اسكەردەگى الىمجەتتىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. ۇلى وتان سوعىسى باستالعان جىلدارى «كسرو ارمياسىنىڭ بەس ميلليون اسكەرى جاۋعا قارسى تويتارىس بەرۋگە ازدىق ەتەدى» دەيدى ستالين. مىنە، سوندا ورتالىق كوميتەت اسكەر قاتارىن بۇرىن سوتتى بولعان قىلمىسكەرلەردىڭ كۇشىمەن تولىقتىرادى. تۇرمە ىشىندەگى الىمجەتتىكتىڭ اسكەرگە كەلۋىنىڭ سىرى وسىنداي. قازىر مۇنداي بىلەكتىنىڭ السىزگە سەس كورسەتىپ، تىزە باتىرۋلارى سياقتى قۇبىلىس قارۋلى كۇشتەردە «جازىلماعان زاڭعا» اينالىپ كەتكەن. اسكەردەگى الەك ءازازىلدىڭ ىسىندەي ەشكىمگە دەس بەرەر ەمەس. ءتىپتى اتىنان ات ۇركەتىن كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ ءوزى ونىڭ الدىندا دارمەنسىز. سولاي دەۋگە تۋرا كەلەدى، ايتپەسە، اسكەر قاتارىنا كەتكەن جاستارىمىزدىڭ اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىمدى نەگە ازايتا الماي وتىرمىز؟

سەنىمدى اقپارات كوزدەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە سەنسەك، 2011 جىلى اسكەردە 123 سارباز قايتىس بولعان. بۇل 2010-جىلمەن سالىستىرعاندا، ءبىر جارىم ەسەگە كوپ، ياع­ني سول جىلى 86 دەرەك تىركەلگەن-ءدى.  ەسكەرتە كەتەيىك، مۇنداي قايعىلى وقيعالاردىڭ سەبەپ-سالدارى ءارتۇرلى.  اۋ­رۋ-سىرقاۋدان كوز جۇمعاندار سانى 2010 جىلى 22 سار­­بازعا جەتسە، ول 2011-جىلى 33-كە كوتەرىلگەن. ءوزى­نە-ءوزى قول جۇمساعاندار سانى دا الاڭداتپاي قوي­ماي­دى: 2011 جىلى 21 اسكەرىمىز سۋيتسيدكە بارعان. ال جول اپا­تى وتكەن جىلى 42  ازاماتىمىزدى جەر قوينىنا الىپ كەتتى. نەگىزى، اسكەردەن ۇلى كەلىپ قۋانتپاي، تابىت كە­لىپ جىلاتقان اتا-انالاردىڭ باسىم بولىگى اجالدىڭ ار­تىندا الىمجەتتىك تۇرادى دەپ سانايدى. راستالىپ جات­قاندارى جوق ەمەس. تاريحىمىزدا بۇرىن-سوڭدى بول­ماعان 15 اسكەرىمىزدىڭ ءولىمى مەن 11 ساربازىمىزدىڭ قاش­قىن اتانۋىنىڭ دا باستى سەبەبى - الىمجەتتىك دەگەن بول­جام بار.

مارلەن ەسىمدى ءبىر جاس جىگىت اسكەردەگى سۇمدىقتى بى­لاي دەپ اڭگىمەلەيدى:

- قا­تارعا جاڭا قوسىلعان كەزىم. جاسى ۇلكەن ءبىر ءجى­گىت ۇستىندەگى بار كيىمىن جۋىپ بەرۋىمدى بۇيىردى. مەن باس تارتتىم. سوندا ول قاسىندا تاعى ءۇش جىگىت بار تورتەۋ بو­لىپ، اياۋسىز تەپكىنىڭ استىنا الدى. ەگەر مەن سول جو­لى ايتقاندارىن ىستەسەم، مەن سول كۇننەن باستاپ ولار­دىڭ قۇلدارى بولعانىم. ەرتەسىنە تاعى قايتالاندى بۇل وقي­عا. تاعى ۇردى. ول ازداي جۋىناتىن جەرگە تىر جا­لا­ڭاش جاتقىزىپ قويىپ، ۇستىمە مۇزداي سۋدان ءبىر سا­عات­قا جۋىق شاشتى. ال دالادا قىس ەدى. جۋىناتىن جەر سۋىق بولاتىن. تسەمەنت ەدەندە جاتقان مەن قاتتى سۋىق­تان قالشىلداپ، ەسىمنەن تانىپ قالا جازدادىم. بىراق كيىم­دەرىن ءبارىبىر جۋماي قويدىم. بۇدان كەيىن دە تالاي ازاپ كوردىم. بىراق دەگەنىمنەن قايتپادىم. مەنەن تۇك شىق­پاعان سوڭ ولار باسقا بىرەۋگە اۋىز سالدى. ونىڭ كور­گەنىن ايتپاي-اق قويايىن.

بەيشارا قورلىققا شىداي الماي، اسكەردەن قاشىپ كەت­تى. ونى الىسقا كەتپەي ۇستادىق. جوعارعى جاق بىلمەي دە قالدى. الايدا وعان پسيحوتەراپەۆتىڭ كومەگى قاجەت بو­لىپ، اۋرۋحاناعا جىبەرىلدى. كوپشىلىك اسكەردەگى ءالىم­جەت­تىك كومانديردىڭ سالعىرتتىعىنان دەيدى. ولاي ەمەس. بار سۇمدىق تۇنگى ساعات 10-نان كەيىن باستالادى. كو­مان­دير تەكسەرۋگە كەلە جاتسا، باقىلاۋدا تۇرعان بەلگى بە­رىپ، ءبارى ورىندارىنا جاتا قالادى. اسكەرگە جا­ڭا­دان كەلگەندەر ءتۇنى بويى ۇيىقتامايدى وسىلاي.

وسىدان كەيىن بالاڭدى جىبەرىپ كور اسكەرگە! جاسىراتىنى جوق، ءاس­كەر­گە جاستار قازىر تەك اسكەري بي­لەت ءۇشىن عانا بارادى. ويتكەنى كۇش قۇ­رى­لىم­دارىنا جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن قولىڭدا مىندەتتى تۇردە اسكەري بيلەت بولۋى ءتيىس. بۇل كسرو  كەزىنەن كەلە جاتقان شارت. ءبىزدىڭ ويى­مىزشا، وسى جۇيەگە قانداي دا ءبىر ءوز­گە­رىس ەنگىزۋ كەرەك سياقتى. اقىرى ءتا­ۋەلسىز سا­راپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنە قا­را­عاندا، قا­زىر بۇرىنعىداي ەشكىمدى ءمىن­دەت­تە­مەيدى ەكەن، ياعني اسكەرگە شاقىرىلاتىن­داردىڭ سا­نى شەكتەۋلى.

ءۋاليحان تولەشوۆ، ساياساتتانۋشى:

- اسكەري بيلەتتى جەمقورلىق جول­مەن العاندار - ەرتەڭگى كۇنگى  جەم­قور­لار­­دىڭ وزدەرى. بىلايشا ايتقاندا، كە­دەن، سالىق، ۇقك، پروكۋراتۋرا سياقتى ورىن­دارعا جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن اسكەري بي­لەت قاجەت. ال اتالعان ماماندىققا ەش­كىم جالاقىسى ءۇشىن قىزىقپايدى، ءتۇر­لى جولمەن ولجا تابۋعا وڭتايلى ورىن. وكىنىشتى ارينە، بىراق مويىنداۋ كە­رەك، قازىرگى ساربازداردىڭ اراسىندا وتا­نىم دەپ كەۋدە سوعاتىندار نەكەن-ساياق. ويلايتىندارى - جەكە باستىڭ ءمۇد­­دەسى. اسكەري كافەدرالارداعى جاع­داي دا قىنجىلتادى. ونداعىلاردىڭ دا كوك­سەگەنى - اسكەري بيلەت. جۇرتشىلىقتىڭ وسىنداي وسال تۇسىن ءبىلىپ العان جوو-لار  اسكەري بيلەتتى تاۋارعا اينالدىرىپ، ساۋ­داعا سالۋدا. كوپشىلىك شەتەلدەردە ءاس­كەري بيلەتتى تالاپ ەتپەيدى. جۇمىسقا تۇ­­راردا سول ورگان ءوزى اسكەري دايىن­دىق­­تان وتكىزەدى. اقىرى اسكەري بيلەت ءتو­­ڭىرەگىندەگى بىلىق-شىلىققا توسقاۋىل قويا المايدى ەكەنبىز، بىزگە دە شەتەلدەن ۇلگى الۋ كەرەك شىعار؟ سوندا ءبىز جەم­قور­­­لىقتىڭ الدىن-الامىز جانە كۇش قۇ­­رى­لىمدارىن شىنايى دايىندىقتان ءوت­كەن ماماندارمەن تولىقتىرامىز. وسىلاي ءبىز «ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتا­مىز». مەنىڭ مىنانداي ۇسىنىسىم بار: اسكەرگە سۇرانىپ تۇرعان جاستاردى شىن­دىق دەتەكتورىمەن سىناۋ كەرەك. وعان ءاس­كەري بيلەت قانا كەرەك پە، الدە وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋ ءۇشىن بە؟

ءيا،  قالتاسى قالىڭدار بالالارىن ءاس­كەر­گە جىبەرمەيدى. ولاردىڭ بالالارى ءاس­كە­ري كافەدرالاردا وقيدى. بولماسا اسك­ە­ري بيلەتتى ساتىپ الادى. ايتەۋىر «قاناتتىعا قاق­­تىرمايدى، تۇمسىقتىعا شوقتىر­ماي­دى».  زار­داپ شەگەتىندەر - تاعى دا باياعى قا­­را­پايىم جاندار.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازىر قر پار­لا­مەن­تى قابىلداعان «اسكەري قىزمەت جانە ءاس­كەري قىزمەتشىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ ەل­باسىنا قول قويۋعا جىبەرىلسە كەرەك. زاڭعا ءساي­كەس، ەر-ازاماتتارىمىز اسكەري دا­يىن­دىقتان اقىلى تۇردە دە وتە الاتىن بولادى. «ءاس­كەري قىزمەت جانە اسكەري قىزمەتشىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدا اسكەري دايىندىق پەن اسكەري ءبىلىم الۋعا قاتىستى ەنگىزىلمەك وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ازىرگە باس­تا­ما كۇيىندە تۇر. سەنات وتىرىسىندا قا­رال­عان زاڭ جوباسىندا اسكەري قىزمەتتى كەلى­سىم­­شارت نەگىزىندە وتەۋ ءۇشىن قورعانىس مي­نيسترلىگىنىڭ مامانداندىرىلعان ۇيىم­دارىندا اسكەري-تەحنيكالىق مەكتەپتەردە ءاس­كەري دايىندىقتان مىندەتتى تۇردە ءوتۋ نور­ماسى ەنگىزىلگەن. اتالعان زاڭنىڭ نە­گىزىندە ازاماتتىق وقۋ ورىندارىنىڭ ءاس­كە­ري كافەدرالارىندا ءبىلىم العان جاستارعا ءتو­مەنگى وفيتسەرلىك شەن، ياعني «زاپاستاعى لەي­تەنانت» اتاعىن بەرۋ تۋرالى نورما ەن­گى­زىلگەن ەكەن. نەگىزى، بۇل ۇدەرىس كەڭەس وكىمەتى تا­راعاننان كەيىن توقتاپ قالعانى بولماسا، تاجىريبەدە بۇرىننان بار.  قارۋلى كۇشتەر مۇق­تاج بولىپ وتىرعان مامانداردى دا­يىن­داۋ ماقساتىندا ازاماتتىق اسكەري وقۋ ورىندارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتى­رىپ، اسكەري فاكۋلتەتتەر تۋرالى نور­ما ەنگىزىلدى. ازاماتتىق وقۋ ورىندارىنىڭ اسكەري فاكۋلتەتتەرىندە، كافەدرالارىندا وقىعان ستۋدەنتتەر سوڭعى ەكى كۋرستان باستاپ كۋرسانت بولىپ سانالادى جانە اسكەري قىز­مەت­شىلەر ءۇشىن كوزدەلگەن بۇكىل قۇقىقتار مەن مىندەتتەرگە يە بولماق. ءسويتىپ، بۇدان بىلاي جوو اسكەري كافەدرادا ءبىلىم ال­عان­دار ديپلومىنا قوسا وفيتسەرلىك شەن الىپ شىعادى. دۇرىس-اق. الايدا جوو-لار­داعى اسكەري كافەدراعا ءتۇسۋدىڭ ءوزى ءبىر بەي­نەت قازىر. «قويىلاتىن تالاپتىڭ بار­لىعىن ورىنداساڭ دا، ايتەۋىر ءبىر جەردەن شا­لادى. كەدەرگىنى قولدان جاسايتىنداردىڭ نە­نى كوكسەيتىنى بەلگىلى. ۇلىم اسكەري كا­فەدراعا تۇسپەك بولعان ەدى، بىزدەن 2000 اقش دوللارىن تالاپ ەتتى. تۇسىنگەنىم، اق­شاڭ بولسا، كافەدراعا تۇسەسىڭ، جوق بولسا، امال جوق بالاڭدى اسكەرگە جىبەرەسىڭ. ال ۇلىم بولاشاقتا ىشكى ىستەر ورگانىندا جۇ­مىس ىستەگىسى كەلەدى» دەيدى اتى-ءجونىن تولىق اتاعىسى كەلمەگەن انا. قىسقاسى، اسكەري بيلەت جەمقورلىقتىڭ تامىرلانا تۇسۋىنە تۇرتكى بولىپ وتىر. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

مىنە، اسكەري بيلەتكە يە بولۋدىڭ جول­دارى ءبىزدىڭ ەلدە وسىلاي نە ءومىرىڭدى قاۋىپ­كە تىگۋى مۇمكىن، نە قالتاڭدى قاعارى ءسوزسىز. بول­ماسا اسكەردەگى باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كە­رەك. ەڭ دۇرىسى - باقىلاۋ كامەرالارىن ور­ناتىپ تاستاۋ. قازىر تەحنيكانىڭ دامىعان زا­مانى. بىلىق-شىلىققا بەلشەسىنەن با­تىپ جاتقان ورىندارعا كامەرا ورناتقاننان باس­قا امال قالماعان سياقتى. بالكىم، ءاس­كەري دايىندىقتان وتكىزۋدى كۇش قۇرى­لىم­دارى ءوز قۇزىرلارىنا العاندارى ءجون شى­عار؟ ءتيىمدىسى سول ما دەيمىز. ايتپەسە، اسكە­ري بيلەتتى ساتىپ العانداردان قانداي قور­عان بولماق؟

اۆتور: ءلاززات بيلان

"الاش ايناسى" گازەتى