قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
ايماقتىق ۇكىمەت قاتىناسىنا قوسىمشا سول كۇنى تۇستەن كەيىن وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنە دە ءبىر كونۆەرت الا قايتقانمىن. ەرتەڭىنە ساعات وندا جەتىپ، دوسان اكىمنىڭ الدىنا كىرىپ باردىم. اكىم تۇكسيە قارادى.
- رۇقساتسىز نەگە كىرەسىڭ، بيعابىل سەن؟
ەكى كونۆەرتتى الدىنا تاستاي قايىردىم جاۋابىن:
- وسى جولى اكىمنىڭ ەسىگىن ۇرىپ، باسىن اۋىرتپاي كىرە بەر دەدى عوي!
- كىم؟ - دەي سالا ايماقتىق ۇكىمەت كونۆەرتىن اشىپ جىبەرىپ، تۇنەرە ءۇڭىلدى ۇلكەن تاڭبالى قاعازعا. - بۇل نە دەگەنى؟ -دەپ وزىنە-ءوزى كۇبىرلەگەندە، سول سوزىنەن ەكى ەسەلەپ جىبىرلادى مۇرتى. جىبىرلاپ بارىپ جيىرىلىپ ماعان قارادى. - سەنى قابىلداسا قۋانا قارسى الامىز عوي، بىراق وسىلاردا ۇعىسپاستىق كوپ، شىراعىم، سەن ەرتەڭ ءبىر كەلىپ قايتشى ماعان.
- راس، وسىلاردىڭ ءسىز بەن مەن تۋرالى ۇعىسپاستىعى كوپ ەكەن. مەن بارىپ ايتقاندا ۇقتى! -دەپ جىميدىم مەن. - بىراق، سىزشە «ەرتەڭ ءبىر كەلىپ قايت» دەمەدى وزدەرى ماعان، «بار دا ىسىڭە وتىر!» دەدى.
- باشەكەڭ سولاي دەدى مە، وتىرساڭ وتىرا تۇر وقۋ بولىمىنە بارىپ! شاكەربايدى شاقىرىپ جىبەر!
- «وتىرا تۇر» دەگەن جوق، «ءبىرجولاتا وتىر دەيمىن!» دەدى.
كۇلە شىعىپ بارىپ، شاكەربايعا اكىم شاقىرعانىن ايتتىم. ول ماعان باجىرايا قاراپ، ءوتىپ بارا جاتىپ سۇرادى:
- ءوزىڭ ءبىر جاققا بارىپ قايتقانبىسىڭ؟
- ساۋىرعا بارىپ قايتقانمىن عوي!
V
ايماقتىق ۇكىمەت قاتىناسىنا قوسىمشا سول كۇنى تۇستەن كەيىن وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنە دە ءبىر كونۆەرت الا قايتقانمىن. ەرتەڭىنە ساعات وندا جەتىپ، دوسان اكىمنىڭ الدىنا كىرىپ باردىم. اكىم تۇكسيە قارادى.
- رۇقساتسىز نەگە كىرەسىڭ، بيعابىل سەن؟
ەكى كونۆەرتتى الدىنا تاستاي قايىردىم جاۋابىن:
- وسى جولى اكىمنىڭ ەسىگىن ۇرىپ، باسىن اۋىرتپاي كىرە بەر دەدى عوي!
- كىم؟ - دەي سالا ايماقتىق ۇكىمەت كونۆەرتىن اشىپ جىبەرىپ، تۇنەرە ءۇڭىلدى ۇلكەن تاڭبالى قاعازعا. - بۇل نە دەگەنى؟ -دەپ وزىنە-ءوزى كۇبىرلەگەندە، سول سوزىنەن ەكى ەسەلەپ جىبىرلادى مۇرتى. جىبىرلاپ بارىپ جيىرىلىپ ماعان قارادى. - سەنى قابىلداسا قۋانا قارسى الامىز عوي، بىراق وسىلاردا ۇعىسپاستىق كوپ، شىراعىم، سەن ەرتەڭ ءبىر كەلىپ قايتشى ماعان.
- راس، وسىلاردىڭ ءسىز بەن مەن تۋرالى ۇعىسپاستىعى كوپ ەكەن. مەن بارىپ ايتقاندا ۇقتى! -دەپ جىميدىم مەن. - بىراق، سىزشە «ەرتەڭ ءبىر كەلىپ قايت» دەمەدى وزدەرى ماعان، «بار دا ىسىڭە وتىر!» دەدى.
- باشەكەڭ سولاي دەدى مە، وتىرساڭ وتىرا تۇر وقۋ بولىمىنە بارىپ! شاكەربايدى شاقىرىپ جىبەر!
- «وتىرا تۇر» دەگەن جوق، «ءبىرجولاتا وتىر دەيمىن!» دەدى.
كۇلە شىعىپ بارىپ، شاكەربايعا اكىم شاقىرعانىن ايتتىم. ول ماعان باجىرايا قاراپ، ءوتىپ بارا جاتىپ سۇرادى:
- ءوزىڭ ءبىر جاققا بارىپ قايتقانبىسىڭ؟
- ساۋىرعا بارىپ قايتقانمىن عوي!
شاكەرباي بارىپ اكىم كابينەتىنە كىرگەندە، مەن بارىپ ونىڭ قارسىسىنداعى قاتشى بولىمىنە كىردىم. كۇتكەنىم، ەكى سۇمنىڭ ايماققا تەلەفونمەن سويلەسۋىن ەستۋ ەدى. قاتشىمەن قالجىڭىمىز «قىسقارۋ» مەن «ۇزارۋ» جونىنەن ەكى بەلەڭ اسىپ، قارقىلعا اينالعاندا ءتىرىلدى اكىم تەلەفونى. دوسان باشەكەڭنىڭ «سارتىمەن» سويلەستى. العاشىندا باجالاردىڭ باس تىرناسقانىنداي عانا ىمىرالى ءۇن ەستىلىپ ەدى. سوڭىنان «اسسالاۋماعالايكۋم.. مەن، مەن عوي، دوسانمىن باشەكە، دوسانمىن!» دەگەن اكىمنىڭ جالباراقتاعان يتاعاتتى داۋىسى شىققاندا مەن دە شىقتىم اۋىز بولمەگە. اكىم ءوز اتىن اقاعان سوڭ سوزدەن قالدى. باشەكەڭنىڭ «اپتاماتى» وت بۇركىپ ساقىلداپ، مۇرتتى تۇقىرتىپ تاستاعانى بايقالدى. شالقالاي باسىپ ۇيگە قايتتىم.
شاكەرباي ەرتەڭىنە ساعات وندا مەنى ىزدەپ ۇيىمە كەلدى:
- ويباي-اۋ، بيعابىل-اۋ، بۇل جاتىسىڭ قاي جاتىس!... جولداۋ قاعازدى ءوزىڭ اكەلىپ تاستاپ، مۇنىڭ نە شىراعىم-اۋ، ءجۇر، تەز كيىن!
- قايدا بارماقپىن؟
- قايدا بارماعىڭ نە ايتىپ جاتقان! قىزمەتىڭە، ءوز قىزمەتىڭە ورنالاستىڭ!
- ءۇي، ودان «قىسقارتىپ» ەدىڭدەر عوي؟ الگى مۇرتىڭ كونە مە ەكەن وعان؟
- كونسىن-كونبەسىن، مەن ءوزىم شاقىرىپ كەلدىم عوي، مىنە!... وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى قايتا قابىلداعان سوڭ، مەن ءوزىم شاقىرىپ كەلگەن سوڭ بولمادى ما!... سەن قىسقاردى دەپ ەستىگەلى قاقساپ ەدىم بارىنە. ايتەۋىر ءوزىڭ بارىسىڭمەن شەشىپ بەرىپتى عوي!... راقىمەت ولارعا! بار بەتكە ۇستار ينسپەكتورىمىزدى قالدىرساڭىزدار مەكتەپتەرىمىز تۇگەل اقسايدى دەپ اكىمگە دە زار قاققانمىن!... ول قايدان بىلەدى، ءبىزدىڭ قىزمەتتە قانداي ءرولىڭ بارىن!... بىلگەنى سول عانا بولعان سوڭ قايتپەكسىڭ سول شالدى، قويا سال ەندى سەن دە كەشىرىپ!...
- يە، كوپشىلىك قوي دەسە، ءسىزدى دە، ونى دا قويا سالامىز عوي، جانازا شىعارىپ قويۋدى قوسسا، وعان دا بارمىن! - دەپ كۇرسىنە سالدىم. قۇيرىعى اشىلىپ جاتقانىمەن ءىسى دە بولماي سىلدىرايتىن وسى ىشتانسىز الدامكوستىڭ بەتسىز، قۇردىم مىلجىڭىن قۋالاي بەرۋدەن زەرىككەن سياقتىمىن. «جانازا» دەگەن سوزىمە عانا تويتارىس جاساعىسى كەلگەندەي جالت قاراعان ول دا قۋالاماي قويا سالدى. قويا سالماسا، قوياسىن تۇسىرەتىنىمدى بىلەدى ەكەن. وسى جايىنا «ءسۇيىندىم». - جاۋ بولسا دا كورىسكەن-بىلىسكەن ادام جاقسى ەكەن! -دەپ جىميدىم سونان سوڭ. وقىپ جاتقان كىتاپتارىمدى جيىستىرىپ، تۇرەگەلە سويلەدىم. - «جايى ءمالىم شوشقانىڭ تۇرتكەنىنەن جاسقانبا» دەپ ۇلى اباي، سول «جايى ءمالىم» جاۋدى «جاقسى» كورەتىندىگىنەن ايتقان ەكەن عوي!
- بيعاش، وسىنداي اششى قاعىتانى قويالىقشى ەندى، جالىنايىن، اكىمگە قاداماي-اق قويشى ەندى مۇنداي ءسوزدى! -دەدى شاكەرباي. تىڭداي كۇلىمسىرەپ وتىرعان شەشەمنىڭ الدىندا، سوڭعى وسى سوزىمنەن دە قىلمىستان ءوزىن اراشالاپ، «دوساننان بولدى» دەگەن ماعىنا ءبىلدىردى.
- جوق، بۇل اكىمگە عانا ەمەس... اباي دوساندى عانا كوزدەگەن دەيسىز بە، -دەپ كۇلە ەردىم سوڭىنان.
- شىراقتارىم، بۇل بالا قىزمەتىنەن وسىمەن ەكى رەت قۋىلدى، -دەپ قالدى شەشەم شاكەربايعا. - نەلەرىڭدى ءبۇلدىرىپ قۋىلاتىندىعىن تۇسىنبەي-اق قويدىم. ەندى قۋساڭدار قيسىنىن تاۋىپ مىقتاپ قۋىڭدارشى، انىقتاپ تۇسىنەتىن بولايىق!
- بيعابىلدىڭ بۇل قۋلىعى وزىنە جەڭىلدىك اكەلدى اپاي. رەنجىمەڭىز! بۇل كەتتى دەپ ورنىنا ەكى ينسپەكتور العانبىز. قىزمەتى ەندى جەڭىلدەيدى!
- ە، ە، قىزمەتى اۋىر دەپ قۋالاپ پا ەدىڭدەر، راحىمەت ونداي جاقسىلىقتارىڭا!
شەشەمنىڭ بۇل سوزىنە بيعايشا مەن كىشى جەڭگەم كۇلىپ جىبەرگەندە، شاكەربايدىڭ ءوزى ەستىمەگەنسىپ، جەڭىل ارباعا سەكىرىپ وتىرا سالا بوجى قاقتى. ءۇستى-ۇستىنە سابالاپ قاقپادان بەزىلدەتە شىقتى دا، بەزگەلدەكشە جورعالاتا جالعاستىردى ءسوزىن:
- راسىندا دا، ەندى جەڭىلدەدى قىزمەتىڭ، حانزۋ مەكتەبىن ورىنباسار ءبولىم باستىعىنىڭ ءوزى-اق باسقارا بەرەدى. ونىمەن جۇمىسىڭ بولمايدى. ال، اۋداندىق باسقا مەكتەپتەرگە دە، رايوندىق مەكتەپتەرگە دە اناۋ ەكى سەمىزىڭ جەتىپ جاتىر. ولاردى بولىمدە وتىرىپ قانا نۇسقاپ باسقارا بەرەسىڭ، شىراعىم، ايتەۋىر انا ءجۇرىس-مىنا ءجۇرىس، انا ءسوز-مىنا ءسوز، انە تەرىس ۇگىتتەدىڭ-مىنە تەرىس ۇگىتتەدىڭ دەيتىن قىجىرتپا ءسوزدىڭ بارىنەن قۇتىلدىم دەي بەر! .ن.. ايتپاقتايىن، ءوزىڭ الگى كەلىنشەگىڭدى تاپتىڭ با، تابا الماي قايتتىڭ با؟
- ەندى قارتايعاندا كەلىنشەكتى قايتپەكپىن، وعان كىنالى باستىقتارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ قىزىن الا سالامىنداعى! -دەپ كۇرسىندىم.
شاكەربايدىڭ وزىندە قىز جوق بولعاندىقتان، ول جونىندە مەنەن حاۋىپسىنەتىنى دە جوق ەدى، قارقىلداپ كۇلدى بۇل سوزىمە.
- بيعابىل-اۋ، «ەندى قارتايعانداڭ» نە، قىزىڭ نە ايتىپ كەلە جاتقان! .. .تىم شاقباسىڭ-اۋ ءوزىڭ، ءبىر قىرسىقسىز ءسوز شىقپايدى-اۋ اۋزىڭنان! -دەپ كۇلكىسىن توقتاتتى دا، بوجى تارتىپ، اتىن ىلبىتە اياڭداتتى. ءسوزىن «اقىلعا» اۋداردى ەندى. - وسىنىڭ بولماسا باعا جوق جاقسى جىگىتسىڭ ءوزىڭ، وتىنگەنىم وسى بولسىن سەنەن. وسىنداي شاعىپ الىپ تۋلاتاتىنىڭدى قويشى، شىراعىم!... وسى اكىمنىڭ ساعان وشىگۋى دە تۋ باسىندا وسىدان بولىپتى. سودان ۇستەمەلەپ-ۇستەمەلەپ شاعىپ، ۋشىقتىرا بەرىپسىڭ...
- مەنىڭ شاقپالىعىم شىندىق ايتۋدان شىعار. شىندىقپەن سويلەۋ دەگەن ودان ماقۇرىم ادامعا ۋلى بولىپ سەزىلەدى. ال، ءسىز ەكەۋىڭىز... ءاي، سوڭىن ايتپاي-اق قويايىنشى، نە كەرەك ايتا بەرىپ! سىڭبەيتىن جەرگە سيگەندەي، بالاققا شاشىراي بەرەدى.
- يە، اكىمدى ەندى قاجاماي-اق قوي، بيعاش! سىيلاعىڭ كەلمەسە دە سىيلاعان بولىپ، ءۇنسىز جۇرە بەرشى ءوزىڭ، ونىڭ كەمىن مەن-اق تولىقتىرىپ وتىراتىن بولايىن!... ال، وزىڭە ەندى ءبىر ايتار اعالىق اقىلىم بار. مەن سەنەن تىم بولماعاندا ەكى كويلەك بۇرىن توزدىرعان شىعارمىن. ءومىر كورگەن، تاجىريبەم بار كىسىمىن عوي.
- يە، وسىنىڭىزدىڭ ءبىراز شىندىعى بار ءسوز، ايتا بەرىڭىز!
- سىرتىنان كورىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، بىراق، كوڭىلىڭ باسقادا بولىپ، وعان نازار سالماعان سياقتىسىڭ. قالىڭدىعىڭ قايسى دەسە، مىناۋ دەيتىندەي ءبىر سۇلۋ بار وسىندا. سىرى مەن سىمباتى تەڭ جارالعان، مىنەزى قانداي دەسەڭشى شىركىننىڭ...
- سىلەكەيىمدى شۇبىرتا بەرمەي، ايتىڭىزشى كىم ول؟
- ءاليا بار عوي، ءاليا سۇلۋ! وسى اۋدان بويىنشا ەڭ كەلىستى قىز سول، سونى كوندىرسەڭ اكەسىمەن ءوزىم سويلەسىپ، تويىڭدى ءوزىم جاساپ بەرەمىن!
- ە، ەسىمە ەندى ءتۇستى ءاليا سۇلۋىڭىز، يە سولاي. سىرى دا، مىنەزى دە وزىڭىزگە قۇيىپ قويعانداي ۇقساستىعى بار، سىلدىرلى-سىڭعىرلى جاقسى قىز! -دەپ كۇلىپ جىبەردىم. - سونى ءوزىڭىز قوسىمشاعا الساڭىز، قانداي كەلىسەر ەدىڭىزدەر شىركىن!
- قوي، بەتى اشىلماعان بالا تۋرالى ولاي قالجىڭداما، شىراعىم! قول جەتپەيتىن پەريزات ول! كوردە تۇر، باسىڭداعى بار اۋىرۋدى وسىمەن جازامىن ءالى! تەك ءوزىڭ مۇنان سوڭ اكىمگە قاتقىل ءسوز شىعارا كورمە! سونىڭ ءبىر دوسىنىڭ قىزى عوي ءاليا. مۇنان سوڭ ءتىپتى سول كىسىنىڭ الدىنا كىرمەي-اق قويشى، ءىسىڭ بولسا مەن-اق سولەسىپ بەرىپ تۇرايىن!...
بۇرىنعى ورنىما ءسويتىپ ۇندەمەي-اق كەلىپ وتىرا قالدىم. ءبولىم باستىعى شاكەرباي مەن جوقتا تاعايىنداعان ەكى سەمىز ينسپەكتورىمەن بۇرىننان تانىس بوسام دا مەنى تانىستىرىپ، «ايماقتان قايتا تاعايىندالعان باس ينسپەكتور» دەپ اتادى. قىزمەت بولىسىندە ول ەكەۋى - مەكتەپ شارلاۋشى، مەن - جيناۋشى، ايداۋشى بولدىم، ولار اكەلگەن مالىمەتتى ءتيىستى گراپالارعا قوندىرىپ الىپ، سول بويىنشا نۇسقاپ قانا قوس سەمىزدى بورساڭداتىپ، جۇگىرتىپ قانا وتىرادى ەكەنمىن. بۇل مارتەبەنى قامقورلارىمنىڭ ماعان ىسكە نۇسقاۋشى بول دەپ بەرمەي، سىرتقا شىقپاۋشى بول دەپ بەرگەنى بايقالدى. ءسويتىپ مەكتەپتەردە وقۋ باستالىسىمەن ەكەۋىن ەكى جاققا جونەلتتىم-دە قىرىق شاقتى مەكتەپتىڭ ءتىزىم-گراپالارىن الدىما الا ومپيىپ وتىردىم دا قالدىم.
سول ومپيۋىمنان ءبىر اپتا وتكەندە ءبولىمنىڭ قاتشىلىق قىزمەتىندەگى قايقى تۇمسىق سارى قىز الماسىپ، ورنىنا سۇيرىك تۇمسىق ءدارى قىز - ءاليا سۇلۋ كەلدى. سىرتقى ەسىكتەن مۇلايىمسىپ تۇقىرا كىردى دە، بۇيىردەگى ەسىكتەن ماعان التىن سىرعاسىن جارق ەتكىزىپ، كوزىن جالت ەتكىزىپ قاراپ، امانداسا بارىپ وتىردى. ورنى ورتالىق بولمەنىڭ تەرەزە الدى. مەنىڭ ورنىما تۇسپا-تۇس، ەسىك اشىق تۇرعاندا كوز الدىمنان كەتپەيتىن ورىندىقتان رومانتيزم سۋرەتشىسىنىڭ اسىرە كوركەم سىزباسىنداي كەرىلە قارادى ماعان. جارقىراۋىق القالى توپ-توق القىمىن ءتىپتى اعارتىپ، وپالاپ الىپتى. بارلىق جاعىنان دا ءدال سول القىمىنداي اعارىپ، ادالانىپ كىرگەندەي سىپەت كورسەتىپ، ۇيالعانسي كۇلىمسىرەگەنى بايقالدى.
ونىڭ قارسى الدىندا ەكەۋىمىزگە كەزەك قاراپ تۇرعان شاكەرباي شاقىردى مەنى. جاڭا كەلگەن قاتشىمەن تانىستىرماق ەكەن.
- ... بۇل بالانىڭ جازۋ پودشەركى ادەمى بولعان سوڭ كومەكشى قاتشىلىققا الماستىرىپ اكەلدىك. بۇرىنعى ورنىندا دا كومەكشى قاتشىلىق ىستەيتىن. ەندى ءبىزدىڭ وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىندەگى قاتشىلىققا تولىق توسەلگەنشە ساعان سۇيەنەدى. بىلايشا ايتقاندا، شىراعىم، سەنىڭ كومەكشى قاتشىڭ بولىپ ىستەي تۇرادى.
- ءوز بەتىمەن دەربەس ىستەپ كەلە جاتقان بۇرىنعى قاتشىنىڭ دا پودچەركى ايەي ەدى عوي! -دەپ جىميدىم مەن. - ەندى انا قىزمەتتەن مىنا قاتشىلىققا الماسقانىم با مەنىڭ؟
- ويبو...ي، شىراعىم-اي، قالايسىڭ ءوزىڭ، نەگىزگى قىزمەتىڭ بۇرىنعى باس ينسپەكتورلىق قوي! ول قىزمەتتە دە كومەكشىڭ كوبەيدى ەمەسپە، مىنا بالا توسەلگەنشە قاتشىلىقتى دا قوسىمشا ىستەي تۇراسىڭ دەپ تۇرمىن!
- ال، بۇل بالا «توسەلگەن سوڭ» قايتپەكپىن دەپ تۇرمىن مەن؟
شاكەرباي ەركىنەن تىس كۇلىپ جىبەردى دە، ءاليا تۇقىرىپ الدى.
- ءالياش، مۇنداعى ءىستىڭ جايىن ۇيرەنىپ بولعان سوڭ رەسمي قاتشى بولادى. سەن قازىرشە ۇيرەتۋشى عاناسىڭ!
- ماقۇل ولاي بولسا، بۇرىننان ۇيرەنىپ قانىققان بالا كورىنەدى عوي، ۋاقىتىمدى كوپ ۇتپاس!... ءالياش ءسىز، مۇنداعى ءىس قاعازدارىن، داپتەر-كىنەگەلەردى تاپسىرىپ الىپ پا ەدىڭىز؟
- جوق، ەرتەڭ كەلىپ، بارىمەن تانىستىرىپ وتكىزىپ بەرمەك! -دەپ كۇلىمدەي قارادى ءاليا.
- وعانعا دەيىن كىرىس-شىعىس، قاتىناس داپتەرلەرىنە قاراپ، تىركەلۋ، جازىلۋ ءتارتىبىن ۇيرەنە وتىرىڭىز!
- تىركەۋ ءتارتىبىن بىلەمىن!
- اببالە، راحىمەت ءالياش! باسە بىلەدى دەيمىن عوي!... ولاي بولسا، شاكە، بۇل حاتشىڭىزدىڭ ەندىگى ۇيرەنەتىنى وزىڭىزدە عانا قالدى. ءبولىم جاعىنان قاي قاتىناستى نە دەپ جازدىراتىندىعىڭىزدى ءبولىم باستىعى ءوزىڭىز ايتىپ، تاپسىرىپ جازدىراسىز عوي. ءتىپتى، ينسپەكتوردىڭ جازدىرۋعا ءتيىستى قاتىناسى بولسا دا ءوزىڭىزدىڭ بەكىتۋىڭىزبەن قاتشىعا ءوزىڭىز ارقىلى ءوتىپ كەلە جاتپاي ما!
- قالاي جازىلاتىن ءادىسىن ۇيرەت دەپ تۇرمىن عوي، شىراعىم ساعان!
- نە دەپ جازدىرۋ ءوز ەركىڭىزدە، تاڭبانى قاي جەرىنەن باسساڭىز دا ءوز ەركىڭىزدە دەپ تۇرمىن عوي، شاكە ساعان!
ءوز ورنىما جونەلە بەردىم. شاكەربايدىڭ تاناۋى قىزارا كۇلدى بۇل جولى. ىزاسى كەلسە دە لاجى قالماعان سياقتى.
- بۇل جىگىتىمىز، وسىنداي قالجىڭشىل ءوزى،- دەپ كۇبىرلەدى الياعا. - سىرىن بىلمەگەن ادام قالجىڭىن شىن ەكەن دەپ قالادى. سولاي دەگەنمەن ءوزى-اق جاردامداسادى ساعان. بىلمەگەن جەرىڭدى ودان دا، مەنەن دە سۇراپ ىستەي بەر!
باستىق ماعان قاراپ اياڭدادى سونان سوڭ. ەسىك جابا كىرىپ كۇبىرلەدى:
- شىراعىم-اۋ، ءوزىڭ قالاي جىگىتسىڭ، وسىنشالىق دورەكى مە ەدىڭ! قىزمەتتەرىڭ جاعىنان ادەيىلەپ قيسىنداستىرايىن دەسەم، وسىنشالىق قاشقالاقتاعانىڭ نە!
- قيسىنداسقىم كەلسە ماعان قيىن ەمەس، قيۋىن ءوزىم-اق تاپپاس پا ەدىم، مىناۋىڭىزعا ءزارۋ ەمەسپىن. ەكەۋىمىزدى قيسىنداستىرامىن دەگەن جەلەۋمەن مەنى ەندى حاتشىلىققا قيسىنداستىرامىن دەپ ويلاي كورمەڭىز! مىنا قىرىق شاقتى مەكتەپتىڭ وقۋ ءىسىن جۇرگىزۋ، ماعان جەتىپ اسىپ جاتىر. قاتشىڭىزدى ءوزىڭىز باسقار، ءوزىڭىز ۇيرەت! ال، مەكتەپتەرگە ينسپەكتور تالابىمەن شىعاتىن قاتىناس بولسا، ءتۇپ نۇسقاسىن ءوزىم-اق جازىپ بەرىپ، وزىڭىزگە كورسەتىپ كوبەيتكىزەمىن!
- بولادى، بولادى، سولاي-اق ۇيرەتىپ تۇرالىق! ... بىراق شىراعىم، -دەپ جىميا كىدىردى شاكەرباي. - وسىدان جاقسى «حاتشى» جوق ەكەنىن تۇسىنەرمىز ءالى. باسقا بىرەۋ قاعىپ اكەتىپ جۇرمەسىن!
«تالاي قاعىلىپ بولعان» دەي سالۋدىڭ قاجەتتى-قاجەتسىزدىگىن ويلانىپ ۇلگەرە الماي قالدىم. شاكەرباي مەنىڭ بولمەمنىڭ ەسىگىن شالقالاتا اشىپ تاستاپ كەتتى دە، ءوز بولمەسىنە كىرىپ ءاليانى شاقىردى. ءبىراز عانا كۇبىرەسىپ، بىرنەشە گازەت كوتەرە شىققان سۇلۋىمىز سىلاڭداي كەلىپ، ءبىر نۇسقاسىن مەنىڭ الدىما جىميا تاستاپ قايتتى. ءجۇرىسى قانداي اسەم بولسا، وقىعان بولىپ وتىرعان گازەتىنىڭ ۇستىنەن ماعان قاراسى دا سونداي اسەم كورىنەدى ەكەن. قۇداي ايعاق، تۇمسىعىنا جاقىنداي جايىلعان گازەتتىڭ بەتىندەگى ءىرى جازۋلى تاقىرىپتى دا كورمەگەنىن ءبىلىپ وتىرمىن، ماعان قاراي بەردى. مەن دە قاراپ قويامىن. ول ماعان نە ءۇشىن قاراي بەرەتىنىن ءوزى بىلەدى. الدەقاشان ۇزىلىسسە دە ەسەكدامەنىڭ ءالى دە ۇمىتكەرلىگىمەن قارايتىن شىعار. ال، مەنىڭ قارايتىنىم، جاسپىن عوي، ول جونىنەن مىناۋ داپ-دايىن سۇلۋ عوي، كوزىم ۋاقىتتىق زارۋرات ءۇشىن ابايسىزدا اۋىپ كەتەدى. ال، انارحيالى سەزىمنىڭ مۇنىسىنان سىرت، ادەيىلەپ قارايتىن دا سەبەبىم بار: «قامقورلارىمىز» ماعان وسى «قارعامدى» نە ماقساتپەن تەلىمەك بولىپ اكەلگەنىن بىلگىم كەلەدى. وسىنىڭ سيقىرلى جۇزىنە كوزىمدى ءسۇرىندىرىپ اپارىپ، مەنى قىلمىس قۇيىنا ءتۇسىرىپ ايىپتاماق پا؟.. ءيا، مەنى وسى «اسىلىمەن» وزدەرىنە تارتىپ الىپ، مۇريتىنە اينالدىرماق پا؟ دەگەن ويمەن دە قارايمىن. ويلاي كەلگەنىمدە وسى ەكى تۇزاقتىڭ بىرىمەن شىرماماق، قايسىسىنا تۇسسە ءتۇسسىن، ايتەۋىر ءتۇسسىن دەيتىن سياقتى. وسى نادانىن وقۋ ءبولىمىنىڭ ىسىلعان داعدىلى حاتشىسىنا ايىرباستاپ اكەلىپ، مەنىڭ الدىما وتىرعىزا قويۋىنداعى بۇدان باسقاداي ماقسات بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇعان، قىزمەتىمدى مىنا مۇلدە وتىراقتاستىرۋىن قوسقاندا نۇرياشىمدى ىزدەتپەۋ، ول تۋرالى شاتاق شىعارتپاۋ ماقساتتارى اككىلىكپەن بايلانىستىرىلعان. تۇرەگەلىپ بارىپ ەسىگىمدى جاۋىپ الىپ وتىردىم. ءار كۇنى جاۋىپ الىپ وتىرسام دا، ديدارلاسۋدىڭ قيسىنىن تاۋىپ الىپ ءاليا ءجۇردى. گازەت اكەلەدى، تابىلسا ءشاي، تابىماسا قايناقسۋ اكەلىپ قويادى. ءىس جايىن سۇرايدى. گازەتتەگى ءسوزدىڭ ماعىناسىن سۇرايدى. وندايلارىمەن ماعان اۋىز اشقىزا الماي قالعاندا كەزە جونەلىپ بارىپ، قىدىرما ءسوز تاۋىپ ايتىپ كەلەدى. سول تاپقاندارىنىڭ ءبىرى مەنى ەلەڭ ەتكىزدى ءبىر كۇنى:
- اۋدان بويىنشا ءبىر ۇلكەن جيىن اشىلاتىن بولىپتى، كونفەرەنتسيا دەي مە، ايتەۋىر، اۋدانداعى قىزمەت جونىندە حالىقتان پىكىر الۋ جيىنى دەيدى.
- قاي ورىن ۇيىمداستىرىپ اشادى ەكەن ونى؟ -دەپ جالت قارادىم.
- پارتكومنان سارسەن اعاي شىعىپ كەلەدى ەكەن، سول ايتتى عوي ايتەۋىر. سايلاناتىن وكىلدەردى ءار ورىننان، ءتىپتى رايونداردان دا الدىمەن اكىم مەكەمەسى تىزىمدەپ سايلاتىپ شاقىرادى دەيدى. اكىم دە، شاكەرباي اعا دا ءبىزدىڭ ورىنباسار ءبولىم باستىعى دا سوندا وتىر دەگەن سوڭ كىرمەي قايتىپ كەلدىم.
- پارتكومعا ءوزىڭ نە جۇمىسپەن بارىپ ەدىڭ؟
- مەن ءار كۇنى ءبىر رەت بارىپ، ايەلدەرىنەن حانزۋشا ءتال ءۇيرىنىپ ءجۇرمىن عوي، -دەپ ءاليا بۇرىنعىسىنشا جىپىلىقتاتا جونەلدى ءسوزىن. - بۇرىن، وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىراز ۇيرەنگەنمىن. سونى ايتىپ ەدىم، ايەلدەرى ءار كۇنى ءبىر رەت كەلىپ، ءدارىس الىپ تۇرۋىمدى تاپسىرعان، سول بويىنشا... بارسام-اق قۋانىپ قولتىقتاي جونەلەدى ءبىر بولمەسىنە!
- ال، مەن ءبىر اقىل ايتايىن با ساعان؟
- ايتشى!
- ايتسام، ول ايەلدەرمەن كورىسەرىڭدە سەن دە، تىم بولماعاندا قارنىڭا ءبىر جاستىق تىعا بار، وزىندەي بولىپ بارساڭ، ءتىپتى جاقسى كورەدى!
- قويشى، بيعا، قىرتپاشى! -دەپ ءاليا سىرت ايلانا ءجۇرىپ كەتىپ، قايتا قايرىلدى. قۇيقىلجي كۇلىپ سىقىلىق قاقتى دا، كۇلكىسىن تەز توقتاتىپ سويلەدى. - سارسەن اعا پارتكومعا اۋدارۋشى بولىپ ءجۇر. اشىلاتىن بۇل جيىندى باسقارۋعا پارتكوم اكىمنىڭ ءوزىن باستىق قىپ سايلادى دەپ دالبىرلاپ، مەنى قۇشاقتاي الا جازدادى. وعان سارسەن اعا نەگە قۋانادى، بىلەمىسىز؟
وسى جايدى سۇراعان بولىپ، ورىندىق تارتتى دا، مەنى لەبىمەن جەلپىگىسى كەلگەندەي، لىپ ەتىپ وتىرا قالدى. مۇڭك ەتە ءتۇستى حوش ءيىس. نەعۇرلىم تەزىرەك قۋىم قاجەت ەكەندىگى سول يىسمايىمەن بىرگە سەزىلدى وزىمە.
- سەن ماعان سۇراۋ قويۋ ءۇشىن الدىمەن مەنىڭ جازعىتۇرىم قويعان سۇراعىما جاۋاپ بەرۋىڭ قاجەت!
- نە سۇراپ ەدىڭىز، ۇمىتىپ قالىپپىن! -دەپ ءاليا دىلگىرسي قارادى ماعان. - قۇداي اقى، ەسىمدە جوق!
- ماقپالدىڭ ۇستىنەن اكەسىنە نە دەپ جازدىڭ؟
- سونى ماعان ايتا بەرمەشى، بيعا!... سول نەمەڭىزدى تابا سالىپ، ماعان وپاسىزدىق ىستەگەنسىز عوي!
- ودان بۇرىن ىستەگەن سەنىڭ وپاسىزدىعىڭ ازعانتاي ما ەدى!... ال، ماقپال نە جازىپ ەدى ساعان!... سوعان ىستەگەن قاستىعىڭدى شىنشىلدىقپەن ايتپاساڭ، تاتۋلىققا كەلىسە المايمىن دەگەنمىن عوي، سول ءسوزىم ءسوز!
- ايتتىم عوي، ءسىزدى قيمادىم، ءالى دە قيمايمىن! سوندىقتان ءسىز تۋرالى ايتار جەرىم بولسا دا، ەشكىمگە شاعىنعىم كەلمەي ءجۇر، جاقسى ويلانىڭىز، بيعا!
«ماعان قايتا بەرىلمەسەڭ، ۇستىڭنەن ارىز جۇرگىزەمىن» دەگەن ماعىنامەن ارقا تىرەگى بارلىعىن سەزدىرە كورسەتكەن بۇل سەسىنە قارسى ءوزىن قورقىتاتىن قۇبىجىقتى ايقىنداپ كورسەتكىم كەلدى:
- ءالى دە تويماي شاققىڭ كەلسە شاعا بەر، اياما! بىراق ساعان "قىلمىسكەر" بىرنەشەۋمىز عوي، رەت-رەتىمىز بويىنشا تۇگەل شاعۋىڭ شارت! اكەڭنىڭ كورىن قازعان جالعىز مەن عانا ما ەدىم! باجىراياسىڭ عوي ءوزىڭ، الباستى باسىپ ۇمىتىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟ -دەپ كۇلگەنىمدە سىقىلىقتاپ الا جونەلدى ءوزى. - الدىمەن مەنەن بۇرىنعىلارىڭدى، ونان سوڭ مەنى، ونان سوڭ قاسەندى، ونان سوڭ ۇسەندى، كۇسەندى، ەسەندى، اسەندى شاعا بەرمەيمىسىڭ ءوزدى-ءوز رەتى بويىنشا! ءوزىڭ شاعا المايتىندارىڭدى مەن-اق شاعىپ بەرەيىن، الدىمەن باستاشى ءوزىڭ!
- راس قاتتى قالجىڭدايدى ەكەنسىز، بيعا! -دەپ تاعى سىقىلىقتاپ بەتىن باسا كۇلدى ءاليا. ءبىر كەزدە مەنىڭ وزىنە كورشى قونعانىمدى ايتسا، كوپكە ورتاق ەمشى بولعانى دا اشىلىپ قالاتىندىعىن ەندى تولىق تۇسىنگەن سياقتى. - ماعان وبال ەتپەڭىز، وزىڭىزدەن باسقا ەش قايسىسىنا... قالىڭدىق بولعانىم جوق، قۇداي اقى دەيىن! -دەدى دە بەتىن سول باسقان بويى سولقىلداپ الا جونەلدى. نامىستان مۇلدە ازىقسىراپ، ماعىناسىز جاي كۇلكىمەن عانا شىعىپ كەتكىم كەلدى.
- احۇن دەمەي-اق قوي قۇدايدى، احۇن دەسەڭ سارت بولىپ كەتەدى! -دەگەن قۇرعاق قالجىڭمەن ورنىمنان تۇرەگەلگەنىمدە، قايتا سىقىلىقتاپ جالت قارادى. سونشالىق سولقىلداعاندا ادەمى كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىعارا الماپتى. - جانىڭ شىقسىن! -دەپ ورىندىق ارقالىعىنداعى بەشپەتىمدى كيە باستادىم.
- وتىرىڭىزشى، بۇگىن وڭاشا قالىپپىز، ايتاتىنىم بار!... وسى ءسوزدىڭ باستابىندا مەنەن نە سۇراپ ەدىڭىز؟
- راسىڭدى! -دەي سالىپ، ورنىما قايتا وتىردىم.
- جاس كەزدە... ادام قاتەلەسەدى ەكەن، بيعا... تاۋىرلەۋ كورىنگەن جىگىتتەر جالىنعان سوڭ... سوڭىنان ەرە بەرىپپىن! بىراق، ءسىز ايتقانداعىداي كوپ ەمەس. ءبىر-ەكەۋىنە عانا ىلەسكەنىم راس. جاي عانا جۇرسەم دە ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى قالتىراتىن قاتەلىك ەكەنىن كەيىن ءتۇسىندىم. مۇنان سوڭ ونداي قاتەلىك وتكىزسەم، اياما، وتكەن ءىستى كەشىرشى!
الدىڭعى ەكى سويلەمدى راستىعىمەن ايتىپ قالسا دا، قايتا جالت بەرىپ، داعدىلى تانىمپازدىعىنا باسا جىپىلىقتاتتى ءسويتىپ.
- ال، ماقپالدى نە دەپ شاعىستىردىڭ؟ -دەپ سۇرادىم. ناقتىلى بىلمەگىم وسى ماسەلە ەدى. بۇل جولى ءوز شاماسىنا لايىقتى لوگيكامەن شىقتى جاۋابى:
- سەنى ماقپالدان قىزعاندىم دەدىم عوي، باسقاعا كەتسەڭ دە وعان جىبەرگىم كەلمەدى! مەنىمەن ابدەن... بىرگە ءجۇرىپ، ونى مەنەن ارتىق كورىپ كەتتىڭ عوي!... سوعان ىزا بولىپ، احۋالدى اكەسىنە جازىپ جىبەرگەنىم راس! سەن ءۇشىن ول بيشارانىڭ وبالىنا قالىپپىن. ارتىنان ەستىپ جانىم اشىدى. بىراق وتەر قاتەلىك ءوتىپ كەتتى، قايتەمىن، كەشىر مەنى، ءبىر سەن دەپ قانا!...
- سەنىڭ ماعان ىستەگەن وپاسىزدىعىڭدى، مەنەن كەيىنگى ازعىندىقتارىڭدى بىلە ءجۇرىپ-اق، ەشقانداي ءوش الۋ، جۇرتقا جايىپ ماسقارالاۋ نيەتىندە بولماپپىن عوي! -دەپ قاتتى كۇرسىندىم.
- يە، سول جاقسىلىعىڭ دا مەنى وزىڭە...
سىرتقى ەسىكتەن ەربول كىردى. ءاليا ءسوزىن توقتاتا قويدى دا، سىپايى سىزىلىپ، كۇلە شىقتى. ەربولدىڭ ايگىلى تۇمسىعى بۇگىلە ءتۇستى ماعان قاراعان شاقتا. ەسىك جابا كىرىپ، وتىرا كۇبىرلەدى.
- مىنا سيقىردى ساعان نە ءۇشىن سىباي قوندىرىپ وتىرعانىن تۇسىنەمىسىڭ؟
- ءتۇسىندىم.
- جاراسساڭ ءشىرتۋشىڭ، جاراسپاساڭ ءتۇرتۋشىڭ! ايەل ەمەس پە، ەندىگى مىقتى جاۋىڭ وسى!
- دۇرىس، ەكى جاقتان بىردەي اۋلاۋ ءۇشىن قوسىپ وتىر ەكەن. ورتا شەننەن وتە تۇراتىن جول جاسايىن دەپ، جۋاستاۋ راي كورسەتىپ وتىرمىن!
- باسە! -دەپ قارقىلداي كۇلدى دە، كەلگەن جۇمىسىن بايانداي جونەلدى. اشىلعالى تۇرعان كونفەرەنتسيا جايىن بايانداپ، وداق كوميتەتىنىڭ اۋدانداعى جاستار مەن زيالىلار وكىلى ەتىپ مەنى سايلاۋعا كەلىسكەندىكتەرىن ايتتى.
- بىراق، بۇعان پارتكوم كىرىسپەيتىن سياقتى عوي، -دەدىم مەن. - الگى سايقالىمنان ەستىدىم. بارلىق تىزگىندى تاعى دا دوسانعا بەردى دەپ سارسەن قۋانىپ ءجۇر دەيدى!
- تىزگىنىن سۋلىققا جالعاسقان جەرىنەن عانا قيىپ جىبەرىپ، قوسامىز سەنى! -دەپ كۇلدى ەربول. - قۋاناتىندارى قۋانا تۇرسىن، سول قۋانتاتىننىڭ مۇرتىن عانا حالىققا جۇلىپ اپەرەتىنىڭە سەنەمىز. ىستەي الاسىڭ عوي سونى؟!
- مۇرتىن عانا ەمەس، حالىق كەرەك ەتسە مۇرنىن قوسا جۇلىپ اپەرەمىن!
- ءبىز دە سول كۇشىڭە سەندىك. ال ەندى سەن ءبىزدىڭ سايلاۋ جيىنىمىزعا قاتىناسپاي-اق قوي، ومىراۋىڭا قىزىل لەنتا تاعىپ قولتىقتاعانىمىزدا بىراق تۇرەگەلەتىن بول، زورلاپ سايلايمىز، دايىندالا بەر! ساعان قوسىمشا ماتەريال بەرەتىندەر الدەن-اق شىعا باستادى. جۇرتشىلىقتىڭ قۇلاعى ءتۇرۋلى ەكەن!
ەربول وسىنى ايتا سالا جونەلدى. سونىڭ ەرتەڭىنەن باستاپ اۋداندىق مەكتەپتەردى، قالا رايوندارىنىڭ بولىمشە وداق ۇيىمدارىنان حابارلاندىرۋشى كەلە بەردى. كونفەرەنتسيا وكىلدىگىنە ءبارى دە مەنى سايلاعاندىقتارىن ايتىستى. بەلگىلەمە بويىنشا كەرەگى، سايلاۋ جاسىنا تولعان ءار ءۇش ءجۇز ادامنان ءبىر وكىل ەكەن. سايلاۋ ورىندارىنىڭ كوبى وعان اكىم مەكەمەسىنىڭ بەلگىلەپ بەرگەن كانديداتتارىن الىپ تاستاپتى. كەيبىر مەكەمەلەرى مەن حالىق جاعىنان جيىنعا قويىلاتىن تالاپ، ارىز، شاعىمدار دا دوكۋمەنتتەرىمەن ماعان كەلىپ جاتتى. مۇنىڭ ىشىندە بايدا اقىسى كەتكەن ەڭبەكشىلەر دە، بايدان الىنعان پارالار دا بار، تي دەگەن جەرىنە تيمەي قويعاندىقتان قىزمەتتەن قۋىلعان قىزدار دا، قىزمەتىنەن سونداي سەبەپپەن تومەندەتىلگەن جاس كەلىنشەكتەر دە بار. بۇلاردىڭ ماقپال سياقتى وقۋدان قۋىلعاندارىنىڭ ءتىزىمى وزىمدە تۇگەل ەدى. ماتەريالدارىم اسا ايقىن دەرەكتى دالەلدەرمەن باي تۇسكەنىنە قۋانىپ قابىلداي بەردىم.
بولمەمە كىرگەندەردىڭ ءسوزىن تۇگەل ەستۋگە تىرىسىپ ءاليا جىللتىڭدادى. ماقپالدىڭ قازاق قىزدار مەكتەبىندەگى باس مۇعالىمى ماعان كەلىپ سويلەسكەندە ءتىپتى كوپ جىلتىڭدادى. كۇندەسىنىڭ اتىن ەستىپ قالعان سياقتى. ايەلدەر ۇيىمى جاعىنان سايلانعان وكىلدىڭ ءبىرى وسى ۇستاز ەكەن. ماقپال تۋرالى ماسەلەنى ءوز سوزىنە قوساتىندىعىن ايتتى ول. كەيىنگى احۋالى مەن قازىر قايدا تۇراتىندىعىن مەنەن سۇراپ جازىپ الدى.
شاكەرباي مەن سارسەننىڭ سايلام ورىندارىنا شاپقىلاپ جۇرگەنىن دە ەستىدىم. ولار سياقتى جۇيرىك بولماعانىمەن، ارىسبەكتىڭ قۇلا جورعاسى دا قالىسا قويماپتى. ءبىرىنىڭ ءسوزىن وقۋ-اعارتۋعا «ءۋازىر» دەپ، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءتىلماش كوزىر دەپ تىڭداسا، ءبىرىن قارت ۇستاز دەپ سىيلايتىندار از ەمەس سياقتى. ولار بەدەلى بار سايلاۋشىلارعا اكىمنىڭ سالەمى رەتىندە دە، دامدەس بولعان سايلاۋشىلارعا ءوز تالاپتارى رەتىندە دە «مىنەزدەس دۇرىس» ءوز ادامدارىن سايلاتۋعا شاپقىلايدى ەكەن. ال، مەنىڭ سايلانۋىما قارسى پىكىر ايتامىن دەپ وزدەرى قارسىلىققا ۇشىراپ شىققان جەرلەرى كوبىرەك ەستىلدى. ونداي قارسىلىققا ۇشىراعاندا اكىم كابينەتىنە توق سوققانداي ىرشىپ جەتىپ شاعىنىپ، قايتا جۇگىرەدى ەكەن.
جيىننىڭ دايىندىق قىزمەتى ءۇشىن ەربول كەلىپ، اكىم كابينەتىنىڭ اۋىز بولمەسىنە ستول قۇرىپ ەدى. اشىق تەرەزەلەردەن سونىڭ كۇلكىسى كوپ ەستىلدى ماعان. اكىم الدىندا سول جۇيرىكتەرىنىڭ پالەندى سايلاپ قويدى، تۇگەندى سايلاپ قويدى دەگەن شاعىمدارىن ەستىگەن سايىن كۇلىپتى دە، اكىم قىنجىلعان سايىن ساقىلداپتى. «بۇل، مانساپقا سايلاۋ ەمەس قوي، جۇرتشىلىق كىمدى سايلاسا دا ءوز پىكىرىمىزدى جەتكىزەدى دەپ سەنگەن ازاماتتارىن سايلايتىن شىعار. وندا نە تۇر!» دەگەن جۇباتۋ ءسوزىن دە ەستىدىم.
ءاليا بۇل كۇنى مەنىمەن سويلەسە الماسا دا ەشقايدا شىقپادى. باستىقتاردان دا، مەنەن دە تاپسىرىلعان جۇمىس جوق ەدى. مىنا دۇربەلەڭدى - دۋلى كۇنى جەلوكپە جانى قالاي شىداپ كەزبەي وتىرعانىنان سەكەم الدىم. ماعان كەلىپ سويلەسكەن ادامداردىڭ كەيبىرىنىڭ اتىن شىعىپ كەتىسىمەن مەنەن ەلەۋسىز عانا سۇراپ قويۋىنان ءتىپتى بايقالدى، ستولىنىڭ ارعى شەتىندەگى ءبىر تاراق قاعازعا تىزىمدەپ وتىرعان سياقتى. انىقتاعىم كەلىپ، «ءالياش، مۇندا كەلىپ قايتشى!» دەگەن وتىنىشپەن شاقىرا قويدىم. كەلىپ قانا قايتۋعا لىپ ەتىپ جەتىپ كەلگەندە سول قاعازى ورنىندا قالا بەردى. ورىندىق نۇسقادىم دا، ءبىر مەكتەپتىڭ تىزىمىندەگى بەلگى قويىلعان بىرنەشە وقۋشىنى ايىرىم ءتىزۋدى تاپسىرىپ، قالام-قاعاز ۇستاتتىم. ارلى-بەرلى جۇرگەن بولىپ بارىپ قاراسام، سول كۇدىكتى قاعازعا تاڭەرتەڭنەن بەرى مەنى ىزدەپ كەلگەندەر تۇگەل ءتىزىلىپتى. ارقايسىسىنىڭ تۇسىنا ەستىپ قالعان سوزدەرىن دە جازعان كورىنەدى. «بيعابىلدىڭ بۇگىنگى وڭاشا سويلەسكەن كىسىلەرى» دەگەن تاقىرىپ قويىپ، الدىمەن ەربولدان باستاعان ەكەن. ءۇنسىز كۇرسىنىپ قايتا كەلىپ وتىردىم دا، «سالاق تىڭشىعا» بەلگى قويىلعان وقۋشىلاردان بىرنەشەۋىن ءوزىم ايتىپ، تىزىمدەتىپ قايتاردىم.
مەنىڭ تۇنجىر قاباعىما ءۇنسىز قاراپ قويىپ وتىر ەدى. ىستەن تۇسەردىڭ الدىندا شاكەرباي تەرلەي قايتىپ كەلىپ بولمەسىنە كىرگەندە سۇلۋىم الگى تابىسىن بۇكتەپ، كۇلىمدەي تۇرەگەلدى دە، سوڭىنان كىردى. باقىلاۋشىنىڭ تاپسىرىپ بەرگەنى دە، شاكەربايدىڭ ونى قايتەتىنى دە باستىعىمنىڭ اكىم كابينەتىنە قاراي جونەلگەنىنەن تۇسىنىكتى بولدى.
جازىقسىز ماقپالعا مەنى قيماعاندىعى ءۇشىن عانا قاس قىلعان بيكەش، ءالى دە قيمايتىندىعىن، سول جۇرەگى ءۇشىن مەنىڭ ۇستىمنەن ۇكىمەتكە ارىز ايتۋعا قينالاتىندىعىن بىلدىرگەن بيكەش، سونىسىن ايتىپ، جالىنىشپەن كەشىرىم سۇراي سالا، سول جالىندىرعان «سۇيىكتىسىنىڭ» ۇستىنەن جاسىرىن كورسەتىندى جازىپ جىبەرىپ، تاعى دا جالتاقتاپ قاراي ءتۇسىپ وتىردى. «پىشاق سايلاي ءجۇرىپ، قۇشاق جاياتىن، ءوز جۇرەگىن ايمالاي ءجۇرىپ نايزالايتىن، قانداي تاپتىڭ ماحابباتى بۇل؟» دەپ ويلاندىم مەن. - «ماحاببات ادامزاتتىڭ جوعارى قاسيەتى، ال، تاپتار - ادامزاتتىڭ ەكونوميكالىق - تۇرمىستىق ءتاسىل جاعىنان ءبولىنىسى. دەمەك ارقانداي تاپ - ادامزاتتىڭ قۇرامداس بولىگى. ال، مىنا «قارعام» سونىڭ قاي تۇرىنە جاتپاق؟ ادام ەمەس دەۋگە بولا ما، نەمەسە ادام دەلىنسسە دە، ەڭ وپاسىز ازعىن تاپتىڭ، اقىلدان ەڭ ءمۇساپىر وكىلىنە جاتا ما؟ ءاي، سوڭعىسىنان-اق ورىن الار-اۋ!» وسى اقىماقتى ماعان باقىلاۋشى ءتايني ەتىپ قوسىپ وتىرعان قوس سۇم نەتكەن جاۋىز ەدى! مۇنىسىن مەنى قۇلدىراتۋ ءۇشىن عانا قۇرباندىققا شالۋىن قاراشى!... قۇرباندىققا شالۋ ەمەي نەمەنە، «قىزىنىڭ» قىلىعىنا قاراي مەن دە جالعان ماحاببات جولىنا تۇسسەم، الدىمەن وسى ماسقارالانباي ما! جالعان ماحابباتتىڭ ارام جەمىسىن قالاي ارقالاپ جۇرە الماق، ماسقارا ولىمگە دە تاپ بولۋى مۇمكىن عوي!... جوق، بۇل مەن جۇرەرلىك جول ەمەس! اقىماق بولسا دا ادام دەلىنەدى عوي، تاربيەلەپ بايقايىن. ءدال وسى ناپسىقۇمار، تۇرلاۋسىز كەزبەگە ەڭ قاجەتتى تاربيە - ءناپسى تاربيەسى. جاتقىزىپ الىپ تۇرىپ، «سەنىڭ اقىل-ساناڭ وسىندا ما ەدى!» دەپ تارپىپ-تارپىپ جىبەرىپ، بەتىنە تۇكىرىپ كەتۋ. ماعان ىستەپ جۇرگەن قاستىقتارى ءۇشىن دە وسىلاي تاربيەلەگەنىم راۋا عوي!... بىراق، مۇنىڭ ماعىناسى الداپ الىپ، قورلاۋ بولماي ما. بۇل دا مەن باسارلىق جول ەمەس! اقىماقتىڭ ءوز جولىمەن ءوزىن باپتاسام، مەنىڭ ودان پارقىم نە بولماق! قوي، بەرىلمەيتىن دە المايتىن ادال عانا جاي جۇرىسپەن تاربيەلەپ كورەيىن. ەربولعا ايتقانىم دا «ورتادان جول جاساۋ» ەدى عوي. ەمەكسىتىپ قانا ەرتىپ اكەتە السام، ماعان ءتايني ەتىپ قوسقان سۇمنىڭ وزىنە ءتايني ەتىپ قوسا الماسپىن با. جامان ءيتتى ءوز يەسىن ۇرگىزۋ قيىن با!... جانە وسى سۇمدار جاعىنان ماعان وسىنداي وڭاي ءتايني قوسىلا بەرمەس. بۇل اقىماعىمەن ات كەكىلىن كەسىسپەي تۇرا تۇرايىن! - وسى ۇيعارىمعا كەلدىم دە كۇلىپ جىبەردىم. باعانا تۇسكى دەمالىسقا مەنىمەن بىرگە شىعىپ، ءبىر سىپىرا جەرگە دەيىن بىرگە بارعان «سۇيىكتى» تىڭشىم، ەندى كەشتە دە بىرگە قايتپاق ەكەنى قاراعىشتاي بەرۋىنەن سەزىلدى.
- ەي، جولداس، سەن ۇيگە بۇرىنىراق بارىپ، تاماق دايىنداي بەرسەڭ بولماي ما؟ -دەپ قالىپ ەدىم. ساقىلداي كۇلدى بۇل سوزىمە.
- الدىمەن سولاي بولىپ الايىقتا! -دەپ ۇياتسىنعانسىي تۇقىردى.
- سولاي بولسام دەيتىن تازا ءۇمىتتىڭ قالىڭدىعى نە ىستەۋ كەرەك؟ -دەدىم دە بەشپەتىمدى كيدىم. ويلانىپ قالدى. قايتۋعا ەسىكتەن شىعىپ ەدىم، ەرە شىقتى، قاتارلاسا اياڭدادىق.
- نە دەپ سۇرادىڭ جاڭا؟ - دەپ قاقپادان شىعا بەرە قايتا سۇرادى. قايتا ايتتىم:
- جاقتىرعان جىگىتىمەن قوسىلسام دەيتىن تازا ءۇمىتتىڭ قالىڭدىعى نە ىستەۋ كەرەك؟
- جىگىتىمەن بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇرەتىن شىعار! -دەپ كۇلدى.
- ودان باسقا تاعى نە ىستەيدى؟
- نە ىستەۋشى ەدى! -دەپ ساقىلداي كۇلىپ الىپ جالعاستىردى ءسوزىن،- ودان باسقا... نە ىستە دەسە، سونى ىستەيدى داعى!
- تەرىس ىسكە، بۇزىق ىسكە بۇيىرسا دا ىستەي بەرە مە؟
- ءسويتىپ، قوسىلعان جولداس بولعان سوڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن ىستەي بەرمەي مە!
- جوق، بۇل فەوداليزم ەزگىسىندە قالىپتاسقان ايەلدەردىڭ سالتى، كۇڭدىك سالت! -دەپ كىدىردىم. «ءوزىڭ دە سول سالتپەن ۋلانىپ، جۇرتتا قالعان سورلى ميدىڭ توعىشارىسىڭ عوي!» دەگەندى قوسقىم كەلمەي، ويلانىپ قالدىم. «سورماڭدايدى سوققىلاي بەرىپ قايتپەكپىن!».
- شىنىندا، مەنىڭ بىلەتىنىم سول عانا، - دەپ قۇيقىلجي سىقىلىقتادى ءاليا. - جولداسىنىڭ ايتقانى تەرىس بولسا دا ورىنداۋى كەرەك قوي، مەن ءوز سۇيگەنىم تەرىس ىسكە بۇيىرادى دەپ مۇلدە سەنبەيمىن!
- سۇيگەنىڭ مەن شىعارمىن، بۇل ءسوزىڭ بويىنشا... مەنى وسىلاي، تەرىس ىسكە بۇيىرمايدى دەپ سەنەسىڭ عوي؟
- يە، سونشالىق سەنەمىن!
- ولاي بولسا، شىن سۇيەدى ەكەنسىڭ دەيىن، ال، سول سۇيگەنىڭدى سويۋعا پىشاق تابا الماي جۇرگەن باستىقتارعا ماتەريال جازىپ بەرگەن سەبەبىڭ نە؟ بىرگە تۇرىپ، بىرگە جۇرگىڭ كەلەتىن ادامىڭدى جوعالتىپ، جالعىز قالعىڭ كەلگەنى ەمەس پە!... وسىلاي ەكى باستى، ەكى ءتىلدى بولۋىڭنىڭ سەبەبى نە، وسىنى ايتشى!
شىقىنىپ قالىپ، قىزاراقتاي قارادى ءاليا ماعان.
- كىم ايتتى ماتەريال جازىپ بەردى دەپ؟.. قۇداي اقىن...
- قۇداي «اقىن» دەمە، ىستەگەن ىستەرىڭە مەن دە اقىن، بار سىرىڭدى بىلەمىن. بۇگىن مەنىمەن كەلىپ سويلەسكەن سەگىز ادامدى تىزىمدەپ بەردىڭ!... باستىقتان بۇگىنگى العان تاپسىرماڭنىڭ ءبىرى وسى بولاتىن. ماعان سەنى باقىلاۋشى ەتىپ اكەلگەنىنەن بەرگى ءىسىڭدى تۇگەل بىلەمىن!... بىراق، وسى اكەلىپ قوسۋى، ەكەۋىمىزدىڭ ءوزارا ءتۇسىنىسۋىمىز ءۇشىن تابىلمايتىن جاقسى وراي. سەنىڭ ماعان «تەرىس ىسكە بۇيىرمايدى» دەيتىن سەنىمىڭ بار ەكەن. مەنىڭ سولاي ەكەنىم ىپ-راس. ال سونداي جۇرەگىڭنىڭ بارلىعىنا، ادالدىقپەن سۇيەتىندىگىڭە مەنى سەندىرۋىڭ كەرەك! سولاي ەمەسپە؟
ءاليا ءبىر قولىمەن شەكەسىن باسا ويلاندى. سول جەرىنە وسى سوزدەرىمنەن جۇگىرگەن بىردەمە بار سياقتى.
- ومىربەكتىڭ ۇيىنە بارايىق پا!
- جوق، الدىمەن ءبىر كەلىسىمگە كەلىپ الايىق!
- قانداي كەلىسىم؟... ايتشى!
- دوسان مەن شاكەرباي ساعان مەنى باقىلاپ، قيا باسقانىمدى وزدەرىنە جەتكىزىپ تۇرۋدى تاپسىردى. تاپسىرماسىن ورىنداي بەر، ول تۋرالى ساعان وكپەلەمەيمىن! -دەپ «قىزىق ەكەن» دەگىزگەندەي ساقىلداتىپ ءبىر كۇلدىرىپ الدىم دا، ءوز تاپسىرمامدى ايتتىم، - ال، مەنى سۇيەتىنىڭ راس بولسا، ولاردىڭ بەرگەن تاپسىرماسىن ماعان ايتىپ تۇراسىڭ!
- ودان قورقامىن، قىزمەتتەن قۋىپ جىبەرەدى عوي!
- سەنىڭ ايتقانىڭدى مەن ولارعا تيتتەي دە سەزدىرمەيمىن! سىرعا بەرىك ەكەنىم وزىڭە بەلگىلى عوي!
- ولاي بولسا ماقۇل!... بىراق، سەنىڭ نە ىستەگەنىڭدى ولاردان جاسىرا المايمىن! باسقا دا بايقاپ جۇرەتىن ادامى بار سياقتى!...
- مەنىڭ ءىسىمدى جاسىرۋشى بولما، ال، سەنىڭ ماعان جەتكىزگەنىڭدى مەن جاسىرامىن! وعان سەنە بەر!... بىراق، ماعان وتىرىك ايتساڭ، مەن دە ءبىلىپ قويامىن! ماسەلەن دەلىك، سەنى ءبىزدىڭ بولىمگە قىزمەتكە اكەلگەندە باستىقتارىڭ مەن تۋرالى نە ايتتى، الدىمەن ءوزىڭ سويلەشى!
- سەنى ماعان ماقتادى! -دەپ سىقىلىقتادى ءاليا. ىمىرت تۇسە باستاعان ەكەن، سولاي دەپ قولتىعىمنان ۇستاي ومىراۋلاعاندا بايقادىم، ادامى سيرەك شەت كوشەگە شىعىپ كەتىپپىز. - شاكەرباي اعا ماقتادى. ەكەۋىمىزدىڭ بۇرىنعى... جاقىندىعىمىزدى بىلەتىن سياقتى، -دەپ كۇرسىنىپ الىپ، كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن. - «سەن ونى يلىكتىرە الاسىڭ» دەيدى -دەپ تاعى كۇلدى، «بيعابىلدىڭ ەڭ ءبىر بولمايتىن جەرى اكىممەن شىعىسا المايدى، وشتەسىپ العان» دەيدى. - «ول وزىنە جامان بولادى، سول وشتىكتەن ساقتاندىر» دەيدى... راسىندا مەنىڭ اكەم وسى اكىمنىڭ ايتقانىنان شىقپايدى. وسى كىسىگە جىلى قاراپ، جاقىنداسۋ جاعىن ويلاساڭشى، مەنى بىلاي قويعاندا ءوزىڭنىڭ وسۋىڭە جاقسى عوي!
- شاكەرباي بيعابىلعا وسىنى ءسىڭىر دەپ تاپسىردى ما وزىڭە؟
- يە، ول دا ايتتى... مەن ءوزىم دە وسىلاي بولۋىڭدى قالايمىن!
- بۇدان باسقا نە ايتتى؟
- سونان سوڭ الگى ءوزىڭ ايتقانداي، كىممەن سويلەسكەنىڭدى... نە ىستەيتىندىگىڭدى كۇندەگىسىن كۇندە جەتكىزىپ تۇر دەدى. ونى كەشىرەمىن دەدىڭ عوي. سوندا دا مۇنان سوڭ ءوزىڭ ايت دەگەنىڭدى عانا جەتكىزىپ تۇرايىن!... جالعىز-اق مەنىڭ سىرتىمنان بايقايتىن الگى... دالداعۇل سياقتىلارعا سەزدىرمەيىك!
- اكىمنىڭ ءوزى نە تاپسىردى ساعان؟
- اكىم، وسىنداعى حاتشىلىققا اۋىسارىمدا عانا سويلەگەن. «سەن مەنىڭ قىزىمسىڭ، وسىندا ادالدىقپەن قىزمەت ىستەيدى دەپ سەنىپ اۋىستىرىپ كەلتىردىم. باستىعىڭ شاكەرباي عوي، سوعان عانا باعىنىشتىسىڭ، ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ تۇر!» دەگەن. سودان بەرى سويلەسپەدىم.
- ال، شاكەربايدىڭ ەرتەڭ نە تاپسىرعانىن ماعان ءوز ۋاقىتىندا ايتاسىڭ عوي؟
- ايتايىن!... نەگە توقتادىڭ، قازىر قايتپاقسىڭ با؟... ەرتە عوي ءالى!
- قايتامىن. ماعان دەگەن جۇرەگىڭنىڭ ادالدىعىنا سەندىرىپ بولعانىڭشا وسىلاي عانا ءجۇرىپ تۇرماقپىن!
- مەن سەنىڭ ىقتيارىڭدامىن عوي... ءوزىم تۋرالى... العاشقى كەزدە دە... سەنى شەكتەمەگەنمىن عوي! -دەپ تىرناعىن شۇقىلادى ءاليا. - جالعىز-اق قورقاتىنىم اكىمدەر، ولارعا قارسى جۇمىسقا بۇيىرماسسىڭ!... ءوزىڭ دە قارسى شىقپا!
- ولاردىڭ ساعان تاپسىرعانى ءالى بار، ۇمىتىپ قالساڭ ويلانىپ كور، ماعان ايتىپ قويعانىڭدى سەزدىرمەۋگە ءوزىم كەپىل!
- ماقۇل!...
ءوز كوشەسىنە وسى سوزبەن شىعارىپ سالىپ قايتتىم. كۇز باسىنىڭ جىلى ءىڭىرى دە، اڭقىعان بيكەشتىڭ قولتىعىمداعى اق بىلەگى دە توڭازىتقانداي سالقىن سالماقپەن اۋىرلاي قايتىپ ەدىم. «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەگەندەي دوسان مەن شاكەرباي جاۋىزدىقتىڭ ەزبەسى بولدى ەكەن دەپ، مەنىڭ مىلجىڭعا اينالعانىم با، ءوزىن-ءوزى سورلاتىپ جۇرگەن وسى سويقاندى كەزبەدە نەم بار ەدى!» دەگەن وي قورلاندىرا بەردى.
«وسىنى قور ەتكەن تۋ باسىنان-اق سىرتقى كوركى عوي. سۇلۋلىعىنا قاراپ، كورىنگەن جىگىت سۋماڭداي بەرگەن دە، سۇلۋلىعىنا سەنىپ، وسپەي قالعان باسىنا «ماعان ارقانداي جىگىت دايىن» دەگەن جەلدى وي ءبىتىرىپ جەلدەندىرىپ اكەتكەن; جەلىكپە-ەلىككىش سەزىممەن قاتەلەسكەن سايىن، كەلىستى كوركى جىگىتتەردەن كەشىرىم-كەلىسىم اپەرە بەرگەن، ءسويتىپ دانىكتىرىپ، جان دۇنيەسىنە شەكسىز دامەنىڭ ارسىز جۇرەگىن قالىپتاستىرعان. مۇنى مەنەن قايتا ۇمىتتەندىرگەن دە سول ارسىزدىق. «باستاي الماعان باسى اياقتى مازاسىزداندىرادى». مۇنىڭ ءوز كوركىنە عانا سەنەتىن ارسىز باسى، اياعىن عانا ەمەس، تۇلا بويىن جاۋىر ەتكەن، شىن سورلى. جازالاپ تا، شىنىڭدى ايت دەپ مازالاپ تا، ۇيالماي وسىمەن بىرگە كوشە كەزە بەرەتىن نەم قالىپ ەدى!» دەگەن ويمەن اياعىمدا ءتىپتى اۋىرلاي باستىم.
«اتتەڭ، ماقپالىم، قاشان كورىسەر ەكەنبىز! -دەپ كۇڭىرەنىپ جىبەرىپپىن ءبىر شاقتا. وزىمە ءتۇن سويلەگەندەي سەزىلدى. -«الدە جاسىرىن قاستىقتان ءولىپ كەتەرمىسىڭ!» -وسى كۇدىك ورالىسىمەن جان-جۇرەگىمدى قۇيىنداي ءۇيىرىپ الا جونەلدى. - «ماڭايىندا كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن كوز-قۇلاق بارشىلىق قوي!» -دەپ وزىمە مەدەۋ ويلادىم سونان سوڭ. -«قازىرگى شاقتا قول قانداۋدىڭ قايدا اپاراتىنىن قاسكويدىڭ ءوزى دە بىلەتىن شىعار. جانە نۇرياشىمنىڭ ءوزى دە ايلاسىز ەمەس قوي، وڭايلىقپەن ولە قويماس! «ءوزىم-اق بارامىن» دەگەن سەرتى بويىنشا، الدە، بۇگىن-اق كەلىپ قالدى ما ەكەن!» - وسى قيال الدامشىلىعىمەن ۇيگە جالتاڭداي جەتىپ كىردىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەكەمەگە كەلگەنىمدە شاكەرباي مەن ءاليا كورىنبەدى. ءوز بولمەمە كىرسەم، شكاپ قۇلىبى دا، ستول تارتپاسىنىڭ قۇلىبى دا اشىلىپ قالىپتى. قايتادان جابىلمايتىنداي بولىپ بۇزىلعان. ىشىندەگى مەكتەپ دەلولارى مەن كىتاپ-داپتەرلەر، ادەتتەگى قويىلعان تارتىبىنەن مۇلدە باسقاشا، تۇگەل اقتارىلعانداي. اۋىر تىنتۋگە ۇشىراعانىمدى ءتۇسىندىم دە، ىرگەلەس بولمەدەگى كاسسيرگە باردىم. اسىعا سۇراۋىم بويىنشا كاسسير قۇلبىنىڭ اماندىعىن تاڭىرقاي ايتتى. كاسسيردى دە باستىق بولمەسىندە گازەت وقىپ جاتقان ورىنباسار باستىق ءليدى دە شاقىرىپ اكەلىپ، بولمەمدەگى سۋىق قولداردىڭ ءىزىن كورسەتىپ ەدىم! اۋىزدارىن اشا تاڭىرقاستى. «ينسپەكتور بەيشارالاردىڭ بولمەسىندە ۇرى قىزىعاتىن اقشا تۇرمايتىندىعى بەلگىلى عوي!» -دەي سالىپ، قولىمداعى سۋمكامنان كەشە جيىلعان ماتەريال-قۇجاتتار مەن كەشەگى ءوزىم جازعان تەزيستى شىعاردىم. بۇل ۇرىنىڭ قىزىققانى مىنا قاعازدار. وسى ءۇشىن عانا قۇلىپ بۇزعان، وسى ءۇشىن عانا بۇرىنعى تارتىنىبىنە مەنىڭ قولىممەن ءبىر اپتادا ارەڭ كەلەتىن 40 شاقتى مەكتەپتىڭ ءىسىن شاشقان! سىزدەرگە وسىنى كورسەتىپ قويۋ ءۇشىن شاقىردىم!» دەي سالىپ ارتىما قاراسام، شاكەرباي مەن ءاليا كەلىپ قاراپ تۇر ەكەن. باستىعىم ەدىرەيىڭكى، سۇلۋىم قىزارىڭقى كورىندى.
شاكەرباي ۇمتىلا جونەلدى ءوز بولمەسىنە، بارا سالا زارلادى.
- ويباي-اۋ، مەنىڭ قۇلىبىمدى ءتىپتى شىعىرشىعىمەن جۇلىپ الىپ تاستاپتى عوي!... ءبا-لە... قاراڭدارشى جىگىتتەر! ەڭ كەرەكتى قاعازدارىمنىڭ بىرنەشەۋىن ورتەپ تە جىبەرىپتى، قايدا دەپ ىزدەسەم، كۇلى جەردە جاتىر، مىنە!:.. مۇنشالىق نە ىزدەگەن!... تۇگەل اقتارىپتى ءتۇبىڭ تۇسكىر!...
- قولىڭ كەسىلگىر دەپ قارعاساڭشى تىم بولماسا، -دەپ كۇلدىم مەن بارا جاتىپ. - ونىڭ تۇسەتىن ءتۇبى جوق، جىلىم-زىميان نەمە ول. بىرىمىزدىكىن بۇزعاندا، سەزىلىپ قالماۋ ءۇشىن وزىنىكىن قوسا بۇزعان، ءتۇبى جوق زالىم ەكەندىگى سول ەمەس پە!
- ءجا، ول كەيىن شىعار ەندى ءبىر جەردەن! -دەي سالا شىرايىن باستىقتىققا كەلتىرىپ، رەسميلەسە قالدى شاكەرباي. - ال، بيعاش، ەكەۋىمىزگە تاعى ءبىر قاربالاس جۇمىس كەزىگە قالدى. مەن 5-ءشى رايونعا شىعاتىن بولدىم. 9-شى رايون مەكتەبىنەن كەشە تۇستەن كەيىن تاعى ءبىر قاتىناس كەلگەن... (بۇگىنگى ۇرى سونى دا قوسىپ ورتەپتى) ول مەكتەپتە ءبىر ۇلكەن شيلەنىس تۋىلدى. ونى شەشۋگە سەنى تاعايىندادىق. سونى دەرەۋ بارىپ جايلاستىرماساڭ وقۋ توقتاپ، ءىس ناسىرعا شاباتىن ءتۇرى بار. اتقورادان جاقسى اتتىڭ ءبىرىن تاڭداپ ءمىن دە، تەز جونەل!
بۇل جۇمساۋىنان جيىننىڭ ماڭ-قاراسىن كورسەتپەي، سوناۋ مايلىعا قۋالاۋعا كەلىسكەندىكتەرى تۇسىنىكتى بولدى... بارماۋدىڭ سىلتاۋىن مەن دە تابا قويدىم:
- كازەن ينسپەكتور قازىر تولىدا، سول مەكتەپتىڭ ءدال قاسىندا. سوعان تەلەفون بەرە قويىڭىز!
- ويباي، شىراعىم-اۋ، سەنىڭ ءجونىڭ باسقا ەمەس پە، اكىم سەنىڭ تياناقتاندىرا الاتىندىعىڭا سەنىپ تاپسىرىپ وتىر!
- ولاي بولسا، وسىنداعى ءبىر تارتىستى ءبىتىرىپ الايىن، توسا تۇرىڭىز! -دەي سالا شىعىپ كەتتىم. اكىمنىڭ اۋىز بولمەسىنەن كورىنىپ وتىراتىن ەربولدى قاقپا سىرتىنا ىمداپ شاقىرا كەتتىم. دوساننىڭ مىنا جيىنعا مەنى جولاتپاۋ ماقساتىمەن تاپقان جۇمىسىن ەستي سالا تۇسىنگەن ەربول پارتكومعا جونەلدى.
- مۇندا ىستەيتىن جۇمىسىڭ ودان الدە قايدا قاجەتتى. مايلىعا كەتىپ قالما! -دەي جونەلدى.
9-شى رايونداعى «ماسەلەنى تەز شەشۋ» كەرەكتىگىن شاكەرباي، بولمەمە كەلىپ وتىرا قالىپ وسيەتتەدى ەندى. ەكەۋىمىزدىڭ دە ەزۋىمىزدەن كوبىك بۇرقىراپ، «راحاتتانا» ءتۇسىندىرىسىپ وتىرعانىمىزدا، تەلەفونعا شاقىرىلدى باستىعىم. «ءسىزدى پارتكومنان تەلەفونعا شاقىرادى» دەپ تەرەزەدەن حابارشى كەلىپ تۇرا قالدى. «پارتكوم» دەگەندە-اق ىرشي جونەلىپ، اكىم كابينەتىنە شيراق كىرىپ ەدى. باستىعىمنىڭ شىققانداعى سولعىندىعى تىم كۇلكىلى كورىندى كوزىمە. وسى جيىن بىتكەنشە مەنى جۇمساي قويمايتىندىعىن سونىسىنان-اق ءتۇسىندىم. بولىمگە قايتا كەلمەي، قاقپاعا قاراپ ءىلبىدى. قاقپادان شىعىپ، قاراسى وشىسىمەن لىپ ەتىپ جەتىپ كەلگەن ءاليا قارسىمداعى ورىندىققا ەتەگىن تاعى دا جەلپي قونىپ جىميدى.
- نە بولدى؟ نە ايتتتى بۇگىن؟ -دەپ سۇرادىم.
- مەكەمەگە كەلە جاتسام، شاكەرباي اعا جولىمنان كۇتىپ تۇر ەكەن، -دەي سالا كىدىرىپ، ويلانىپ قالدى دا كۇرسىنىپ جىبەرىپ جالتارا جىپىلىقتاتتى ءسوزىن. پالەندەي بىردەمە تاپسىرعانى جوق... كەشەگى تاپسىرماسى عانا... ءجۇرىسىمىزدى شاكەرباي اعا ءبىلىپ قويىپتى!
- كەلىسىپ الدى دەپ ءتۇسىنىپ پە؟
- سولاي تۇسىنبەگەندە، -دەپ قۇيقىلجي سىقىلىقتاپ الىپ تومساردى ءاليا. - مىنا جۇمساعان قىزمەتىنە تىپ-تىنىش قانا بارىپ كەلسەڭ... جاقسى بولار ەدى!... بارماساڭ... وسى اۋرەمەن ءجۇرىپ... اۋىرىپ قالارسىڭ با ەكەن!... ماعان بۇلاي قاراماشى، بارماساڭ ءوز ەركىڭدە عوي! ەگەر بارعىڭ كەلمەسە.. بۇگىن-ەرتەڭ كەشتەردەن ساقتان! ەشقايدا شىقپاي ۇيدە بول!... مەن جاڭا قىزمەتىمدى جۋاتىن بولدىم. جاستاردان بىرنەشەۋىنە ءوزىڭدى قوسىپ، قوناققا شاقىرامىن. بىراق كەلمەي-اق قوي! - وسى سوزدەرىن ءۇزىپ-ءۇزىپ جىپىلىقتاتىپ بولدى دا، لىپ ەتىپ بارىپ ءوز ورنىنا وتىرا قالدى. «ولار قاستىق ىستەمەك پە، سونى عانا ايتشى!» -دەپ ارتىنان بارىپ ەكى رەت سۇراعانىمدا دا ۇقساس جاۋاپ قايتارۋمەن تىندىردى:
- بۇلار سەنى وزىڭە قاتەرلى ءبىر قيىن سوزگە شىقپاق دەيدى، سودان ساقتاندىرۋ ءۇشىن عانا عوي دەيمىن.. .بىراق بىلمەيمىن، بىلسەم قازىر-اق... كەيىن ءبىر شاقتا ايتامىن عوي! -دەپ سوڭعى سوزىمەن قۇيقىلجي قارادى. مەن ورنىما بارىپ ورنىعىپ، سويلەيتىن سوزگە دايىندالا بەردىم.
جيىننىڭ دايارلىق كوميسسيا مۇشەلەرى تۇسكە جاقىن قامسى قالاممەن جازىلعان ءبىر جارىم مەتردەي ۇزىن تىزىمدىكتى اكىم كابينەتىنىڭ قابىرعاسىنا اكەلىپ جاپسىردى. اۋدان دارەجەلى ورىنداردان سايلانعان وكىلدەر ءتىزىمى ەكەن. جۇگىرىپ شىققان ءاليا مەنىڭ اتىمدى ءدال ورتان بەلىنەن كورگەنىن، كۇلە كەلىپ ايتىپ ەدى. تىزىمگە ىلە-شالا اكىم شىعىپ قارادى دا، بولمەسىنە قايتا كىرە زەكىگەندەي بولدى. ءتىزىم دەرەۋ جيىلىپ-بۇكتەلىپ قاتشىلار بولىمىنە قايتا كىردى. ەربول تاعى دا جۇگىردى پارتكومعا. اكىم قالاي تۋلاسا دا وسى ءسوزىم جەلكەسىنە قونباي قويمايتىندىعىنا سەنىپ، دايارلىعىمدى جۇرگەزە بەردىم.
تۇستەن كەيىن اكىم پارتكومعا كەتكەندە سايلاۋشىلارىمنىڭ مىقتى ءبىر توبى جيىلىپ، باس قاتشى بولىمىندە ايقايلاسىپ شىعىپ ەدى. كەشكە جاقىن سول تىزىمدىك سول قابىرعاعا قايتا جاپسىرىلدى. مەنىڭ اتىم ءبىر ءوشىرىلىپ، الدىڭعىدان ىرىرەك جازۋمەن قايتا جازىلىپتى. سونى تاعى بارىپ كورگەن ءاليا توردەگى حاتشى بولىمىنەن باستاپ، ەكى-ءۇش بولىمگە كىرىپ شىقتى. قوناق شاقىرىپ جۇرگەنىن وزىمە كەلگەندە ءتۇسىندىم، كۇلىمسىرەي كەلىپ، الدىما شاقىرۋ قاعازىن تاستاي سالدى دا: «مىنا باعاقتى اركىم كورەتىن جەرگە جايا سالشى، ءوزىڭ بارما، ونىتەمىن!» دەپ كۇبىرلەي كەتتى. ءوزى قوناققا شاقىرىپ، ءوزى بارماۋىمدى ءوتىنۋى كۇلكىلى دە، تاڭداندىراتىن دا جۇمباق ەدى. كەيىن ايتامىن دەگەنىن ەسكەرىپ قويا سالدىم.
ول لىپىلداپ قاقپادان شىعا جونەلگەندە، اكىم قارسى شىعا كەلدى. الياعا ءبىر قاراپ قويىپ قانا ءۇنسىز-ىمسىز وتكەنىن بايقادىم. سوڭىنان شاكەرباي ەرىپ كەلەدى ەكەن. ماعان سۋىق قاراي كىردى بولىمگە. «ياپىراي، مىنا بالانىڭ قاربالاس ۋاقىتتا قوناققا شاقىرىپ جۇرگەنى اي!.. سەنى دە شاقىردى ما، بيعاش؟» دەپ شالقاسىنان جاتقان باعاققا قاراي جالعاستىردى ءسوزىن. - ە، باسە، بارىڭدار، بارىڭدار، جاسسىڭدار عوي، جولدارىڭ بولسىن!»
باستىعىم ماعان قاراپ سويلەپ تۇرعاندا، ەكىنشى رەت جاپسىرعان وكىلدەر ءتىزىمىن ۇلكەن باستىق تاعى دا سىپىرتىپ الىپ بولىپتى. بىراق ءۇشىنشى رەت تاعى سايلانۋدان ۇمىتتەنە قايتتىم ۇيگە. اۋداندىق ۇكىمەت قاقپاسىنان گۇرىلدەي كىرگەن جۇك ءاپتاموبيلىنىڭ كابينكاسىنان ايماقتىق تەلباي اتتى ءبىر مىقتىسىن كورە قايتتىم. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ بىراق كەلمەي كەشتەتە جەتۋىنە قاراعاندا ايماقتىق ۇكىمەت وسىنداي تالاستاردى ەستىپ، بۇرىنىراق جونەلتكەندەي. جاڭا قۇرىلعان اۋپارتكوم باتىل كىرىسە الماي، ايماققا حابارلاعان سياقتى.
تاڭەرتەڭ قايتىپ كەلگەنىمدە مەنىڭ اتىم ەكى رەت ءوشىرىلىپ، ءۇشىنشى رەت جازىلعان وكىلدەر ءتىزىمى قايتا جاپسىرىلىپ جاتىر ەكەن. ءبىر رەت قانا ءوشىرىلىپ قايتا جازىلعان ءتورت وكىلدىڭ اتىنا ۇڭىلە قاراپ قايتتىم. ءبىرى ماقپالدىڭ ۇستازى. جيىن تۇستەن كەيىن اشىلاتىن بولىپتى. بولىمگە قايتىپ كىرگەنىمدە ءتۇن بويى قوناق كۇتىپ كىرتيگەن ءاليا دا جەتتى. «بۇگىن وكپەلەيمىن» دەگەن كۇبىرىن تۇسىنە الماي قالىپ ەدىم، شاكەرباي كەلگەندە قاباعىن قارسى جاۋىپ الا قويدى. «بيعابىل ەكەۋىڭىزگە قاتتى وكپەلەدىم» دەپ بۇرتيعاندا «باسە، بيعاش بارماي قالىپ پا ەدى» دەپ قالىپ، قاربالاستىقتان ءوزىنىڭ بارا الماي قالعانىنا شاكەرباي كەشىرىم سۇراعان بولدى. مەن ءۇنسىز قالدىم.
وكىلدىك قىزىل لەنتا تۇسكە جاقىنداعاندا كەلىپ قادالدى ومىراۋىما. تۇسكى دەمالىسقا جالعىز قايتىپ بارا جاتقانىمدا ءاليانىڭ دالداعۇل دەپ اتاپ اشكەرەلەپ قويعان اڭدۋشىسى الدىمنان توسا قالىپ، ءوز ۇيىنە «كەشكى وتىرىسقا» شاقىردى. ەكى ءۇشتى جاۋاپ قايتارىپ ەدىم، تۇستەن كەيىن جيىننىڭ اشىلۋ ءمىراسىمى عانا بولاتىندىعىن ايتىپ، «ءسوزسىز بارۋىمدى» قاداعالاپ قولقالاي ءوتىنىپ قالدى. ءاليانىڭ ساقتاندىرعانىن سەزدىرمەۋ ءۇشىن «ماقۇلىن» ايتا سالدىم دا، اقىلىن كەشتەگى جۇمىسىممەن تاپتىم، وعان دا بارماي قالدىم...
مەنىڭ ساقىناعا شىعۋ كەزەگىم ءۇشىنشى كۇنى تۇستەن كەيىن ارەڭ جەتتى. ماقپالدىڭ بارلىق زارىن ەكىنشى كۇنى سويلەگەن ۇستازى كەلىستىرىپ توككەن. وكىلدەردى كۇرسىندىرىپ، وزىمەن بىرگە جىلاتىپ تا تۇسكەن بولاتىن. جيىن باسقارىپ وتىرعان دوسان تۇكسيىپ، مۇرتىن سالبىراتىپ جىبەرگەندە وعان ءبىر قاراپ قويعان اۋپارتكوم سەكرەتارى سويلەۋشىدەن ماقپالدىڭ اتىن دا قازىرگى قاماۋشىنىڭ ادرەسىن دە قايتا سۇراپ، انىقتاپ جازىپ العان. مەنىڭ ول جونىنەن سويلەمەك ءسوزىم نەداۋىر ىقشامدالدى.
وكىل سايلاۋداعى تارتىستاردا شۋلى بولا قالعان اتىم اتالىسىمەن مەنەن كوز الماي قارادى سەكرەتار، باسقا سويلەۋشىلەردەن ەرەكشە قارسى الىنىپ، قولشاپالاقتىڭ جەر سىلكىندىرگەندەي شاتىرلاۋىنا قاراپ، ول دا شۇلعي شارتىلداتتى. وكىلدەردىڭ ساحناعا كىم شىقسا دا ءشاشۋ شاشقانداي جومارتتىق ەتەتىن وسى ارزان قولشاپالاعىن سىنداۋمەن باستادىم ءسوزىمدى:
- وكىل جولداستار، سىزدەردىڭ ارقايسىنىڭىزدى كەم دەگەندە ءۇش ءجۇز ازامات سايلاعان. سول ءۇشىن ءجۇز ازاماتتىڭ تالاپ-تىلەگىن پارتيا مەن ۇكىمەتكە تولىق جەتكىزۋ مىندەتىمەن كەلدىڭىزدەر عوي. دەمەك وسىنداعى ءار-ءبىر قول ءۇشىن ءجۇز ازاماتتىڭ قولى، وزدەرىڭىزدىڭ عانا قولدارىڭىز ەمەس. بايقاماي سوعىپ ارزانداتپاڭىزدار ونى! ءار-ءبىر قولشاپالاقتارىڭىز سول سايلاۋشىلارىڭىزدىڭ مۇددەسىن نازارعا الا وتىرىپ سوعىلۋعا ءتيىستى. ال، مەنى مۇنشالىق قارسى الۋدىڭ كەرەكتى-كەرەكسىزدىگىن بىلگەندى بىلاي قويىپ، نە سويلەيتىنىمدى بىلەسىزدەر مە؟ - دەگەنىمدە زال تولى ادام جىم-جىرت بولا قالدى. ساحناداعى باسقالاردىڭ دەمى دە شىقپاي قالعانداي، جالعىز شىبىننىڭ ىزىلى عانا ەستىلدى. - مۇنىم سوگىس ەمەس، -دەدىم سونان سوڭ، -وسى جيىنداعى ارقانداي ءسوزدى سايلاۋشىلارىڭىزدىڭ تالعامى بويىنشا عانا قابىلداۋلارىڭىزدى وتىنگەنىم. مەن وتكەن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە دوسان اكىم جاعىنان قىزمەتتەن ءۇش رەت قۋالانعان «بۇزىق» قىزمەتكەرمىن. وسى جيىن وكىلدىگىنە سايلاۋشىلارىم ءۇش رەت قايتالاپ سايلاعاندا اكىمنىڭ مويىنىن ارەڭ ءيىپ، زورلىق كۇشپەن سايلانعان «زورەكەر» وكىلمىن. الدىڭعى ەكى رەت سايلانعانىمدا تىزىمنەن ەكى رەت ءوشىرىلىپ، ءۇشىنشى رەت سايلانعاندا عانا سايلاۋشىلارىما قۇداي كومەكتەسكەندەي بولدى. نانباساڭىزدار سيقىمدى اۋىز زالداعى وكىلدەر تىزىمدىگىنەن كورىڭىزدەر!
مەن سول بويبەرمەس «توڭمويىن» سايلاۋشىلارىمنىڭ جەتكىز دەپ تاپسىرعان ماسەلەلەرىن عانا سويلەمەكپىن. ءسوزىمدى قاتتى تالعاپ تىڭداڭىزدار!...
الدىمەن تەلبايدى كۇلدىرىپ، زال تولى وكىلدى تۇگەل قارقىلداتقان وسى كىرىسپەممەن باستاپ سويلەپ، ءبىر جارىم ساعات ساقىلداپپىن. دۇسپانعا ۋىتى تولعان ۋ سويقىداي تيسە، دوسقا تولاسسىز سورعالاعان بالداي ءتيدى بىلەم، ءار تىنىستاعانىمدا ءبىر دۋىل كوتەرىلدى دە تۇردى. ءسوزىم بىتىسىمەن شۋ كوتەرىلدى.
- ەي قاراقتارىم، -دەپ ءبىر سارى شال سول شۋىلدان اسىرا ايقايلاپ ىرشىپ تۇردى. - مەنىڭ اۋزىم ورازا عوي، وتىرىك ايتا المايمىن، مىناۋ اقسۇرى جىگىتتى كورىپ وتىرعانىم وسى، بۇرىن سويلەسكەندى قويىپ، تانىمايمىن دا. بىراق جاڭساق ايتىلعان ءبىر دە ءسوزى جوق. ءبارى راس، ءبارى بولعان ءىس!
قىرىقوشاق قىستاعىنان كەلگەن داۋدەي ورىس دوسانعا جۇدىرىعىن تۇيە گۇجىلدەدى دە، كۇرەدەن كەلگەن مۇڭعىل دا، قايراقاننان كەلگەن قىرعىز دا، ويداعى ۇيعىر مەن وي مەن قىردان قۇرىلعان قازاققا قوسىلا كوتەرىلىپ القادى مەنى. ورنىما جەتە لىق ەتىپ وتىرا قالعانىمدا، ىشىمنەن مۇجىپ جۇرگەن كەكتىڭ جەبىر قۇرتتارى ساۋ ەتىپ توگىلىپ تۇسكەندەي جانىم جاي تابا قالدى...
جيىن اياقتاسىمەن دوسان ايماققا شاقىرىلىپ كەتتى دە، ورنىنا اكىم بولىپ تەلباي قالدى. دوسان مەنەن دامەتىپ جۇرگەن «ويىنبۇزار» ايىپتى ءوزى تارتقانىن بىلگەن سايىن جايلاندىم.
كورەگەن تەرگەۋشىم، «قادالعان جەرىنەن قان الماي قويمايتىن، بۇرىنىراق سوقپاساڭ ءوز تەرىڭدى سىپىرىپ، قۇيرىعىڭدى قارعا شانشاتىن «كوكجال» وسى قىلمىسىمەن قيپىقتاتىپ، ءتىسىڭىزدى قىشىتقان-اق شىعار!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
