5-ءشى قىركۇيەك -احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.

بيىلاحمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا - 140 جىل، ال احاڭ تۇرلەگەن الىپبيگە - 100 جىل

احمەت بايتۇرسىنۇلىنداي قازاق حالقىنىڭ ار-وجدانىنا اينالعان تاريحي تۇلعانىڭ قولىمەن جازعان قانداي دا قاعازدى نازاردان تىس قالدىرۋعا قۇقىمىز جوق. ونىڭ تالاي جىلدار بويى قاپاستا جاتقان مالىمدەمەلەرى مۇقىم جۇرتقا ءالى ءمالىم بولا قويمادى. تاريحي ماڭىزى زور مالىمدەمەلەردى تەك الاشتانۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ساناۋلى ورتا: قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ارنايى ماماندار عانا بىلەتىن بولار. وندا ءبىزدىڭ مۇنىمىز ۇلكەن ابەستىك. ويتكەنى، الاش ارىسىنىڭ ايتقانىنان جالپى الاش - قازاق جۇرتى قۇلاعدار بولۋى پارىز. بۇل كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قاجەت. مالىمدەمە دەگەنىمىز نە؟ ارينە، مالىمدەمە تۋرالى ۇعىمنىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. ءارى ول مازمۇنىنا قاراي ءار ءتۇرلى بولادى. جالپى، مالىمدەمە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ءتۇرلى ۇيىمداردا ءىس جۇرگىزۋگە بايلانىستى راسىمدەلەتىن رەسمي قۇجات.

5-ءشى قىركۇيەك -احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى.

بيىلاحمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعانىنا - 140 جىل، ال احاڭ تۇرلەگەن الىپبيگە - 100 جىل

احمەت بايتۇرسىنۇلىنداي قازاق حالقىنىڭ ار-وجدانىنا اينالعان تاريحي تۇلعانىڭ قولىمەن جازعان قانداي دا قاعازدى نازاردان تىس قالدىرۋعا قۇقىمىز جوق. ونىڭ تالاي جىلدار بويى قاپاستا جاتقان مالىمدەمەلەرى مۇقىم جۇرتقا ءالى ءمالىم بولا قويمادى. تاريحي ماڭىزى زور مالىمدەمەلەردى تەك الاشتانۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ساناۋلى ورتا: قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، قازاق تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن ارنايى ماماندار عانا بىلەتىن بولار. وندا ءبىزدىڭ مۇنىمىز ۇلكەن ابەستىك. ويتكەنى، الاش ارىسىنىڭ ايتقانىنان جالپى الاش - قازاق جۇرتى قۇلاعدار بولۋى پارىز. بۇل كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قاجەت. مالىمدەمە دەگەنىمىز نە؟ ارينە، مالىمدەمە تۋرالى ۇعىمنىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. ءارى ول مازمۇنىنا قاراي ءار ءتۇرلى بولادى. جالپى، مالىمدەمە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن ءتۇرلى ۇيىمداردا ءىس جۇرگىزۋگە بايلانىستى راسىمدەلەتىن رەسمي قۇجات.

مالىمدەمە ءماتىنىنىڭ - بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانىم كورۋى سيرەك قۇبىلىس. ەگەر مالىمدەمەنىڭ مازمۇنى قوعامدىق ورتاعا قانداي دا پايداسىن تيگىزەتىن بولسا عانا، ول ەل نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان. ماسەلەن، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىن مويىنداپ، كوممۋنيستىك پارتياعا مۇشەلىككە قابىلداۋىنا بايلانىستى جازىلعان مالىمدەمەسى. مۇنى ءتىپتى، سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنىڭ بولشەۆيكتەر پارتياسى ساياسي ناۋقانعا اينالدىرىپ، ورتالىق باسىلىمعا جاريالاعان[1].

تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، ا.بايتۇرسىنۇلىنداي ءىرى ساياسي قايراتكەر جانە رەفورماتور-عالىمنىڭ بەدەلى ارقىلى قازاقتار اراسىندا پارتيانىڭ ىقپالىن ارتتىرىپ، بەدەلىن كوتەرۋ بولعان. البەتتە، كوممۋنيستىك پارتيا دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى، ال احمەت شە؟ قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن مۇشەلىككە كىرگەن پارتياسىنان جىلعا جەتپەي شىعىپ قالدى. مىنە، وسى تۇستا ول ءوزىنىڭ «جازىعىم نە؟» دەگەن ساۋالنامالىق مالىمدەمەسىن ءوتىنىش تۇرىندە پارتيا الدىنا قويعان. ال پارتيا ونى العاشقى مالىمدەمەدەي بۇقارا جۇرتقا جاريا ەتپەدى. نەگە؟ ويتكەنى، بۇل مالىمدەمەدە قازاق جەرىنە كەلگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بولشەۆيكتەر پارتياسى قازاق جۇرتى ءۇشىن جۇمىس جاساماعانى ايتىلدى. «تۋراسىن ايتساڭ، تۋعانىڭا جاقپايسىڭ» دەمەكشى، ا.بايتۇرسىنۇلى ايتقان اششى شىندىق جىمىسقى ساياساتتىڭ «قاراتۇنەك قاپاسىنا توعىتىلدى». كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مازاسىن العان مالىمدەمە جونىندە تاۋەلسىز كەزەڭنىڭ تاريحشى-عالىمدارى، زاڭ، الەۋمەتتانۋ، مۇراعاتتانۋ سالاسىنىڭ ماماندارى الاش قوزعالىسىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە تۇتاستاي قاراستىرماسا دا، ازدى-كوپتى پىكىرلەرىن ايتىپ كەلدى. مۇمكىن كەلەشەكتە بۇل مالىمدەمە جان-جاقتى تالدانىپ، ءتيىستى باعاسىن الار. وعان الداعى ۋاقىت - تورەشى.

تاريحي تۇلعانىڭ بۇل مالىمدەمەسى 1996-شى جىلى قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرى ج.سۇلەيمەنوۆتىڭ دايىنداۋىمەن «اقيقات» جۋرنالىندا جاريالاندى [2, ب. 80-81].2006-شى جىلى ادەبيەتشى-عالىم ت.جۇرتبايدىڭ قۇراستىرۋمەن «الاش اقيىقتارى» جيناعى جارىق كوردى [3, ب. 221-224]. ت.جۇرتبايدىڭ تالاي جىلداردان بەرى ءتۇرلى مۇراعاتتارداعى جابىق قور قۇجاتتارىمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنى عىلىمي ورتاعا ءمالىم. 1928-1932-ءشى جىلدارى الاش زيالىلارىنا مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ ەرەكشە ءبولىمى جۇرگىزگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ ايىپتاۋ پاپكىسى توم-توم بولىپ، شاڭعا بوگىلىپ، قاراڭعى قاپاستا جاتقانىنا جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت ءوتتى. بۇل قۇجاتتاردىڭ تاريحى سان قيلى، تاعدىرى ودان دا شىتىرمان. ال شىندىقتى ارشىپ الۋعا وتكىر كوز، الماس جۇرەك كەرەك. قازاق ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن تولايىم تاعدىرلى تۇلعالار «شىندىقتاعى شىرعالاڭنىڭ» ارا-جىگىن اجىراتىپ، اقيقاتىن ايتاتىن ءوزىنىڭ ادال ۇرپاقتارىن كۇتكەلى قاشان؟! «...بايلاتتىرعان قولىمدى، بوگەتتىرگەن جولىمدى. جاقىنىم بار، جاتىم بار، حابارلانا جاتىڭدار! مەن سەندەرگە جۇگىندىم، تورەشى - ءادىل قازى دەپ» ارتىنداعى ۇرپاعىنا ءۇمىت ارتقان احاڭ مۇراسىنىڭ كەيبىرى ءالى كۇنگە ادىلەتتى باعاسىن العان جوق. الاششىل عالىم ت.قۇداكەلدىۇلىنىڭ كەز كەلگەننىڭ ءتىسى باتپايتىن توم-توم پاپكىلەرگە كوز مايىن جەگىپ، ونى كىتاپ ەتىپ قۇراستىرىپ، ەل نازارىنا ۇسىنۋى - قازاق دەگەن ۇلىستىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ماقتانىش تۇتاتىن تالايلاردىڭ رۋحىن قوزعاپ، اداسىپ جۇرگەن ساناسىن سەلك ەتكىزگەن شىعار-اۋ!

«الاش اقيىقتارى» اتتى جيناق-الاش ارىستارىنىڭ كوركەم ادەبيەت تۋرالى اسىل سوزدەرىن ارتىنداعى ۇرپاعىنا قاز-قالپىندا جەتكىزگەن تاعىلىمى مول كىتاپ. وسى جيناقتىڭ العىسوز ورنىنا بەرىلگەن «تالانت تالقىسى» اياسىنداعى وي-تولعاققا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1929-شى جىلعى تەرگەۋشىلەرگە بەرگەن جاۋاپ-مالىمدەمەسى ءبولىپ-جارۋسىز تۇتاستاي ەنگەن. ءسىرا، قۇراستىرۋشىنىڭ بۇل مالىمدەمە-جاۋاپتىڭ تۇپنۇسقاسىن وقىعان ساتتەگى جۇلىم-جۇلىم بولعان جۇرەگى مالىمدەمەنى بولشەكتەۋگە داۋالاماعان بولۋى كەرەك. ويتكەنى، وسى مالىمدەمەنىڭ تەرگەۋ حاتتاماسىنا تىركەلگەن ورىسشا نۇسقاسىن وقىعاندا ەسەڭگىرىپ قالعانمىن. ەسىمدى جيناعان ساتتە «شىركىن-اي، توتە جازۋداعى نۇسقاسىن وقىر ما ەدى، كىم ەكەن ورىسشالاعان، بارلىق ءسوزىن بۇكپەسىز اۋداردى ما ەكەن؟» دەگەن كۇدىكتى وي ساپ ەتە قالدى. مىنە، سول ورىسشا مالىمدەمەنى كيريلل-قازاقشامەن شەبەر سويلەتكەن تۇرسەكەڭنىڭ قالامىنا ءتانتى بولدىم.

1992-ءشى جىلى اتالعان مالىمدەمە جازۋشى د.دوسجانوۆتىڭ «اباقتى» كىتابىنىنىڭ «احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىستى بولۋ تاريحى» تاراۋشاسىندا قاراستىرىلعان[4, ب. 152-218]. ءبىر وكىنىشتىسى، مالىمدەمەنىڭ كەيبىر تۇستارى كىتاپ اۆتورى تاراپىنان ءبىرشاما وزگەرىسكە تۇسكەنىن، كەيىن دەرەكتى قۇجاتتى كورگەننەن سوڭ بارىپ بايقادىق... جازۋشىنىڭ قيالى ۇشقىر بولاتىنى راس شىعار، بىراق تاعدىر-تالايى توزاققا تولى اياۋلى ارىستار جونىندە جازعاندا، قيال جەتەگىنە ەمەس، ار ىسىنە باعىنعان ابزال-اۋ! جازىلعان ءاربىر ماقالا، مەيلى زەرتتەۋ ەڭبەك، مەيلى ارىز-ءوتىنىش بولسىن ادەبيەت دەگەن اسىل مۇرانىڭ قورىنا بارىپ قۇيىلاتىنىن ۇمىتپاعان دۇرىس. الاش زيالىلارى «ادەبيەت اردىڭ ءىسى» دەپ بەكەر ايتپاعان. قاي-قايسىمىز دا تاريح تارازىسىنا، ايتەۋىر ءبىر تۇسەتىنىمىزدى جادىمىزدا ۇستاساق ەكەن.     

ەندى «جازىعىم نە؟»جونىندەگى مالىمدەمەلىك ءوتىنىش تۋرالى ءسوز قوزعاساق، بۇل 1921-ءشى جىلى قىزىل پارتيا قاتارىنان شىعارىلعاننان كەيىن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭپارتياعاقويعانساۋالى.شىندىعىندا، ۇلت جۇمىسىن ارىمەن اتقارعان، قاراقان باسىنىڭ قامى ەمەس، حالىق قامىن جەگەن ادامنىڭ جازىعى نە؟ ونىڭ قانشالىقتى جازىقتى، نە جازىقسىز ەكەنىن تاريح تارازى ءوزى سالماقتايدى ەمەس پە؟! كوممۋنيستىك پارتيا ءوزى داتتادى، ءوزى اقتادى. ارينە، تالاي جىلداردى ارتقا تاستاپ، زارىقتىرىپ كەلگەن اقيقاتتىڭ استارىنا ءۇڭىلۋ - ۇرپاق پارىزى. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز - سول عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلت ءۇشىن جاساعان رياسىز ەڭبەكتەرى مەن ولاردىڭ جەكە باستارىن قۇرباندىققا شالۋ ارقاسىندا كەلگەن تاۋەلسىزدىك. ۇلتىنا جاساعان ۇلى ىستەرىنىڭ ءىلتيفاتىن وزدەرى كورە الماعان، بىراق ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيگەندىكتەن، ونىڭ جولىندا «قۇربان» بولعان الاش ارىستارىنىڭ ارۋاعىنا ماڭگى تاعزىم جاساساق تا، «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوسەۋىنە اينالعان قانداس-بەلسەندىلەردىڭ بىلىعى قانشا ۇرپاققا جۇك بولار ەكەن» دەگەن ساۋال دا وزەكتى ورتەيدى.

قازاق ءسوز باققان جۇرت. «ايتپاسا - ءسوز اتاسى ولەدى» دەگەن قاناتتى ءسوز دە سول قازاەكەمنەن قالعان. جۇرەكتەگى ءسوزدى ءتىل ۇشىندا ىركىپ، بىرەۋدىڭ پايداسىنا قاراي كولتەكتەمەي، ويدى تۋرا ايتساق، الپاۋىتتاردىڭ يلەۋىندەگى زامانعا جەم بولماسىمىز انىق-اۋ! ءبىز وزگەگە از جەم بولعان جوقپىز، «...ءتول ادەبيەتى بار جۇرت قانا تاريحتا ورىن الادى»دەگەن احمەتتىڭ ەل اۋزىنداعى ءسوزدى جيناپ، ونى تالداپ، تالعاپ، سونان سوڭ ءوز جانىنان قيسىنىن تاۋىپ قازاق ۇلتتىق عىلىمىن جاساعان تەڭدەسسىز ەڭبەگىن 70 جىل بويى ءوزارا تالان-تاراجعا سالدىق. سودان نە تاپتىق؟! تەككە يتارشى بولىپ، وزگەلەردىڭ ادەبيەتىن ۇلىقتادىق، ۇلت ادەبيەتىنىڭ قاينارى «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» ءتول اۆتورىن قۇلىپتادىق... قانداي ەرىك كۇشى، نامىسى جوق ەرمە ۇلتپىز، ءالى اركىمدەردىڭ ايتاعىنا ەرىپ ءجۇرمىز. عاسىر باسىندا قوس ءتىلدى قاۋىپ كورىپ، «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى»دەپ شىرىلداعان عالىمنىڭ عيبراتىنان ونەگە الۋدىڭ ورنىنا «ءۇش تۇعىرلى - ءتىل» دەپ ۇرانداعان ۇرپاقپەن قاتار ءوسىپ كەلەمىز. ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىندا ۇلت ءتىلىنىڭ تەڭدىگى ساقتالسا ءبىر ءسىرا. وتانىمىزدا وتىرىپ حالىقارالىق قاتىناس قۇرالىنا اينالعان ورىس پەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ جىرتىسىن جىرتپاي-اق، «وتباسىلىق ءتىلدىڭ ءرولىن اتقارا الماي وتىرعان ءوز ءتىلىمىزدىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟» دەگەن ساۋالدىڭ زاۋالىن تارتىپ جۇرمەسەك ەكەن، اعايىن!

* * *

پارتيانى تازالاۋ جونىندەگى گۋبەرنيالىق

كوميسسياعا (اۋداندىق كوميسسيا ارقىلى)

ركپ مۇشەسى احمەت بايتۇرسىنوۆتان ءوتىنىش

جازىعىم نە؟

قىرعىز-قازاق حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوممۋنيستىك ۇياسىنىڭ حاتشىسى پارتيانى تازالاۋ جونىندەگى اۋداندىق كوميسسيانىڭ قاۋلىسى بويىنشا مەنىڭ پارتيادان شىعارىلعانىمدى مالىمدەدى. ماعان جەتكىزىلگەن حابارعا قاراعاندا، مەنىڭ شىعارىلۋىما، بىرىنشىدەن، پارتيا جيىلىستارىنا قاتىسپاعاندىعىم، ەكىنشىدەن، مۇشەلىك جارنانى ۋاقىتىسىمەن تولەمەگەندىگىم جانە ۇشىنشىدەن، مەنىڭ الاشوردا ۇيىمىنا قاتىسقاندىعىم بولسا كەرەك.

ماعان قويىلىپ وتىرعان بۇل ايىپتاردىڭ قايسىسىنان بولسىن مەن باس تارتپايمىن.

قازاقستانداعى كەڭەس وكىمەتى ءومىرىنىڭ ءۇش جىلى ىشىندە ركپ ۇيىمدارىنىڭ قازاقتار اراسىندا جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ قاي سالاسىن الساق تا ەشقانداي العا جىلجۋشىلىق بولمادى. نەگە وسىلاي بولدى؟ جۇمىسقا كەدەرگى جاساعان نە؟ بۇل ساۋالدى ەشكىم دە وزىنە قويمادى جانە ەشكىم دە بۇل تۋرالى بايىپپەن وي جۇگىرتىپ كورگەن ەمەس.

جاڭا شىندىقتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سەكۋند دە جەتىپ جاتادى، ال وعان بوي ۇيرەتۋگە، ونى يگەرىپ كەتۋگە ونداعان جىلدار ازدىق ەتەدى. جەكە ادامنىڭ نەمەسە قوعام تىرشىلىگى قاعيدالارىنىڭ ورتاشا دارەجەسىنە ازدى-كوپتى ساي كەلەتىن اقيقاتتار مەن يدەيالار عانا ءبىرشاما جەڭىلقابىلدانىپ، مەڭگەرىلىپ كەتە الادى. كوپتەگەن ۋتوپيستەردىڭ ەكونوميكالىق جوسپارلارىنىڭ ىسكە اسىرۋ ۇستىندە ساتسىزدىككە ۇشىراۋى - ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىنىڭ جوقتىعىنان ەمەس، ءوز زامانىنىڭ جاعدايىنا سايكەس كەلمەگەندىگىنەن جۇزەگە اسپاي قالدى، ويتكەنى ادامدار ساناسىندا ايتارلىقتاي دايارلىعى بار نەگىز تابا الماۋىنىڭ سالدارى بولدى.

قاشان دا بولسا تەوريا جەدەل تۇردە العا باسادى دا، پراكتيكا بولسا باياۋ جىلجيدى، ءومىر جالقاۋلانا سۇيرەتىلىپ، ۇنەمى ارتتا قالادى دا، الىسقا ۇزاپ وزىپ كەتكەن عىلىم ساۋلەسىن ارەڭ سەزىنەدى. ادام ەركىنە ۇزاق ۋاقىت بويى اسەر ەتكەن سەزىمدەر ونىڭ جانىنا وتە تەرەڭ ەنىپ، داعدىعا، سالتقا اينالادى دا، سودان سوڭ ىرگەتاسىن قيراتىپ، تىرەگىن شايقاسا دا ءوزىنىڭ ورنىن قورعاي بەرەدى.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءبىلىم جاعىنان ارتتا قالعان، سەزىم تۇرعىسىنان قاراعاندا ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپىنا بەرىك باتقان، سونىمەن بىرگە جەدەل تۇردە دامۋ قاجەتتىگىن سەزىنگەن، ءار كەزەڭدە پروگرەس دوڭگەلەگىنە جارماساتىن قازاق حالقى تۇر. بۇل حالىقتا ادەبي كىتاپتار عانا ەمەس، ءوزىنىڭ انا تىلىندەگى وقۋلىقتارى دا جوق، ياعني قانداي بولسا دا مادەني-اعارتۋ جۇمىسىن باستاۋعا نەگىز بولارلىق باستى قۇرالدىڭ ءوزى جوق...

نەگىزىندە قازاقتار اراسىندا ساياسي-اعارتۋشىلىق، ۇگىت-ناسيحاتتىق، پارتيالىق جانە ءار ءتۇرلى باسقا دا جۇمىستاردى جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگى مويىندالىپ، بۇل ءۇشىن ءبىر قاتار ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان جۇمىستار قازاق اراسىندا جۇرگىزىلىپ وتىر ما؟ - جوق. قازاقتار ورتاسىنداعى جۇمىستىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرى - كىتاپحانالار مەن وقۋ ۇيلەرىن اشۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي وتىر. قازاق تىلىندە ادەبي كىتاپتاردى شىعارماي تۇرىپ، قازاقتارعا كىتاپحانالار مەن وقۋ ۇيلەرىن اشامىز دەۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى جايت بولىپ تابىلادى.

قازاقتار ءۇشىن دە، جالپى العاندا قاراڭعى قالىڭ بۇقارا ءۇشىن دە كوممۋنيزم يدەياسى، گەينەنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «شاقىرىلماعان بوتەن قوناق». حالىق بۇقاراسىنىڭ سانالىلىق جاعىنان العاندا مەشەۋلىگى، ال سەزىم جاعىنان ءتۇرلى تەرەڭىرەك وزگەرىستەرگە دەگەن بەيىمسىزدىگى كوپكە بەلگىلى شىندىق. كوممۋنيزم يدەياسى قازاقتارعا تەز ارادا قونبايدى. ءبىز ونى «اتتى اسكەر شابۋىلىمەن» ەنگىزە المايمىز، ءبىز ونى ۇزاققا سوزىلاتىن قاتاڭ جۇيەلى ءىسىمىز ارقىلى ورنىقتىرا الامىز. ال بۇل ءۇشىن ەشقانداي قولايلى العى شارتتارى بولماسا دا، شاپشاڭ تۇردە تابىسقا جەتەمىز دەپ سەنەتىن جولداستار قاتتى قاتەلەسەدى. قازاق ولكەسىنىڭ كەڭ بايتاقتىعى، تۇرعىن حالىقتىڭ شاشىراندى ورنالاسۋى سەبەپتى، تەمىر جولداردىڭ جوقتىعى جانە باسقا دا قاتىناس قۇرالدارى مەن بايلانىستىڭ قيىنشىلىقتارى، قازاقتار اراسىندا قانداي دا بولماسىن جۇمىستى تەز قارقىنمەن جۇرگىزەمىن دەپ، اسىرەسە ۇگىت-ناسيحات جانە مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىن دەپ ارمانداۋدىڭ ارتىق ەكەندىگىن كورسەتەدى.

اتالعان سالالار بويىنشا جۇمىس جوسپارى ۇزاق مەرزىمگە ارنالىپ جاسالىنىپ، ايقىن جەتىستىكتەرگە جەتەتىندەي بولۋى كەرەك. ءبىز قازاقتار ورتاسىندا كوممۋنيزم يدەياسىن تاراتۋ جۇمىسىن قازاق حالقىنا قىزمەت ەتۋگە دايارلانعان ۇگىتشىلەر مەن ناسيحاتشىلاردى قازاقستانعا تولتىرۋ ارقىلى، نە بولماعاندا قازاق تىلىندە ادەبيەتتى مول ەتىپ شىعارۋ ارقىلى، ال دۇرىسىندا، وسى ەكى ءتاسىلدىڭ ەكەۋىمەن دە جولعا قويا الامىز. بىراق مۇنىڭ العاشقىسى نەمەسە سوڭعىسى بولسىن، ەڭ باستى نەگىز - قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جاسالمايىنشا بوس قيال بولىپ قالا بەرەدى.

قانداي بولماسىن تىلدە دۇرىس وقىپ، جازۋ ءۇشىن الدىمەن وسى ءتىلدىڭ ەرەجەلەرىن ءبىلۋ قاجەت، ال ءتىلدىڭ ەرەجەلەرى وسى ءتىلدىڭ ءوزىنەن، ونىڭ قاسيەتتەرى مەن زاڭدىلىقتارىنان كەلىپ شىعادى. قازاق ءتىلى جەتكىلىكتى تۇرە تانىلىپ، زەرتتەلگەن جوق. ءتىلىمىزدىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرى مەن قاعيدالارىن يگەرە وتىرىپ، زەرتتەۋ ۇستىندە ونىڭ ەرەجەلەرىن تۇجىرىمداۋعا تۋرا كەلەدى. ەرەجەنىڭ ارقايسىسى ونىڭ دۇرىستىعىن راستايتىن حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنەن الىنعان كوپتەگەن ۇگىت-نۇسقالارىن زەردەلەپ تۇيىندەۋدەن كەلىپ شىعادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل جۇمىس قيىندىعى مول، ەڭبەكتى كوپ كەرەك ەتەتىن ءىس، كوپ ۋاقىت پەن ورنىقتىلىقتى قاجەت ەتەدى.

مەن قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلەتىن مادەني ىستەردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە وقۋلىقتار جازۋ جونىندەگى جۇمىسىمدى ءوزىمنىڭ باستى قىزمەتىم ساناي وتىرىپ، وزگە جۇمىستارعا تەك اسا قاجەتتىلىك تۋعاندا عانا بەلگىلى مولشەردە ۋاقىت ءبولىپ وتىردىم. مەن ركپ پروگرامماسىن ۇزاق ۋاقىت بويى قازاق حالقىن ازات ەتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋدەن سوڭ بارىپ قابىلداعان ەدىم. ءوتىنىشىمنىڭ 3, 4 جانە 5 باپتارىندا مەن نەلىكتەن پارتياعا كىرەتىنىمدى ايقىن جازعان ەدىم. پارتيانىڭ پروگرامماسىن ەشقانداي جەڭىل ويسىز جانە ءوزىمدى ءوزىم الداۋسىراتپاستان سانالى تۇردە قابىلداي وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى ايتۋعا قۇقىم بار دەپ ەسەپتەيمىن، قازاقتار اراسىنداعى جۇمىستاردىڭ باعىتتارى مەن ءادىس-تاسىلدەرى جايىندا وزىندىك وي-پايىمداۋلارىمدى بىلدىرۋگە ەركىنمىن دەپ سانايمىن.

حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولا وتىرىپ، كتسيك تورالقاسىنىڭ مۇشەسى ءارى قازاق وقۋلىقتارىن جاساۋ جونىندەگى رەداكتسيالىق القانىڭ توراعاسى رەتىندە مەن ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا: نە قازاق ءتىلىنىڭ وقۋلىقتارىن دايارلاۋ ىسىمەن اينالىسۋدى، نەمەسە شىنىن ايتاتىن بولساق، مەن سياقتى باسقا دا قازاق جولداستارعا ەشقانداي پايداسى جوق پارتيالىق جينالىستارعا قاتىسۋدى قالاۋعا ءماجبۇر ەتەتىن جاعدايعا تاپ بولدىم. مەن مۇنىڭ العاشقىسىن قالادىم، نەگە دەسەڭىز، ءوزىمدى قازاق ءتىلى تۋراسىنداعى ەڭبەككە يكەمدىرەك جانە پايدالىراقپىن دەپ ويلايمىن. بۇل سالاداعى مەنىڭ قىزمەتىم پارتيالىق جينالىستارداعى وتىرىستارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم ناتيجەلىرەك بولاتىندىعىنا ەش ءشۇبام جوق.

پارتيا جينالىستارىنا جۇمسالۋعا ءتيىستى ۋاقىتتى مەن بوسقا (ويىن-ساۋىققا) ياكي پارتيا قىزمەتىنە ەش پايداسىز ىستەرگە جۇمساعان بولسام عانا، جينالىسقا قاتىسپاۋىم تۋرالى ايىپتالۋىمنىڭ ءمان-ماعىناسى بولار ەدى. ءدال وسى سياقتى جارنانى ۋاقىتىسىندا تولەمەۋىم جونىندەگى كىنالاۋدى دا باسپا ستانوگى ركپ قولىندا بولماعان جاعدايدا ورىندى بولار ما ەدى، ال ستانوك پارتيا قولىندا تۇرعاندا مۇشەلىك جارنانىڭ تولەنۋ مەزگىلى پارتيالىق ىستەردە ايتارلىقتاي ماڭىزدى ءرول وينامايدى.

مەنىڭ الاشوردا ۇيىمىنا قاتىسۋىم تۋرالى ايىپتالۋىما كەلسەك، بۇل جونىندە مەنى پارتياعا العان پارتيا ۇيىمى جاقسى ءبىلدى. مەنىڭ ءوتىنىشىمدى جانە پارتياعا كىرگەنىمدى حابارلاپ، ولكەلىك باسىلىمدا جاريا ەتكەن دە سولار ەدى. مەن «الاشوردانى» العاشقى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرىمىن جانە وسى ۇيىمنىڭ ىشىنەن كەڭەس وكىمەتىن ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان دا مەن ەدىم. كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋعا ءماجبۇر ەتىلدىم دەيتىندەر جاڭىلىسادى. بۇعان اسا قاجەتتىلىك ول كەزدە بولعان جوق، ويتكەنى مەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا 1919-شى جىلدىڭ باسىندا، كولچاك اسكەرى سامارا ماڭىندا تۇرعاندا وتكەنمىن.

وسى ايتقانىمدى ەسكەرە كەلە، مەنىڭ ءىس-قيمىلدارىمنىڭ ماڭىزى كەمدەۋ جاعىن كورىپ، جۇمىسىمنىڭ ماڭىزدىرىق تۇستارىن كورمەگەن پارتيانى تازالاۋ جونىندەگى اۋداندىق كوميسسياعا مۇشە جولداستاردىڭ بۇل ىسكە قاتىناسىندا جەتكىلىكتى دارەجەدە بايىپتىلىق تانىتا الماعان دەپ تۇيەمىن. ەگەر دە مەنى كوممۋنيستىك يدەياعا قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرىم ءۇشىن پارتيادان شىعاراتىن بولسا، جۇمعان اۋزىمدى اشپاس ەدىم. ونداي قادامدار مەن قىلىقتارعا مەن بارعانىم جوق، سوندىقتان مەنى پارتيادان شىعارۋ تۋرالى كوميسسيانىڭ قاۋلىسىن قاناعاتتاندىرارلىق نەگىزى جوق دەپ ەسەپتەپ، ونى وزگەرتۋدى وتىنەمىن.

احمەت بايتۇرسىۇلى.

1921-ءشى جىلدىڭ 15-قاراشاسى.

ورىنبور قالاسى.

[3, ب. 221-224].

** *

1929-شى جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى مالىمدەمە

ءبىرىنشى نۇسقا - «اباقتى» اتتى كىتاپتان:

«ادەبي ەڭبەكتى ەشكىم ماقتانىش ءۇشىن جازبايدى، ول مىنەزدەن تۋادى. ۇلتىنىڭ قاجەتىن وتەيدى ءسويتىپ. مەنىڭ اق پاتشا تۇسىندا باسىلىپ، حالىققا كەڭ تاراعان ادەبي ەڭبەكتەرىمنىڭ ىشىنەن كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ قازاقشا اۋدارماسىن، «ماسا» دەگەن اتپەن توپتاسقان ولەڭدەرىمدى بىرەگەي بولەكتەپ اتار ەدىم. سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا شىعارماشىلىق شارۋادان قاشىقتاي بەردىم. عىلىممەن اينالىستىم، قاسيەتتى ءتىلدىڭ ءتۇپ توركىنىن اقتارىپ، عىلىم جاسادىم. كوركەم  ادەبيەتكە  دەگەن كوزقاراسىم: ونىڭ قۇندىلىعى سوندا - نەندەي يدەيانى كوتەرگەن شىعارما بولماسىن ەگەر ادام الەمىنىڭ سەزىمىنە، جان دۇنيەسىنە قالاي، قايتىپ اسەر ەتە الادى دەگەننەن شىعىپ جاتادى. اسەرگە بولەي السا عانا ول ادەبيەت. وي-تۇجىرىم ماسەلەسى ەكىنشى كەزەكتە تۇرعانى ءجون، ال ادامدى ءوز الەمىنە باۋراي تارتىپ ەلىكتىرىپ اكەتەر كۇشى جوق شىعارما ادەبيەت ەمەس، يدەولوگيا عانا دەپ ويلايمىن.

قازاقستانداعى ءار قيلى ادەبي اعىمدارمەن تانىسپىن، ايتسە دە ولاردىڭ ەشقايسىسىنا ەنگەن ەمەسپىن، ءوز باسىم ادەبي ومىردە جۇمىسشى تابىنىڭ مۇددەسى جوعارى ما، الدە ۇلتتىڭ مۇددەسى جوعارى ما دەگەن تۇجىرىمعا ەلپ ەتە قويمايمىن. ەڭ اۋەلى كاسىپ ەمەس، مۇڭ، شەر، ادام جانى ءبىرىنشى كورىنۋگە ءتيىس قوي. ءوزىمنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا جاستاردى تاربيەلەۋ ىسىندەگى سىندارىمدا، ادەبيەت ماسەلەلەرى تۋرالى جازعان ماقالالارىمدا وسى قاعيدادان تابان اۋدارعانىم جوق. سوسىن «مادەنيەت تاريحى» دەگەن ەڭبەك جازىپ، سول بويىنشا قازاق وقۋ-اعارتۋ ناركومىندا، ورىنبوردا، قىزىلوردادا ءدارىس وقىپ، ادامزات قاۋىمىن ىلگەرىلەتەر دەمەۋشى كۇش عىلىم مەن تەحنيكادا جاتقانىن قاداپ ايتتىم.

ەسىمدە قالعانى، بىردە 27 جىلى قىزىلوردادا شەتەل بولىمىندە لەكتسيا وقىپ تۇرعانىمدا ماعان «كەلەشەكتە باسقارۋشى ۇكىمەت ساقتالا ما؟» دەگەن ساۋال قويىلدى. بۇل ساۋال مەنىڭ سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىلىعى تۋرالى دارىسىمە وراي، ادامزات ءوزىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا باسقارۋ ۇكىمەتىنسىز ءومىر سۇرگەن ەمەس دەگەن تۇجىرىمنان تۋىپ كەتتى. ويلى سۇراق. مەن جاۋاپتى بىلاي بەردىم: قاي عىلىم بولماسىن تاجىريبەگە تابان تىرەيدى، ەندەشە تاريح تاجىريبەسىنە زەر سالساق ادامزات ەشقاشان باسقارۋ ۇكىمەتىنسىز تىرشىلىك ەتپەپتى. وسىعان سەنەر بولساق، بولاشاق تۋرالى جەتكىلىكتى تۇردە تاجىريبە جيناقتاي الماي جۇرگەن ۋاعىمىزدا كەلەشەكتە بيلەۋشى ۇكىمەت بولاما، بولمايما؟ دەگەنگە جاۋاپ بەرۋ ءالى ەرتەرەك.

«تابالدىرىق» دەپ اتالاتىن ادەبي ۇيىمنىڭ پلاتفورماسىن جىلىكتەپ شاعىپ بەرەردەي كوز جەتكىزىپ بىلە بەرمەيمىن. گازەت بەتىنەن، قولجازبا كۇيىنەن وقىعان شىعارمىن، ايتسە دە ادەبيەت ماسەلەسىن جوسپارلاۋعا، تياناقتاۋعا كەلەتىن بولساق، كەرىسىنشە، شىعارماشىلىق شارۋاسى ەشقاشان تالقىلانىپ، جوسپارلاۋعا كونبەيتىن، كىسىنىڭ ەرىك قۇقىنا بايلانىسسىز قاسيەتتى ءىس دەپ تۇجىرامىن.

مۇستافا شوقايۇلىنىڭ پاريجدە تۇراتىنىمەن عانا حاباردارمىن. 1924 جىلى پاريجدە وتكەن ونەر شىعارمالارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك كورمەسىنە قاتىناسىپ ابىروي العان قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ ەلگە قايتىپ ورالعان سوڭ شوقايۇلى ءوزى ايانىشتى تىرشىلىكتە ءجۇرىپ ەلىن، جۇرتىن اياعان جۇرەگى جىلى ازامات دەپ ويلايمىن.

29 جىلعى 18 ماۋسىم.

بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى»

[4, ب. 187-188].

ەكىنشى نۇسقا -«الاش اقيىقتارى» اتتى جيناقتان:

«مەنىڭ ادەبي شىعارمالارىمنىڭ ىشىندە سامودەرجاۆيە تۇسىندا باسىلىپ شىققاندارى: كرىلوۆ مىسالدارىنىڭ اۋدارماسىن جانە «ماسا» دەگەن اتپەن شىققان ءوزىمنىڭ ولەڭدەرىم مەن اۋدارمالارىم. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مەن ادەبي ىسپەن اينالىسقانىم جوق. كوركەم  شىعارما تۋرالى ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، مەن كوركەم دۇنيەنىڭ قۇندىلىعىن ونىڭ قانداي يدەيانى نەگىزگە العاندىعىمەن ەمەس، ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە، سەزىمىنە قالاي اسەر ەتۋىنە بايلانىستىباعالانۋى كەرەك، دەگەن كوزقاراستارىن جاقتايمىن.

قازاقستانداعى اعىمدارمەن تانىسپىن، بىراق تا ولاردىڭ ەشقايسىسىنا ءىش تارتپايمىن، سەبەبى، مەن ءۇشىن ادەبي باعىتتاردىڭ - پرولەتارلىق نەمەسە ۇلتشىلدىق سارىننىڭ قايسىسى باسىمدىق تانىتسا دا ءبارىبىر. وقۋ ورىندارىندا جاستاردى تاربيەلەۋ جولىنداعى ۇستازدىق قىزمەتىمدە ادەبيەت جونىندەگى دارىستەرىمدى جوعارىدا ايتقان پىكىرىمنىڭ نەگىزىندە جۇرگىزەمىن. ال ورىنبور مەن قىزىلوردادا قالاسىنداعى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ءدارىس بەرگەن «مادەنيەت تاريحى» ءپانىنىڭ باعىتىنا كەلەتىن بولساق، وندا مەن ءوزىمنىڭ نەگىزگى ارنامدى - ادامزاتتىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مەن قۋاتى - عىلىم مەن تەحنيكا دەگەن پىكىردى جەتەكشىلىككە الدىم.

بىردە 1927-ءشى جىلى قىزىلوردانىڭ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا تاريح پانىنەن ءدارىس بەرىپ تۇرعان كەزىمدە ماعان: بولاشاقتا وكىمەت بولا ما؟ - دەگەن سۇراق قويىلدى. بۇل سۇراق مەملەكەت بيلىگى تۋرالى وقىلعان دارىستەگى ادام بالاسى بارلىق زاماندا دا بيلىكسىز ءومىر سۇرمەگەن دەگەن سوزدەن تۋىندادى. مەن ول ساۋالعا عىلىم - تاجىريبەگە نەگىزدەلەدى، ال وتكەن تاجىريبەگە جۇگىنسەك، ادامزات بيلىكسىز ءومىر ءسۇرىپ كورمەپتى. سوندىقتان دا تاجىريبەدەن وتكىزىپ الماي، بولاشاقتا وكىمەت بيلىگى بولا ما، جوق، وعان عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرۋگە بولمايدى، - دەپ جاۋاپ بەردىم.

ەگەردە ۇمىتىپ قالماسام، مەنىڭ جاۋابىم سونىمەن تامامدالعان سياقتى بولاتىن. ال سوتسياليزم قۇرىلىسىنىڭ دامۋ بولاشاعى مەن سودان كەلىپ تۋىندايتىن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تاعدىرى جونىندەگى سۇراقتار ماعان بەرىلگەن ەمەس.

قازاق ادەبيەتىنىڭ اعىمدارى تۋرالى ماسەلەنى مەن ەشكىممەن دە بىرىگىپ تالداعام جوق. ونىڭ ىشىندە ماعجان جۇماباەۆ جاساعان ادەبي پلاتفورمانى بوكەيحانوۆپەن بىرىگىپ وقىعان ەمەسپىن. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە، مەن ماسكەۋگە بارعان كەزىمدە ماعجان جۇماباەۆتى بوكەيحانوۆتىڭ پاتەرىنەن كورمەگەنىم انىق، سونداي-اق جۇماباەۆتىڭ پاتەرىندە بولعانىم جوق.

ناقتىسىن ايتا المايمىن. جۇماباەۆ پەن بوكەيحانوۆ مەن ورنالاسقان جاتاقحاناعا (ول رسفسر-ءدىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ماسكەۋدەگى جاتاقحاناسى بولاتىن، 1924 جىلى كۇزدە مەن ولكەتانۋشىلاردىڭ ولكەلىك قۇرىلتايىنا قاتىسۋ ءۇشىن بارعانمىن) كەلدى مە، الدە بارىمىزدە ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنىڭ ماجىلىسىندە كەزدەستىك پە، ايتەۋىر، ءبىر جۇزدەسكەنىمىز راس. سونداي-اق، «تابالدىرىق» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ باعدارىن وقىعانىم دا ەسىمدە جوق. ارينە، ادەبي شىعارمالاردى وقىعان بولارمىز، الايدا ەشقانداي قولجازبانىڭ بولعانى جادىمدا ساقتالماپتى، ال سارسەنبيننىڭ گازەتتە جاريالانعان ماقالاسى ەسىمدە. مەن ماسكەۋدە بولعان كەزىمدە ونى جۇماباەۆپەن كورىپ قالعانىم بار.

ورىنبور قالاسىندا تۇرعانىمدا سارسەنبين مەنىڭ ۇيىمە كەلگەن ەمەس. ايتەۋىر، مەنىڭ جادىمدا قالماپتى. ءتىپتى، ولكەتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنان كەيىن سونىڭ ءوزىن كوردىم بە، جوق پا، بىلمەيمىن.

جۇماباەۆتىڭ ادەبي باعدارىن تالقىلاۋعا ارنالىپ، الدىوڭعاروۆتىڭ ۇيىنە ءبىر رەت باس سۇققان جوقپىن.

شوقاەۆقا قاتىستى بىلەتىنىم، ونىڭ پاريجدە تۇراتىندىعى عانا. تەك 1924-ءشى جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ونەر مەرەكەسىنە بارعان قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ ول جاقتان قايتىپ كەلگەن سوڭ شوقاەۆتى كورگەنىن ايتقان بولاتىن. بۇدان باسقا ول تۋرالى ەشتەڭە دەگەن جوق. بۇل ءسوزدى امىرە مەنىڭ ۇيىمە ادەيى كەلىپ ايتتى ما، جوق، كوشەدە كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالعاندا ايتتى ما، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى.

مەنىڭ بەرگەن جاۋابىم وزىمە وقىلدى، مەنىڭ ايتقان سوزدەرىم دۇرىس قاعازعا تۇسىرىلگەن، سول ءۇشىن قول قويامىن.

ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ قولى

جاۋاپ العان - ساەنكو

[3, ب. 7-8]

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.     زاياۆلەنيە و ۆستۋپلەني ۆ چلەنى ركپ (ب) ا.بايتۋرسىنوۆا // يزۆەستيا كيرگيزسكوگو كرايا، 15 اپرەليا 1920.

2.     بايتۇرسىنوۆ ا. جازىعىم نە؟ (ماتەريالدى ازىرلەگەن: قر پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى سۇلەيمەنوۆ ج) // اقيقات №9,  ب. 80-81, 1996.

3.     الاش اقيىقتارى: ماقالالار، دەرەكتى قۇجاتتار، اۋدارمالار. (قۇراست.: جۇرتباي ت). - الماتى: الاش، 2006.-288 ب.، ب. 7-8, 221-224.

4.     دوسجانوۆ د. اباقتى. - الماتى: قازاقستان، 1992.-288 ب.، ب. 152, 187-188, 189-218.

يماحانبەت رايحان ساحىبەكقىزى،

حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى،

احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراجاي-ءۇيىنىڭ ديرەكتورى

«اباي-اقپارات»