قورتىندى شىعاردى: «ماقپال بار، جانە بيعابىلدى ۇمىتىپ ەش كىمگە كەتپەيدى. ءولۋ تۇگىل ءبىر جاققا دەرەكسىز جوعالسا دا اجەسى بۇلاي قارعامايدى. بۇل وزدەرىنىڭ جەڭىلىسىنەن دال بولىپ قارعاۋى. نۇرياشىڭ قايدا بولسا دا قاتتى كۇرەسىپ جاتىر. قايتسەڭدەر دە تەز تاۋىپ، قۇتقارۋلارىڭ قاجەت!» دەپ بۇيىرا توقتاتتى ءسوزىن.
دۇيسەكەڭ ەكەۋىمىز ىزدەر جەر، جۇرەر جول جايىن اڭگىمەلەسە باستاعانىمىزدا، قازان-وشاق جاقتا جۇرگەن جەڭگەم قايتىپ كەپ كىرسە كەتتى دە، جول-جورىقتى تاعى دا تارتىپ الا سويلەدى. ماقپالدى ىزدەپ ءبىر رەت بارىپ كەلگەن وقىمىستى «شالىنان» وقىعانى بويىنشا كۇينىشپەن ويلاي ءجۇرىپ، جەمەنەي قاريتاسىن توقىپ بولعان سياقتى، ورتامىزداعى الاسا ستولعا بورمەن سىزىپ كورسەتە ءتۇسىندىردى. ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە قاراسا ءتۇسىپ، ەكى-ءۇش قارۋلى جىگىت قوسىپ بەرە الاتىندىقتارىن ايتىپ ەدى، وعان مەن كونبەدىم:
- دابىراسىز جىڭىشكە جولمەن جۇرمەي تابۋ قيىن عوي. الدىمەن ءوزىم ءبىر كەزىپ كورەيىن!.
بۇل ءسوز ىڭىردە يتپەن ايتىسا كەلىپ ءالىمباي كىرگەندە توقتاپ ەدى. ادەمى مىلجىڭ، قاعىتبا قالجىڭدار ونىمەن بىرگە كىرىپتى. تاماق جەسىپ بولعان سوڭ ءشايدى دا بىرگە ۇرتتاسىپ، دۇيسەكەڭ ەكەۋىمىز قيسايعاندا ارەڭ قايتتى ولار.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ رايونعا قاراستى ءتورت مەكتەپتىڭ باستىقتارى مەن عىلىمي مەڭگەرۋشىلەرى كەلىپ بولسىمەن جيىن اشتىق. جىلدىق سىناۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. ەمتيحان ءتارتىبىن شورت-شورتىنان ءتۇسىندىرىپ ماقۇلداتتىم. ءار ءبىر كلاستىڭ ساباقتارىنان شىعارىلعان سۇراۋلاردى رايون ينسپەكتورىنا بەرىپ، قۇپيا ساقتاۋىن تاپسىرا سالا قايتتىم.
بۇل اۋدانداعى اۋىل قۋلارى بىردەمەدەن تانارىندا «استاپىراللا دەڭىز» دەگەن ءسوزدى كوپ قولدانۋشى ەدى. جول ورتاسىنا ەندى جاقىنداعانىمدا سول ءسوز مەنى دە مويىنداتىپ، «استاپىراللا» دەگىزدى، وتكەن تۇندە عانا ءمۇدىردىڭ ۇيىندە مەنىمەن تاباقتاس بولعان ءالىمباي تال تۇستە قارسى الدىمنان شىعا كەلدى، قالاعا بارىپ قايتىپ كەلەدى ەكەن. زاۋدە بولسا دوسان اكىمگە الدەنەنى سىبىرلاپ قايتقانداي، سەزىگىن سەكىرۋىنەن سەزدىم: مەنى اۋدەم جەردەن تاني سالا، ات باسىن كۇن شىعىسقا شورت بۇرىپ شاپقىلاي جونەلدى. ماعان تانىلماي زىتپاق بولعانى ەدى بۇل. ونىڭ الدىندا نە سويلەگەنىمدى ويلانا جەتتىم مەكەمەگە.
اكىم مەنىڭ قايتىپ كەلگەنىمدى ەرتەڭىنە ەستىپ شاقىرتتى. ول الۋعا بالسىنەتىن سالەمىمدى مەن قىمباتتاتا تۇسكەنمىن. بۇل جولى امانداسپاي قاراستىق. مەن ەرنىمدى دە جىبىرلاتپاعانىمدى بايقاعانداي، ازدان سوڭ مۇرتىن جىبىرلاتىپ قالدى ءوزى، امانداسقانى ەدى.
- قاشان كەلدىڭ، بيعابىل، وتىر! -دەدى سونان سوڭ. - ءجا، وماربەك رايونىنداعى جۇمىسىڭ ءبىتتى مە؟... ال، باسقا نە جۇمىس ىستەدىڭ؟
- مىڭبەك ۇيىنەن تۇستىك جەدىم. شىندىعىندا، تۇستىك جەۋ ءۇشىن ەمەس، تۇسىرگەن كەلىنىن كورەيىن دەپ بارعانمىن.
- وزىڭنەن ۇلكەن ادامعا قىلجاقتاماي جاۋاپ بەرگەنىڭ ءجون شىعار!
- قىلجاقتاۋعا مۇرسام جوق، راس ءجونىم سول!
- مال شارۋالارى جونىندە نە تۇسىنىك بەرىپ قايتتىڭ؟
اكىمنىڭ بۇل سۇراۋىنان ءالىمبايدىڭ ءبىر جالاسى مال جونىندەگى سوزىمنەن بولعانىن تۇسىنە جاۋاپ قايىردىم:
- «مالىمدى وتكەن قىس ازايتىپ كەتتى» دەدى مىڭبەگىڭىز. مەن: «وتكەن قىس وكتەم قىس ەمەس ەدى، كەلەر قىس قاتتى بولادى دەيتىن وسەكتەرىڭىزدەن قورقىپ، مالىڭىز ساندىعىڭىزعا كىرىپ كەتكەن شىعار» دەدىم. سوتسياليزمنەن قورقىپ، مالدارىن ساندىق سوماسىنا...
- «كەلەر قىس» دەگەنىڭ ۇكىمەت قوي، «قاتتى بولادى» دەگەنىڭ، «تارتىپ الادى، كونفەسسيالايدى» دەگەنىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟
- ءتىپتى دە ولاي ەمەس، وعان دا، ءدال قازىر سىزگە دە وزدەرى شىعارعان وتىرىك-وسەك ەكەنىن ايتتىم عوي! جاڭا دەموكراتيالىق وتپەلى داۋىردە جەكەمەنشىكتەگى مالدىڭ دا، مال يەسىنىڭ دە قورعالاتىندىعىن ءتۇسىندىردىم. ءوز اۋلىنىڭ مۇعالىمى بار قاسىمدا... ول ءالىمباي سياقتى جالاقور ەمەس، قاي جەردە دە دۇرىسىنا كۋا بولا الادى!
- ھى، اۋىل بەلسەندىسىن جالاقورعا شىعاردىڭ با تاعى دا!
- مەن شىعارماي-اق الدە قاشان ءوزى-اق شىعىپ بولعان. بەلسەندى بوپ ەش كىمنىڭ بەلىنە تىرەۋ بولا المايدى ول!
- دەمەك... وماربەككە «الداعى قىس قاتتى بولادى دەگەن وسەكپەن، مالدى ساندىققا تىعىپ الا قويدىڭدار» دەدىڭ. جاڭاعى ءوز مالىمدەۋىڭ سولاي عوي؟
- سولايىراق.
- ال، ءوزىڭ قاسىڭا ەش كىمدى ەرتپەي، ول اۋىلدى نە دەپ ءتىنتتىڭ؟
- تىنتپەدىم! بۇرىننان تانىس جالشى ۇيلەرىنىڭ ءجاي-كۇيلەرىن كورە شىعۋعا كىرىپ سالەمدەستىم.
- ءجا بولدى. ونداي ابىرويلى اۋىلدى شارلاپ، تۇرتكىلەپ كۇدىكتەندىرۋىڭ زور قاتەلىك بولاتىندىعىن تالاي ايتقانبىز. سەن بۇل جولى ودان زورعىسىن ىستەپ قايتتىڭ...
- نە ىستەپپىن؟!
- قانداي ادەمى سويلەسەڭ دە الگى ءسوزىڭ نە؟ «الدىلارىڭدا قاتەر بار، مالدارىڭدى جوعالت، تىق!» دەگەن ءسوز ەكەنى راسقا شىعىپ وتىرماي ما!... «نە ىستەپپىن» دەيسىڭ تاعى دا! ۇكىمەتكە قاستىق ىستەدىڭ! -دەپ اقىراڭداي كىدىردى دە، قايتا باسەڭدەپ «جۇمساق» اۋەنگە ءتۇستى. - شىراعىم، ءدال قازىر كەرى توڭكەرىستىك ءسوز بۇل. مۇنان سوڭ ونداي جەردە مۇنداي ءسوز شىعارۋدان ساقتانسىن دەگەن نيەتپەن عانا ايتقان اقىلىم!
بۇل سۇمنىڭ «شىراعىم» دەۋى، تۇرمەگە قاراي شىرىق ۇيىرە جونەلەتىن امالى ەكەندىگىن باقاي ماسەلەسىنەن ەسىمە تۇسە قالدى دا، مەن دە وزىنشە جىميىپ، جىلى جىلىم رايعا كەلە قالدىم. بىراق، جىميعانىممەن ۇسكۇرىك سۋىق، جىلىمسىنعانىممەن ورقاش-ورقاش تولقىن شىقتى سوزىمنەن:
- مەنى "شىراعىم" دەپ اتاي كورمەڭىز، سىزگە شىراق بولىپ كورگەنىم جوق. مۇنان سوڭ دا بولا المايتىنىمدى تۇسىنەمىن. ساقتانسىن دەپ ايتقانىڭىزدى باقاي دا ءوز اۋزىڭىزدان ەستي سالىپ، تۇرمەگە كىرگەن عوي. ءوزىم ساقتانباسام، ءبارى-ءبىر ساقتاي قويمايتىنىڭىزدى بۇرىننان بىلەمىن. ءالىمبايدان باسقا ساپ-ساۋ ادامدار دا ەستىگەن بۇل جولعى ءسوزىمدى كەرى توڭكەرىسكە شىعارا المايسىز! ءبارى-ءبىر وعان ءوزىم دە شىقپاي قويامىن، دالەلىم كوپ. «كەرى توڭكەرىس» دەيتىن شوقپار ەندى ماعان تيمەك ەمەس، ءوز يەسىن تابادى! قولىڭىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەي بەر! -دەپ ەسىككە بەتتەدىم.
- بيعابىل، توقتا، ءسوز سوڭىن كۇت! -دەپ اكىم قايتا توقتاتتى. - تەگىندە مۇنداي ءسوزدى مەن ءوز جانىمنان شىعارعان دەپ ويلاماعانىڭ ءجون...
- ويلاعانىم ءجون! -دەپ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم. - ءوز جانىڭىزدان بۇدان ۇلكەن دە شىعاتىن عوي. وماربەكتەر جىبەرگەن جىلان جۇمىرتقاسى ءالىمباي ارقىلى سىزگە كەلەدى. ءسىز ونى باۋىرىڭىزعا باسىپ ءوسىرىپ، مەنىڭ بالاعىمنان جۇگىرتەسىز. مەن سول رايونعا شىققان سايىن بار جاقسى ەڭبەگىم زايا كەتىپ، جامانعا اينالىپ كەلە جاتپاي ما!... قايتىپ كەلگەن سايىن تەرگەلەمىن!
- سوڭعى ءسوزىڭنىڭ دۇرىس جەرى دە بار-اۋ! -دەگەن بولىپ، مىرس ەتە ءتۇستى اكىم.
- باسقى ءسوزىم ءتىپتى دۇرىس. ءبارى دۇرىس. مەن سىزگە وتىرىك ايتۋعا مۇقتاج ەمەسپىن، اكىم. تەگىندە ولاردان كورى مەنىڭ ءسوزىمدى يناۆاتتىراق دەپ تىڭداۋىڭىز سىزگە ءجون! سەبەبى، مەن ىستەپ جۇرگەن ءىسىم جونىنەن دە، وي-سانا، تۇرمىس-ءحالىم جونىنەن دە كومپارتيانى جانىمداي سۇيۋگە، بار كۇشىممەن قورعاۋعا ءتيىستى كادىرمىن. ال، وماربەكتەر كىم! مۇنى مەنىڭ ءوزىم تۇگىل ءسىز دە ىشتەي جاقسى تۇسىنەسىز!... وسى ۇكىمەتكە قاستىق ىستەيتىن مەن بە!... حالىقتان، قالىس ادامداردان سۇراپ كورىڭىز!
-مەنىڭ ءبىر وسال جاعىم بار، شىراعىم. نانعىشپىن، كىم جىلىراق سويلەسە سونىڭ سوزىنە ەرگىشتىگىم بار ەكەن. ال، ۇمىتشاقتىقتان قايتادان ويلاپ كورمەي... ۇمىت قالا بەرەدى ەكەن. سونداي سەبەپتەن ءبىر سىپىرا ءىس وتكەن بولسا كەرەك... وسى ماتەريال تۋرالى دا ءبارىن دە مەن جىڭىشكەلەپ قايتادان تەكسەرىپ كورەيىن. قايراتى بار جاس زيالىسىڭ عوي، كوتەرە تۇر مەنىڭ اۋىس-كۇيىسىم بولسا!
«كۇيىسىڭدى س...»-دەپ شىقتىم ىشىمنەن. - «نانعىش تا، ۇمىتشاق تا ەمەس، ناعىز ىشمەرەز ءىبلىسسىڭ!».
ۋىن ۋمەن قايتارعانىمنان با، ۋشى ءسال جەتىلىڭكىرەمەي قالعاندىعىنان با، ءيا، «دەنساۋلىعىم» كۇشتىرەك ەكەندىگىن ءبىلىپ، مىقتاپ شاعۋعا وراي كۇتتى مە، نەمەسە، «وسى پالەگە ەندى سوقتىقپاي-اق قويايىن» -دەدى مە، «قازىرگى قىزمەت قاجەتى ءۇشىن ساقتاپ تۇرعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، بۇل جولعى ءالىمبايدان تاپقان شىراعىمدى دا مەنى شىرماي قويمادى. مەكتەپتەردەگى جىلدىق سىناۋعا دايىندىق ىستەي ءجۇرىپ ساپارعا دايىندالدىم. مال ساتۋشىلار كوبەيگەن، ارزانشىلىق شاق ەدى. بيعازىنىڭ ۇتقىرلىعىمەن ءبىر جاقسى ات ساتىپ الىپ، تاعى ءبىر مىقتى اتتىڭ جازدىق مايىن الدىق. جىلدىق سىناۋدىڭ ناتيجەسى شىعارىلىپ بولىسىمەن شاكەربايدان دەمالىس سۇرادىم.
- بيعابىل-اۋ، ءوزىڭ قالايسىڭ، شىراعىم؟ مەكەمەدە باسقا ينسپەكتور قالماعانىن بىلە تۇرىپ، دەمالىس سۇراعانىڭ نە! -دەپ قىنجىلدى ول. بۇل ساپارىم ءۇشىن ومىربەك سەمىز دە ءوزىنىڭ «ءبىر جازدىق مايىن بەرگەن» بولاتىن. سونى الدىنا تارتا قويدىم:
- مەنىڭ ورنىما ومىربەك ىستەي تۇرادى، ءوزى رازى بولعان!
نە دەرىن بىلمەي اكىمگە جونەلدى باستىعىم. قۇنىپەرەن بولىپ ۇشا جونەلۋىنە ورىنباسار باستىعىم ءورت كەتتى مە دەگەندەي اڭىرا قاراپ قالىپ ەدى. دەمالىس سۇراعانىمدى، بىلتىر جازدا دا دەم الماعاندىعىمنان اۋىرىپ قالعانىمدى ەستىگەن سوڭ باسىن شۇلعىپ جىبەرىپ، تاعى دا ءوز حانزۋشاسىمەن ساۋدىرلاتتى:
- كوپ بولدى، سەن جالعىز ىستەدى. جاز بولدى، سەندە قىزمەت ازايدى. دەم العان جاقسى، مەن قوسىلامىن! -دەگەنىن ۇقتىم. جارتى ساعاتتان سوڭ شاكەرباي ءبىرجولاتا شارشاعانداي، القىن-جۇلقىن ەنتىگە جەتتى:
- ۇيباي، بيعاش-اۋ مەن ۇمىتا قالىپپىن عوي، شىراعىم، جازدىق دەمالىس كەزىندە مۇعالىمدەر كۋرسى اشىلادى ەكەن عوي. سەنەن باسقا لەكتور دا جوق. مەن دە دەم الماق ەدىم، بيىلشا ءۇمىت ۇزدىك ەندى رۇقسات سۇراۋدان.
- مەن بىلتىر جازدا دەمالماعاندىعىمنان اۋىرعانمىن عوي، ەندى ءبىرجولاتا توسەك تارتقىم كەلمەيدى. جانە ءوز ورنىما وزىمدەي وقىعان ساباقتاسىمدى قالدىرىپ وتىرمىن. مەنىڭ ورنىما سول وتەي تۇرادى.
- جوق، بولمايدى، بيعابىل، ايتا كورمە ونى، سول كۋرستى باستان-اياق باسقارۋعا مىندەتتى ءوزىڭسىڭ. اكىم دە، مەن دە توقتاتا المايمىز بۇل كۋرستى. جوعارى جاق تاپسىرىپتى!
- بۇل، جاندارىڭىزدان شىققان «جوعارى جاق». شىن بولسا، مىنا ورىنباسارىڭىز دا، باس ينسپەكتور مەن دە ەستيتىن ەدىك قوي. بيىل اۋدان بويىنشا قىزمەت ناتيجەسى تومەن شىققان وقىتۋشى ەكەۋ عانا. ونىڭ ءبىرى وزدەرىڭىزدىڭ ماكەن كوك كوزدەرىڭىز. ال، سوندا دا كۋرس اشىلاتىن، وقىتۋشىلار ءبلىمىن اسىراتىن نۇسقاۋ بولسا، ورنىمدا ومىربەك قالدى. سول مىندەتىنە الدى!
- قالاي دا رۇقساتسىز كەتكەنىڭە قوسىلا المايمىز!...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ومىربەكتى ەرتىپ كەلىپ، ينسپەكتور شكابىنداعى ءىس قاعاز، كىتاپ-كىنەشكە تىزىمدەردى ءبىر-بىردەن كورسەتىپ وتكىزىپ بەرىپ جاتقانىمدا، كۇلىپ كىرگەن شاكەربايدىڭ تاناۋى قىزارا قالدى. مەن ومىربەكتىڭ وڭ قولىن كوتەرە كۇلىپ تۇرىپ سويلەدىم:
- ومىربەك، سەن بيعابىلدىڭ قىزمەتىن اقساتسام اياعىم سىنسىن دەشى شاكەڭە!
- اقساتسام، سۇيەكتى اياعىم تۇگىل، سۇيەكسىز اياعىم دا سىنسىن! -دەپ ومىربەك مىس-مىرس كۇلدى. شاكەربايدىڭ ۇلكەن ولەز كوزدەرى وت الىپ، تىكىرەيە قارادى وعان.
- بۇل نە دەگەنىڭ؟
- شاكە، بۇل شىنداپ انت ەتكەنىم عوي. وسىنىڭ دەمالىسىنا ەڭ جان جەرلەرىمدى دە قوسىپ اتاماسام كونگەلى تۇرسىز با! بۇل كەدەي شولاعىڭىز جاۋىر بولعالى قاشان. قىسى-جازى مىنىستە بولعانىنا بەس جىل بولىپتى. ءبىر از ۋاقىت دەم العىزىپ، بوي جازدىرماسا بولا ما... وسىنىڭ مەنەن پارقى مىنا بۋرىل بۇيرا شاشى عانا. باسقا جاعىنان مەنى قالىسادى ەكەن دەمەڭىز. رۇقسات ەتسەڭىز، قىزمەتىن ۋاقىتشا ورىنداپ بەرە الامىن!
شاكەرباي شىعا جونەلدى دە، اكىم كابينەتىنە تاعى كىردى. ون شاقتى مينۋتتان سوڭ نىعىزدالىپ، سىز كورسەتە سويلەدى:
- بيعابىل، سەنىڭ مىنا قاربالاس ۋاقىتتا قىزمەت تاستاپ كەتكەنىڭە ەش كىم رۇقسات ەتە المادى. ەگەر وسىدان ءبىر ماسەلە تۋىلسا ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ، شىراعىم، ەندى مەنىڭ جۇمىسىم جوق!
- ماقۇل، زاڭسىز-جولسىز ماسەلە تۋعىزسام ءوز وبالىم وزىمە!...
شاكەرباي شىعىپ كەتكەن سوڭ، ومىربەكپەن قول قىسىسا قوشتاستىم.
- نۇرياشىڭدى نە عۇرلىم تاۋىپ قايتۋىڭ ءۇشىن مەھىر ەكەۋىمىزدىڭ بار تىلەگىمىز جولىڭدا. بىراق، كوپ كەشىكسەڭ مىنالارىڭ سەنى ءبىر تىقىرعا تاقايتىن سياقتى! -دەپ كۇرسىنە قوشتاستى ومىربەك.
باقاي ەكەۋىمىز سونىڭ ەرتەڭىنە، 6-شى ماۋسىم كۇنى ەرتە ەكى اتپەن ەكى قورجىن ازىق الىپ جولعا تۇستىك. 1947-ءشى جىلى وسپان قوزعالاڭىندا بيقادىلدەر جاياۋ اساتىن ورقاشار جولى، قوبىققا ەڭ توتە سالت ات جولى ەدى. ەمىلدى ورلەپ بارىپ، تاۋ اڭعارىنا كىرگەنىمىزدە كۇن باتىپ بارا جاتتى. سوندا دا ەداۋىر ىشكەرىلەپ، ورلەپ بارىپ تۇستىك. قالىڭ تەرەك-قايىڭدى، شالعىندى جىلعا جاعاسىنا ات قاڭتارىپ، وتىن جيعانىمىزشا ىمىرت جابىلدى. شاتقالدىڭ ەكى جاعىنداعى زاڭعارلاردا تۇكسيىپ، تاس قاراڭعىعا اينالدى. وت جاعىپ، مەسكەيىمىزگە سۋ قايناتىپ وتىرعانىمىزدا الىستان باجىلداي باقىرعان الدەنەنىڭ قورقىنىشتى داۋىسى ەستىلدى. تۇسىمىزداعى قۇزارلاردىڭ جاڭعىرىعۋىنان جارتىلاي باجىل سپەتتەس الگى ايقايدىڭ - ايۋدىڭ اقىرعانى ەكەندىگىن بىلدىك. باقايدىڭ تەمىر شوقپارى مەن قانجاردان باسقا قارۋىمىز جوق بولاتىن. سونى ەسكەرىپ، ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ قانا قويدىق.
- وسىنشالىق سۇلۋ تابيعاتتىڭ اڭقىعان سۇيىكتى دەمىنەن قورقىنىشتى سۇركەي لەپ تە شىعاتىنى وكىنىشتى-اق! -دەپ كۇلدى باقاي.
- سۇلۋدىڭ باسىنان سۋىق قاتەر كەتكەن بە! -دەپ مەن كۇرسىندىم. جۋىعىراق جەردەن تاعى ءبىر ايۋ اقىردى. ماڭىمىزداعى تاۋ-تاس تۇگەل باجىلداپ، بىرىنە-ءبىرى جالعاسا، كۇڭىرەنە بارىپ تىندى. وتىن جيعاندا دايىنداپ قويعان ەكى قايىڭ سىرعاۋىل سويىلدىڭ ەكى باسىن وتقا سۇعىندىرا قالادىم مەن.
- ءوي بار قارۋىمىزدى وتقا تىققانىڭ نە؟
- مۇنداي جاۋدى قارۋىڭنىڭ باسىن قىزارتپاي قورقىتا المايسىڭ. جەڭىڭدەگى تەمىر شوقپاردى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالعاندا قۇلاي سالاتىن كوشە سوتقارى ەمەس بۇل!
ەكەۋىمىز قاتار كۇلگەن بولساق تا كوڭىلىمىزگە ءحاۋىپ سەزىلە باستادى. حالىق قولىنان مىلتىق كەتكەن شىڭ شىساي داۋىرىنەن بەرى بۇل تاۋدىڭ ايۋى كوبەيىپ العانىن، وتپەن قورعانباسا قاتەرلى ەكەنىن ەستىگەنبىز. وتىنى كوپ جەردى تاڭداپ، كەشىگە كەلىپ تۇسكەنىمىز سودان ەدى. ەكەۋىمىز قايتا تۇرەگەلدىك تە ات جايىلاتىن جەردىڭ سىرتىنا دا وت جاقتىق. شاتقالدىڭ جوعارعى جاعىنان الدىمەن ءيتتىڭ، ودان سوڭ ادامداردىڭ شۋىلى ەستىلدى ءبىر شاقتا. الدىمىزدا تاياۋ جەردە اۋىل بارىن سوندا بىلدىك تە، اۋىلعا ايۋ تيگەنىن ەستىپ ەلەڭدەي تۇستىك. ءيتتىڭ ەسەلەپ ۇرگەنىنەن باسقا شۋىل تەز تىندى. شوق لاقتىرىپ ءجۇرىپ قۋىپ جىبەرگەنىن ءتۇسىنىپ، جايلانا باستاعانىمىزدا اتتارىمىز قۇلاق تىگىپ تىقىرشي باستادى.
- الگى ايۋ ەندى بىزگە كەلدى مە ەكەن؟! -دەگەنىمشە جيىرما شاقتى مەتر عانا الدىمىزعا كەلىپ ءبىر ۇلكەن تاس گۇرس ەتە ءتۇستى. اتتار وسقىرىپ شيىرشىق اتتى.
- مىنا بيىك جارتاس ۇستەنەن لاقتىردى، كۇيرەتكەنشە لاقتىرا بەرەدى ەندى. كەتتىك، ءمىن اتقا! -دەپ مەن مەسكەيدە قايناپ تۇرعان ءشايدى توگە سالىپ جيىلدىم. باسى جانىپ شوققا اينالعان ەكى سىرعاۋىلدى ەكەۋىمىز الىپ، اتقا مىنە قاشتىق. سەزىمتال جانۋارلار قۇيىنداتا جونەلدى. - ات تىزگىنىن ەركىنە جىبەر، جاڭاعى اۋىلدى وزدەرى تابادى!
- ياپىراي، الدەن ايۋ قۋسا، الدىمىزدان ايداھار دا شىعار ما ەكەن! -دەپ كۇلدى باقاي. قولىمىزداعى قايىڭ سويىلدىڭ شوقتارىن جارقىلداتىپ، ات ەكپىنىمەن لاپىلداتا جەتتىك اۋىلعا.
سىرت جاقتارىنا ءار جەردەن وت جاعىپ، ەرەسەكتەرى تۇگەل قوي ماڭىندا جۇرگەن 3-4 ءۇي ەكەن. جايلاۋ جۇرتتارىنا جەتە المايتىن بولعان سوڭ، قوس تىگىپ، بۇلار دا ەرىكسىز تۇنەپتى. وزدەرىنە سەرىك قورعاۋشى كەلگەنىنە قۋانىشىن ايتىسا قارسى الدى....
سونىڭ ەرتەڭىنە ەكىنتىدە قوبىققا جەتىپ، تانىس مۇعالىمنىڭ ءۇيىن تاۋىپ تۇستىك.
- بيعابىلمىسىڭ، ءۇي؟ قۇداي ايداپ كەلدى مە، قۇيىن ايداپ كەلدى مە؟!-دەپ قارسى العان قۋناقى جىگىتكە نەنىڭ ايداعانىن ايتپاي جىميىپ قانا امانداسىپ ەدىم. ءشاي ىشە وتىرىپ، سۇراستىرعانىمدا ساۋىرداعى ماقپالدى تورلاۋشى ءبۇيىنى تانيتىندىعىن ءبىلدىردى. «ءوزى بۇرىن باندىعا بايلانىسقان، بارىنشا سوتقار باي ەدى. قازىر ءمۇيىزى ىشىندە، جۋاسىعان سياقتى بولىپ ءجۇر» دەپ تانىستىردى. مەنى نەنىڭ ايداپ كەلگەنىن اراق ىشە وتىرىپ، ۇشەۋ ارا وڭاشا سوزگە كەلگەن سوڭ ايتا باستادىم. قىزىسا كەلە ءتىپتى قيۋلاسىپ الدىق. بىراق مونتانى سوتقاردىڭ قولىنا جيەن كەلىن تۇسكەنىن بىلمەيدى ەكەن. «بۇل اۋدان ۇكىمەتىنە سونداي قاماۋداعى ايەلدەن كەلگەن ارىز بار-جوقتىعىن حالىق بولىمىنەن سۇراپ بەرە الامىسىڭ؟» دەپ سۇرادىم. ول اۋىلدار التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنا قاراستى ەكەنىن ايتتى. «ارىز جازسا جەمەنەيگە جازار» دەپ تۇسپالدادى دا، سوندا دا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ حالىق بولىمىندەگى ءبىر دوسىنان سۇراي بارىپ، مۇندا ونداي ارىز تۇسپەگەنىن ءبىلىپ كەلدى.
ەندى سول اۋىلعا «ءيىس سەزدىرمەيتىن جولمەن» تەزدەتىپ، جەتكىزىپ سالۋعا كەلىستى مۇعالىم.
ساۋىر تاۋىنا كىرە قايداعى قيىن قيا جولدارمەن باستاپ وتىرىپ، تىقىر عانا وسكەن كۇرەڭسە-بەتەگەلى تەگىس جونعا شىعاردى. جورتا جونەلدىك. شىعىس-سولتۇستىككە قاراي قۇلاعان ءبىر ساي باسىنا ات شالدىرۋعا تۇسە سويلەپ، ساپار جوسپارىن ايتتى. وسى سايدىڭ اياق جاعىندا وڭاشا عانا وتىراتىن ءۇش ءۇيلى تۋىسقان اعاسىنىڭ اۋىلى بار ەكەن، «تۇراعىڭ سول بولادى» -دەدى ول ماعان، بۇل اۋىلعا بولەلىك تۋىستىقپەن جايلاۋعا شىققان بۋرىلتوعاي اۋداندىق مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى بولاسىڭ. اتىڭ ءابدىل، ۇمىتپا!» دەپ باستاپ، ءابدىل جايلى دا، مەكتەبى تۋرالى دا تۇسىنىك بەردى. اعاسىنىڭ ۇيىنە «بولە» بولىپ، نەداۋىر تانىستىقپەن جەتتىم ءسويتىپ.
بارىپ تۇسىسىمىزبەن اعا-جەڭگەسىن جەكە شىعارىپ سويلەسىپ كۇلدىرىپ كىردى... ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ باقاي ەكەۋى سول ۇيدە قالدى دا، اعاسىنىڭ ۇلىن ەرتىپ، ىزدەگەن اۋىلىما جالعىز كەتتىم. تاعى ەكى قىرقا اسىپ بارىپ، جىنىس شاتقالعا تۇستىك تە كۇنباتىس جاققا قايتا ورلەپ بارىپ، جايداق ساي ىشىندەگى اق ءۇيلى اۋىلعا كۇنشىعىس جاعىنان كەلدىك. بىلتىر كۇزدە دۇيسەن اعاي كەلىپ تانىسقان قايدار اتتى قونىسىنىڭ قوڭىرشا ءۇيى باي ۇيلەرىنىڭ الدىڭعى جاعىندا، قوتاننىڭ وڭتۇستىك جاق شەتىندە ەكەن. ماقپالىم بىرىنەن جارق ەتىپ شىعا كەلەر مە ەكەن دەگەن دامەمەن اتتى بەلدەۋگە اسىقپاي بايلاپ، ايىلدى اسىقپاي بوساتىپ، اق ۇيلەر جاققا قاراي-قاراي كىردىم. ول جاقتان كورىنبەگەن جاقسى ەلەس، كىرگەن ۇيىمنەن جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى; سىرت جاق تۇرقى ماقپالعا ۇقسايتىن اق كويلەكتى بويجەتكەن، تورگە جاڭا سىرماق سالىپ، ءتور كورپەسىن تاپتىشتەپ جايا ەڭكەيىپ ءجۇر ەكەن. وڭ جاقتاعى ءوز ورنىنا سول جۇمىسىمەن شەگىنىپ بارىپ تۇزەلىپ قارادى ماعان. قارا تورى ءجۇزى تۇتاس كورىنىپ، ماقپال ەمەس ەكەندىگى ايقىندالعانشا بار ىستىق سالەمىمدى سول بويجەتكەنگە ءبرىپ بولىپپىن. سالەم الۋشى كىسىنىڭ ءۇنى ارت جاعىمنان شىقتى; ەستۋىمدەگى ءۇي يەسى كوسە قارا سول (جاق) بوساعادا تۇر ەكەن. جالت قايرىلىپ قول بەردىم دە، ورەشە جاقتان تۇرەگەلگەن تولىقشا قىزىل كۇرەڭ ايەلمەن امانداستىم. اق كويلەك ماقپالدىكى بولماي شىققاننان كەيىنگى كەرەگىم وسى ايەل ەدى. ءتاۋاپ ەتكەندەي ءيىلىپ امانداستىم....
ءۇن دە، اجار دا سويلەسە كەلە اشىلادى. قاسىمداعى بالانىڭ «بۋرىلتوعايدان» كەلگەن بولە اعاسى بولاتىندىعىما سەندىرە سويلەپ وتىرعانىمدا، قىز دا اشىلا كۇلىمسىرەپ، ماعان قاراي بەردى. سىرتقا شىعىپ كەتىپ، جەر وشاق باسىنان شەشەسىن شاقىردى ءبىر شاقتا. شەشەسى كۇبىرلەسە ءتۇسىپ قايتا كىردى دە، ءشاي قۇيا وتىرىپ، «شالىنا» ءبىر جۇمىس جايىن ەسكەرتتى:
- ەي، شال، وسىندايدا وگىزبەن الگى وتىنىڭدى اكەلىپ الساڭشى، مىنا بالا اتىمەن بارىپ ارتىسىپ بەرەر!...
ءشاي جيىلىپ بولا بەرە شالى تۇرەگەلىپ، مەنىڭ سەرىگىمدى ەرتە جونەلدى.
- ءجا، شىراعىم، «بۋرىلتوعايدانمىن» دەدىڭ بە؟ -دەپ ايەل مەنەن قايتالاي ءجون سۇرادى. سونسوڭ وڭاشادا شىنىڭا كەلىپ، ءبۇيىمتايىڭدى ايتىپ ال دەگەنى ەكەنىن سەزىپ، مەن دە سۇراۋ قويدىم.
- جەڭەشە، بىلتىر كۇزدە وسىندا دوربىلجىننەن دۇيسەن دەيتىن كىسى كەلدى مە؟
- يە، يە، كەلگەن. ونى قايدان تانيسىڭ؟
- مەن سول كىسىنىڭ ءىنىسىمىن.
- ە، ە، ول كىسى... جوق ىزدەپ جۇرگەنىن ايتىپ، ماعان ءبىر جايلارىن كوپ تاپسىرىپ كەتىپ ەدى... سونىسىن بىلەمىسىن، شىراعىم؟
- ارينە، بىلەمىن. ول كىسى ەكەۋىمىزدىڭ جوعىمىز ءبىر، -دەپ جىميا كۇرسىندىم مەن. الدەدە تولىقتاپ-انىقتاپ الىپ سويلەسپەك ەكەنىن ءتۇسىندىم دە، اتىن اتاپ سويلەدىم. بىلتىر كۇز باسىندا ماقپال دەيتىن اياۋلى «قارىنداسىمىز» جوعالىپ، الىگە دەيىن ءىزىن تابا الماي ءجۇرمىز!
بوساعاعا سۇيەنىپ، سىرتتان تىڭداپ تۇرعان قىز كىردى دە، كۇلىمسىرەي كەلىپ وتىردى قاسىما.
- اعاي ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
- مۇندا كەلگەلى اتىم ءابدىل، ءوز جەرىمدە بيعابىل ەدىم.
- باسە! -دەپ قىز تومەن قاراي بەرىپ كۇلدى.
- شىراعىم، قالىڭدىعىڭ امان-ەسەن... ءوز قالپىندا... دەنساۋلىعى جاقسى!-دەپ شەشەسى كۇرسىنە جالعاستىردى ءسوزىن - امال قانشا، قىستاۋدان كوشۋىمىزبەن قايتا ايرىلىپ قالدىق. قىس بويى بىزبەن ءبىر قىستاۋدا تۇرىپ ەدى. كوكتەۋگە كوشەرىمىزدە ونىڭ وتاۋىن كوشىرمەي ەرۋ قالدىرعان. ەرتەڭىنە باسقا بىرەۋ تۇيە اكەلىپ كوشىرىپ اكەتكەنىن ارتىنان ەستىدىك. قايدا اكەتكەنى ءالى بەلگىسىز.
تۇقىرىپ وتىرىپ قالىپپىن. بۇرقىراپ شىققان ماڭداي تەرىمدى سۇرتە بەردىم. قىز كوز الماي قاراپ وتىر.
- بولە كۇيەۋىمەن قالاي ەكەن ءوزى؟ -دەپ سۇرادىم از كىدىرىستەن سوڭ. - ءبىراز تاتۋ تۇرعان سياقتى ما؟
- جوق، ويباي، قانشا تەلىسە دە كۇيەۋىم دەپ تانىمايدى ونىسىن، «باۋىرىم» دەيدى ەكەن. ءوزى اسا اقىلدى بالا سياقتى عوي، وسىنداعى ناعاشى اعا-جەڭگەلەرى ەكەۋىنىڭ اراسىنا دانەكەر بولىپ، تالاي كىرىسكەن ەكەن. سوزگە ەش قايسىسىن بەتتەتپەپتى. سوندا دا ەكەۋىن كىشكەنە ۇيلەرىنە قاماپ، تۇندە سىرتىنان قۇلىپتاپ قويادى. العاشقى كەزدە كۇيەۋ «ەسىك اش - ەسىك اش!» دەپ ايقايلاپ، ءتۇن بويى جىلاپ شىققانىن ەستىگەندەر بار! - دەپ كۇلىپ جىبەرگەن ايەل، اۋزىن قولىمەن باسا قويدى. - استاعىپىراللا-استاعىپىراللا، نە كۇلەتىنى بار مۇنىڭ، ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن!... ماقپالدىڭ بۇل قىلىعىنا كەيدە ۇلكەن اقساقال دا شىداماي، تەرەزەدەن اقىرىپ جىبەرگەن كەزدەرى بار... باسقا تۇسپەگىر، نە قيلى ىستەر بولعانىن ەستيمىز، ايتەۋىر ماقپالدىڭ كونبەيتىندىگىن ءبىلىپ بولدىق. ۇلكەندەرىن ادەپتى سوزبەن مويىنداتىپ، سويلەتپەي تاستايدى. ال ونىڭ جاۋى، بايدىڭ كىشى ۇلى ابەۋ دەيتىنى. ول دا وتىزعا جاقىنداپ قالعان. كەلىنشەگى ەكى بالاسى بار... ماقپال سول كىرىسكەندە عانا قاتتى سويلەيدى. كەيدە اششى تىلمەن ياناتتاپ تا قۋادى ەكەن!...
- ال ەندى مەن ونى قاي-قاي جەردەن ىزدەۋىم كەرەك؟... بىلتىر كۇزدە دۇيسەن اعاي ىزدەپ كەلگەندە قايدا جاسىرىپتى، سونى بىلەسىز بە؟
- مىنا جاقتا ساۋىر دەيتىن بوكتەر تاۋ بار. سونداعى كونباي دەيتىن ءىنىسىنىڭ قولىنا جىبەرىپتى. ونداي تۋىستارى كوپ مۇنىڭ. ءبارىنىڭ قونىستانعان جەرلەرىن الگى شال بىلەدى. كەلگەن سوڭ جازىپ الارسىڭ شىراعىم!...
بۇگىن مۇندا قونباي قايتاتىنىمدى ەستىگەن شەشەسى قىزىنا ءبىر قاراپ قويىپ، دالاعا، وشاق باسىنا كەتتى. تومەن قاراي وتىرىپ كۇرسىنگەن بويجەتكەن سويلەدى ەندى:
- اعاي، مەن قىستا ماقپالمەن اندا-ساندا دۇزدە عانا كەزدەسىپ، سويلەسىپ قالىپ ءجۇردىم. ونى ءوز ۇيىنەن باسقا ەش كىممەن سويلەستىرمەيدى. ۇيىنەن شىعارمايدى. دۇيسەن اعانىڭ كەلىپ قايتقانىن مەنەن ەستىدى. ءسىزدىڭ اتىڭىزدى، ءتۇرىڭىزدى ءوزى ايتىپ بەرگەن، كوپ جىلايدى. قىستاۋدان ءبىز كوشەر الدىندا 5-6 كۇن بۇرىن ءبىر كەزدەستىك. (ودان سوڭ مۇلدە كورىستىرمەي قويدى). ونداعى ايتقانى بىلاي: «وسى جازدا دۇيسەن اعا مەن... ءسىز بىرگە كەلەتىن شىعار» دەپ كۇلىمسىرەدى. ەگەر مەن تاعى دا كەزدەسە الماي قالسام، ۇمىتپاي مىنا سالەمىمدى ايت» -دەدى سونسوڭ. - «مەن وزىنشە ۋاعدا بەرگەنمىن. سول انتىمدى ءتىرى تۇرعانىمدا ۇمىتپايمىن!... ۇكىمەتكە ارىز جازىپ جاتىرمىن. بىراق ەش-قايسىسى جەتپەي، جولدا ۇستالىپ قالعان سياقتى. وسى جاقىندا ءبىر قيسىنىن تاپسام تاعى جازامىن. قايتكەندە دە بۇعان ادام بولمايمىن.... كونگەنىم جوق، ولسەم دە كونبەيمىن!... ول دا مەنى ۇمىتپاسىن!... قاشان قۇتىلسام، وزىنە دەرەۋ حات جازامىن، ءتىپتى ءوزىم بارامىن! سابىر ەتىپ دەنساۋلىعىن ساقتاسىن!»
جاڭا كورىسكەندىكتەن توسىرقاپ قىسىلعان بويجەتكەن ماقپالدىڭ وسى سالەمىن كىدىرىپ-كىدىرىپ ايتىپ بولعانشا ءوزى دە تەرلەپ، مەنى بۇلاۋعا سالعانداي بالقىتتى، نۇرياشىمنىڭ ءوز ءسوزىن دالمە-ءدال جەتكىزۋ جولىندا قانشالىق قينالعانى وتكىر قارا كوزىن كەڭ اشا تۇيىلۋىنەن ءبىلىنىپ وتىرادى.
- راقىمەت قارىنداس! -دەپ قولىن الىپ، توتىققان ءسۇيىر ساۋساقتارىن قىسا ءتۇستىم. - راقىمەت، كوپ راقىمەت!... باقىتتى، ءومىرلى بول!... ال ەندى، ەگەر وسى ساپارىمدا ءوزىن تابا الماي قايتسام، مەنىڭ مىنا سالەمىمدى دە بۇلجىتپاي جەتكىز. «مەن بۇل ساپاردا تابا الماسام دا كۇتەمىن! «اقساق» ءيا، سوقىر بولىپ قالساڭ دا...» دەپ وزىنە مەن دە انت بەرگەنمىن. سونداعى جۇرەگىم ماڭگىلىك قالپىندا!»
قىزمەن سويلەسىپ وتىرعانىمدا شەشەسى ەسىك الدىندا قازانعا وت جاعا ءجۇرىپ، بىزگە قاراۋمەن، كۇلىمسىرەۋمەن بولىپ ءجۇر ەدى. قولىن الىپ سويلەگەن ءسوزىم بىتىسىمەن ۇيگە كىرە كۇرسىنىپ سويلەدى:
- مەنىڭ بۇل جالعىزىم، ماقپالمەن كەزىككەن سايىن ءبىر جىلاپ كەلەتىن. وتە جاقسى كورەدى، قىستاۋدان ايرىلىسقالى اۋزىنان تاستامايتىن بولدى. «ىزدەۋشىسى قاشان كەلەر ەكەن!» دەپ كۇبىرلەپ ءجۇرۋشى ەدى. جاڭا كەلە جاتقانىڭدا بوساعادان قاراپ كورىپ، «سول سياقتى» دەپ كۇلىپ جىبەردى!
كوزىنەن تۇپ-تۇنىق قوس تامشىسىن ىرشىتىپ قالىپ، بەتىن باسا جونەلدى قىزى. ماقپالدىڭ تىرىلىگىن العاش جەتكىزگەن وسى ۇيگە سۇيىنشىلىك ءۇشىن الىپ شىققان ءبىر پالتولىق سۋكنانى جول سومكەمنەن شىعاردىم دا، شەشەسىنە ۇسىندىم.
- جەڭەشەتاي، مىنانى قارىنداسىما پالتو تىكتىرىپ بەرىڭىزشى، اعاسىنىڭ بەرگەن ءسۇيىنشىسى بولسىن!.... جەمەنەيگە جاقىنداعاندا سەيپىنگە اپارىپ تىكتىرىڭىز.
- نيەتىڭە راقىمەت، شىراعىم، ىرىمىڭ قابىل بولسىن، الايىن، الايىن!
جانى نازىك، سۇلۋ سىمباتتى جاس بويجەتكەننىڭ اتى گۇلسانا ەكەن. بيىل ءوز قىستاۋىنداعى مەكتەپتەن التىنشى كلاس بىتىرگەنىن ايتتى شەشەسى.
- جاعىز دەدىڭىز بە، ولاي بولسا، وقۋدان ءتىپتى دە قاعا كورمەڭىز، قادامى جەتكەن جەرگە دەيىن وقىسىن! -دەگەنىمدە ءۇي سىرتىنان تاعى دا كۇلىمدەي كىردى گۇلسانا.
- اعا، ءسىزدى مەكتەپ باسقارۋشىسى دەپ ەستىگەنمىن... كومەگىڭىز تيسە قايدان بولسا دا وقي بەرەر ەدىم! -دەپ قولىن ارتىنا قايىردى دا، باسىن ءبىر جاق يىعىنا جىعا ەركەلەي قارادى.
- بيىل اۋدانداردىڭ بارىنەن دە 7-ءشى كلاس اشىلماق. ورتا مەكتەپتى ەگەر ءبىز جاققا بارىپ وقىعىڭ كەلسە، كومەگىمدى ايامايىن!... نەعۇرلىم مىنا قاماۋداعى اپەكەڭدى ەرتە بارساڭ، ساعان ەڭ قورمال پانا سول بولار ەدى -دەپ جىميعانىمدا شەشەسى ساڭعىرلاپ، ءوزى تازا كۇمىستەي سىڭعىرلاي كۇلدى.
- جازدا كەلسە بۇلاردان مەن-اق الىپقاشار ەدىم! -دەپ كۇلگەن بويى قايتا شىقتى سىرتقا. اق ۇيلەردەن تىڭشى كەلىپ قالۋىنان ساقتانىپ، كۇزەتتە جۇرگەنى ەكەن. الپەشتەۋدە وسكەن ەركە قىزدىڭ ەستەلىگى دە، ەر كوڭىلدىلىگى دە جەتەرلىك ەكەنىن بايقاپ، باسىمدى يزەپ-يزەپ قالدىم. شەشەسى كۇرسىنە ويلانىپ، مىنا قالىپتا ماقپالدىڭ قۇتىلۋى قيىن ەكەندىگىن، بۇل اۋدان ۇكىمەتىنە ارىز جازعانىمەن باتىل كومەك تيمەيتىندىگىن ايتتى.
- اعاي، سارسۇمبەدە دوستارىڭىزدان ەشكىم بارما ەدى؟ دەپ ەسىكتەن باسىن سۇعا كۇبىرلەپ سۇرادى گۇلسانا. مەنەن ىنتىقبايدىڭ اتى-ءجونىن ەستىدى دە قىزمەت جايىن تولىقتاپ جازىپ قويىڭىزشى! -دەپ باسىن تاعى سۇقتى. - وعان ءوزىڭىز دە حات جازىپ، ماقپال تۋرالى مىقتاپ تاپسىرىڭىز!... ءوز ءۇيىڭىزدىڭ تۇرعان جەرىن دە انىقتاپ جازىڭىز!....
ءسويتىپ، ءار جايدى ءبىر سۇراپ جازدىرىپ تۇرعانىندا وتىنشىلار قايتىپ كەلدى. اسىلعان تۇستىكتى جەپ بولعانشا كۇن ەكىنتىگە ەڭكەيىپتى. ماقپالدى ەندىگى ىزدەۋگە ءتيىستى جەرلەرىمنىڭ بارلىعىن قايداردان ەگجەي-تەگجەيمەن سۇراپ، جازىپ الا قايتتىم.
العاشقى تابىسىما باقاي دا، دوس مۇعالىم دە رازى بولدى. بىراق ىزدەيتىن جەرىمىز ءبىر-بىرىنەن اسا شالعاي، باساتىن جەرلەرىمىز كوپ ەكەن. ەرتەڭىنە قوبىق مۇعالىمىنە راحىمەتتى جاۋدىرا ايرىلىسىپ، باقاي ەكەۋىمىز جەمەنەي قالاشىعىنا كەتتىك. كوپ ساباقتاستىڭ ءبىرى ول جەردەن دە تابىلدى. بىراق جەمەنەي اۋداندىق ۇكىمەتتەن ماقپال جازعان ارىز تابىلمادى. جولدان قاعىپ الىپ، بايعا قايتارىپ تۇراتىن بىرەۋى بار سياقتى. سونان سوڭ-اق تاۋ ساعالاپ، دالا شيىرلاپ كەزە بەردىك. الدىمەن سايىرداعى كونبايدىڭ يەن جىقپىلداعى ءۇش ءۇيىن تاۋىپ ءتۇسىپ ەدىك. ىڭىردە اكەسى سىرتقا شىعارىپ كۇبىرلەگەن بالا جىگىت تاڭەرتەڭ جوق بولىپ شىقتى. «ماقپالدى جاسىرۋعا سول جونەلگەن-اۋ!» دەپ ءتۇيىلدى باقاي. جوعىمىزعا سول جىگىتشەنى قوسىپ ىزدەپ كەزە بەردىك، كەزە بەردىك. جازىپ العان بار ادرەستەن ءبىر ءىز تابىلمادى. ءبىز كوز جۇگىرتپەگەن قۋىستارى قالمادى.
شىلدەنىڭ اياق شەنىندە جاۋىنداتىپ، مالشىنىپ «بولە» اۋلىمىزعا قايتا كەلدىك. ايران-شالابىمەن ءوزىمىزدى، جۇعىمدى جايلاۋ جايىلىمىمەن اتىمىزدى كۇتتى. ءبىزدىڭ قايتىپ كەلگەنىمىزدى بولە بالادان ەستي شاپقىلاپ گۇلسانا جەتتى ءبىر كۇنى. ازىپ-توزعانىمىزدى كورە سالا جىلاي كۇلىپ، اعالاي كىردى قۇشاعىما. وسى قينالعانىڭىزدى تولىق ايتامىن وزىنە. بىلەسىز بە، ول قايراتتانىپ كەتەدى مۇنى ەستىسە!... جانە ول ءسىز دەگەندە قانداي دەڭىزشى....
- جەلەكپەن جۇرە مە ءوزى؟
- جوق، جەلەك قايدا!... تۇزگە شىعاردا جەڭگەلەرى اكەلىپ جاپسا، لاقتىرىپ تاستايدى ەكەن!... ءوزىنىڭ جازعان ءبىر ولەڭى مەن ءسىزدىڭ ءبىر ولەڭدى قوسىپ ايتىپ كۇبىرلەي جۇرەدى دە، «جوق، مەن ولمەيمىن، سەنى كورمەي ءتىپتى دە ولمەيمىن!» دەپ تاۋعا قاراي سويلەپ جىبەرەدى. سول كەزدە ءتىپتى نۇرلانىپ كەتەدى. كيىمىن تۇزەپ، ۇزىن بۇرىمىن ۋىسىنا جيىپ، كۇلىمدەي قارايدى جان-جاعىنا!. قانداي سۇلۋ دەڭىزشى!.... «كەلە الماسا ءوزىم-اق بارامىن دا» دەپ نەشە رەت ايتقان. ول ءسىزدى تاپپاي قويمايدى، ونداي اقىلدى قىز كورگەنىم جوق. «كۇركىرەپ تونگەن ايۋدى كۇلە سويلەپ قانا جۋاسىتىپ قايتارادى ەكەن!» دەپ ءبىر كەمپىر ايتىپ كۇلىپ ءجۇردى. ەندى ءسىز بۇل جەردە كوپ جۇرمەڭىز، بايلار سەزىپ قالسا، وقىس قىپ كەتەر. امان-ەسەن قايتىپ، ونى قامسىز كۇتىڭىز!»...
گۇلسانا وسىلاي جۇباتىپ قايتىپ ەدى. سودان ەكى كۇن وتكەندە اكەسى كەلىپ، بىرەۋدەن ەستىگەن كومەسكى حابارىن ايتتى: «قىز - كۇيەۋ وتاسپاعان سوڭ ءوز جەرىنە قايتارىپ جىبەرىپتى دەيدى. مولشەرى سىزدەر كەلۋدىڭ الدىندا عانا سياقتى!»
باقاي ەكەۋىمىز بۇل حاباردى ەستي سالا قامدانىپ، ەرتەڭىندە قۇزعىن سارىدە اتتاندىق. داۋىلداتىپ قوبىققا جەتتىك تە، ماقپالدىڭ بۇل قايتارىلۋىنا سەنبەي، ىنتىقبايعا قۇتقارۋدى مىقتاپ تاپسىرىپ، حات جازدىم. «كورسەڭ، نۇرياشتىڭ ءدال ءوزى ەكەندىگىنە مويىندايسىڭ» دەگەنىمدە كوز جاسىم دا ىرشىپ ءتۇستى قاعازعا. جاڭبىرلاتا جورتىپ، ايۋلاتا ىعىپ، ورقاشاردان تۇستىك. باقايدى اتىمەن دوربىلجىنگە قايتاردىم دا، بوكتەرمەن ايلانا تارتىپ، قايىن جۇرت جاققا جونەلدىم.
ءوزىم كورىپ جۇرگەن جايلاۋىنىڭ اۋىل سىرتىنداعى بەلەسىنە ەرتەڭى تالتۇستە جەتىپ ەدىم. الدىمنان قايناتا جۇزبەك اتپەن شىعا كەلدى. سالەم بەرىپ تۇرا قالدىم الدىنا. بۇل جولى تىم اقجارقىن امانداستىم. ول دا پەيىلدىسي احۋالداستى. اتىمنىڭ جاراۋلىعى مەن ءجۇزىمنىڭ توتىعۋىنا قاراي ءتۇستى. ءاۋجايدى بايقاعانداي، «جول بولسىن» سۇرامادى.
- اعاي، ماقپالىڭىزدى امان-ەسەن كورىپ، كوز ايىم بولعان شىعارسىز؟ -دەگەنىمدە قىزىنىڭ كوزىندەي ۇلكەن كوكشىل كوزى بادىرايا ءتۇستى.
- قاشان كەلىپتى! ... بيعان-اي، ول قايدا ەندى ماعان، دەرەگىن ءالى دە تابا الماي شەشەسى زار قاعىپ وتىر! -دەدى دە كۇرسىنگەن بولىپ، اتىن تەبىنە جونەلدى. قاناتىن كەرە جايعان قارا قۇستىڭ كولەڭكەسى قارسى الدىمنان جۇيتكىپ وتە شىعىپ ەدى. ىلە شالا ءبىر تۇيدەك قارا بۇلت كەلىپ، كۇن ءجۇزىن قىمتاي قويدى دا، باسىپ تۇرا الماي، ول دا جىلجىپ كەتە بەردى. جازىق سايداعى جىم-جىرت اۋىلعا جىلجىپ مەن جەتتىم دە، تۋرا تارتىپ كەلىپ، ۇلكەن ۇيىنە ءتۇستىم. سالەمىمە شالا-شارپى امانداسا سالىپ ىڭقىلداپ، دوڭبەكشي ءتۇستى جۋان كەمپىر. كىشى ۇيىندەگى ۇلكەن كەلىنىنە داۋىستادى.
- ءۇھ-اھ-اھ-ھ... ءاي بيجامال قايداسىڭ، بەرى كەل ويباي!...
ماقپالدىڭ ءوز شەشەسى كىرىپ، ماعان بار پەيىلىمەن ەسەلەپ امانداستى. سوزا كۇرسىنىپ، دىمدانعان ايالى كوزىن كيمەشەگىنىڭ شالعايىمەن ءسۇرتتى. تاسىرايا قالعان تاجال كەمپىرگە سونان سوڭ قاراپ ەدى. سىر مىنەز ەنەنىڭ تىلدەپ جىبەرۋگە وقتالعانىن بايقادى بىلەم، اق ءجۇزى ءسال قىزعىش تارتا جىلجىپ الدىنا باردى. سەرمەپ جىبەرگەن ساۋساق تۇسپالىمەن جۇكتەن ەكى جاستىق الىپ، باسىنا جاستادى. سونان سوڭ ساۋساق بۇيرىعىن كورمەسە دە، ۇستىنە كەمپىردىڭ ءوزىنىڭ قاپتال كۇپىسىن جاپتى. كۇن ىستىق بولسا دا باسى-كوزىن مىقتاپ قىمتاپ جاتقانىنا قاراپ مەن جىميدىم...
ارماندى انانىڭ ىشىنەن ءتۇيىلىپ، ءزار جۇتىپ جۇرگەنىن ەندى ءبىلىپپىن. كۇمىستى تەگەنەگە قىمىز قۇيىپ اكەلىپ، داستارقانىن شاعىنداپ قانا جايدى دا، ەكى شىنىعا قىمىز قۇيدى. ءوزى دە وتىرىپ ءىشتى. كوز استىمەن قاراي-قاراي وتىرىپ ەگىلگەندە، مەن دە تۇقىرىپ، ءىشىپ وتىرعان شىنىما توگىپ-توگىپ جىبەرىپ ەدىم. مۇنىمدى ءبىلىپ قالعان انا ءوزىن-ءوزى تەجەي الماي، وكسي جونەلدى. كۇپى استىنان جالعىز كوزىمەن سىعالاپ جاتقان تاجال:
-ىھ-ھى-ءۇھ... بايىڭ ءولدى مە ەي سەنىڭ! -دەپ قالعاندا ەكەۋىمىز دە تيىلا قالدىق.
- ەندى سونى جۇتباقسىز با! -دەدى كەلىنى.
- ويباي-اي، مىنا بەتپاق نە دەيدى؟ -دەپ باسىن كوتەرىپ الدى دا مەنىڭ بادىرايا قالعان كوزىمە قاراپ، سۇلىق وتىرىپ قالدى. الدىمداعى ءبىرىنشى قىمىزدى جۇتا سالىپ، اللوحۋ اكبار ايتتىم دا، شىعا جونەلدىم.
نۇرياشىمنىڭ نۇرلى شەشەسى سوڭىمنان ەرىپ، ءۇي سىرتىنداعى دەرەگە بىرگە كەلدى.
- جەمەنەيگە بارىپ كەلدىم. - دەپ كۇبىرلەدىم ات ايىلىن تارتا تۇرىپ. - ماقپالدى كوپ ىزدەپ تابا الماسام دا، اماندىعىن تولىق ەستىپ قايتتىم. قامىقپاڭىز، ول كەلەدى!
- كەلسە، ءوزىڭ قابىل كورسەڭ... بار باتام ەكەۋىڭنىڭ جولىڭدا بولار ەدى!
- بۇل جاققا... جاسىرىپ اكەلسە، ەستىسىڭىزبەن دەرەۋ مىنا مەكتەپ باستىعىنا - دۇيسەنگە حابارلاي قويىڭىز!
- ەندى ەشكىمنەن تايىنار دا، جاسىرار دا جايىم جوق!... بۇل جاۋىز قانشا جيىرىلسا دا، ولگەن ايداعارداي كورىنەدى ماعان. ءوزىڭ دە تەز-تەز حابارلاسىپ تۇر، قاراشىعىم!..
اتقا انا پەيىلىمەن قۋاتتانا قونىپ، دۇيسەننىڭ ۇيىنە جەتتىم....
ءاپايتوس جەڭگەم ەكى بيەسىنىڭ قىمىزىمەن ءتورت-بەس كۇن كۇتىپ، تىنىقتىرىپ قايتاردى. ەكى اي بويى سارپىلداپ جورتىپ، سالبىراپ قايتقان جايىم بار. قاقپادان كورىنىسىممەن شەشەم شىعىپ، كۇلە قارسى الدى: «و قۇلىنىم-اۋ! امان قايتتىڭ با، ايتەۋىر؟ نە قيلى قاستىققا ۇشىرادى دەپ ءوزىڭ كەتكەلى زارەم قالمادى!.. باقايدان ەستىدىم، ۇجدانى بار بالا كورىنەدى عوي، ءتىرى بولسا شىعار ءبىر جەردەن!».
تاعى دا ەكى-ءۇش كۇن دەم الىپ، مەكەمەگە ءتۇس جارىمداعاندا باردىم. بارۋىمنان قايتۋىم تەز بولدى، ماحمۇت ەكەۋىمىزدىڭ ورنىمىزعا كەكسەسىنەن جۋان ەكى ينسپەكتور تاعايىنداپ، ورنىمىزعا جالپايتىپ وتىرعىزىپ بولىپتى.
- قىسقارتىلىپ قالدىڭ، شىراعىم، جالعىز سەن ەمەس، بۇكىل مەكەمە قىزمەتكەرلەرى ىقشامدالىپ، قىسقارتىلىپ جاتىر. وزىڭنەن دە بولدى عوي، وكپەلەمە! -دەپ شاكەرباي تۇقىردى.
- جوق، شاكە، مەن قايتادان ۇزارا الامىن، ءسىز وكپەلەمەڭىز! -دەپ كۇلە شىعىپ بارىپ، اكىم بولىمىنە كىردىم. الدىنداعى قاعازىن تۇرتپەكتەپ، باس كوتەرمەي قويدى دوسان. قاساقانا ءتور جاقتاعى ورىندىعىنا شالقالادىم.
- جاي-جاپساردى شاكەربايدان ۇققان شىعارسىڭ؟ -دەپ اكىمنىڭ مۇرتى بۇلكىلدەپ قالدى ءبىر شاقتا. - كادىرلاردى ىقشامداۋ شارتىنا ءىلىنىپ قالدىڭ، امال قانشا!... جانە، شىراعىم، ءوزىڭ اسقان ءبىر قىڭىر جىگىتسىڭ عوي، سوندا دا ايەتۋىر نەشە جىل قىزمەتتەس بولعانىڭا قاراپ، ول ايىپتارىڭدى اشپادىق جوعارى جاققا.... عاني باتىردىڭ قالاي قولعا الىنعانىن ەستىدىڭ بە ءوزىڭ؟ وسى جاقىندا ۇرىمجىگە زور جيىنعا بارىپ قاتىناسقان ەكەن. ءبىر ايەل وكىلدى جەكە جاتاقتا ۇستاپ الىپ، قىرتىپ وتىرعانىندا ساقشى كادىرلارى كىرىپ، باسسالىپتى. ال، سەن ودان دا اسىپ بىرلىك ساپتىڭ قۇرمەتتى وكىلدەرىنە «قىزىڭ قايدا؟!» دەپ اقىراڭداۋعا دەيىن جەتتىڭ عوي!... ءتىپتى ولمەلى قارت شەشەسىن باسىنۋىڭ قانشالىق! ... قىزمەتتەن قىسقارتىلعان سوڭ، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولماسىن دەپ مۇنى جابا سالىپ وتىرمىز... ال، ءوزىڭ قانشالىق بۇزىلعانىڭمەن دە قابىلەتىڭ بار جىگىتسىڭ. الدە دە ءبىر جەردەن قىزمەت ىزدەستىرىپ كورەرمىز. تاعى دا ءبىراز دەم الا تۇراسىڭ دا ەندى! قازىرشە لاج جوق، جوعارى جاقتىڭ بەكىتۋىنەن ءوتىپ كەتتى، قىسقارتىلىپ قالدىڭ!
- جوق، اكىم، مەنى قانشا شۇنتيتقانىڭمەن دە كەمي قويمايمىن، نانباساڭ سوزىپ كورشى ءوزىڭ، كەدەيدىڭ كونپىسى ەمەسپىن بە، بەس قۇلاش ۇزارارلىعىم بار ءالى! -دەپ شىقسام دا، ويىنبۇزار ايىپقا تارتىلعانىما قام جەپ شىقتىم. «توڭكەرىس جولى بۇراڭ» دەگەن عوي، وقاسى جوق. كومپارتيا بار، تۇزەتىلەر دەگەن سەنىمگە كەپ تە شىقتىم.
دانىشپان تەرگەۋشىم، ءداڭۋيسىز[1] بوستاندىقتىڭ دەكتاتۋرا پىشاعى قايراۋسىز. كەزىندە-اق تالاي قىسقارتىلعان، ورەسكەل ۇزىن كەرى توڭكەرىسشى ەكەنمىن عوي، الدە دە ءبىر از تۇقىلىم قالار. قىلمىس دەگەن، ونداي تۇقىل تۇگىل تيتتەي وقىرا قابىرشاعىنان دا ءونىپ-وسە بەرەتىن، اسا جانسەبىل باتىر ەمەس پە؟!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] داڭۋي (قىتايشا) - پارتيا ۇيىمى (كومپارتيا كوميتەتىنىڭ قىسقارتىلعان اتاۋى)
