ۇلت ءۇشىن قاسيەتتى مەكەندەر بولادى. تۇركىستان، قازىعۇرت، ۇلىتاۋ... قازاققا ابايدى سىيلاعان جيدەباي دا ءسوزسىز، سونداي كيەلى ورىن. سوندىقتان قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى اباي ورتالىعى «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات» ساپارىنا شاقىرعاندا ويلانباستان كەلىستىك. تولستويدىڭ ياسنايا پولياناسى، پۋشكيننىڭ ميحايلوۆسكوەسى مەن تسارسكوە سەلوسى، لەرمونتوۆتى قوينىنا جاسىرعان تارحان مەن سوڭعى دەمى شىققان پياتيگورسك... قاي-قايسىسى دا ورىس جۇرتى عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات قاستەرلەيتىن ورىندار. دوستوەۆسكيدىڭ پەتەربۋرگتەگى مۇراجاي-ۇيىنە ەڭ كوپ كەلىپ ءتاۋ ەتەتىندەر... جاپوندار، «اعايىندى كارامازوۆتار» وسىندا جازىلدى» دەگەن ءسوزدى ەسىتكەندە قابىرعانى ءسۇيىپ، اعىل-تەگىل جىلايدى دەسەدى. ابايدىڭ ءۇيىن كورۋگە كىم قارسى بولسىن؟ اقىننىڭ جيدەبايداعى مۇراجاي-ۇيىندە جول قاتىناعان پاۋەسكەسىنەن باستاپ، تۇتىنعان زاتتارى، جۇمىس ۇستەلى، توسەك-ورنى - ءبارى قاز-قالپىندا ساقتالعان. قىمىز ىشكەن توستاعانىنان، «جالعان تىستەرىنەن»، دويبىسى مەن توعىزقۇمالاعى، كىتاپتارى مەن بەلدىگىنەن ايگەرىمگە سىيلاعان ەر-توقىمىنا دەيىن سامساپ تۇر. مۇراجاي تانىستىرۋشىسى گۇلسارا سۇلتانقىزى كەمەڭگەرگە دەگەن سونشالىق ماحابباتپەن ءار بۇيىمنىڭ تاريحىن ۇعىندىرىپ جاتىر. ءجا، وعان ءسال كەيىنىرەك. استانادان شىققان 40 كىسىلىك اۆتوبۋس جول-جونەكەي پاۆلودارعا ايالداپ، سەمەي وڭىرىنە جەتتى. تاڭەرتەڭمەن سەمەيدەن شىققان ساياحاتشىلار اباي اۋدانىنا بەتتەدى.

ۇلت ءۇشىن قاسيەتتى مەكەندەر بولادى. تۇركىستان، قازىعۇرت، ۇلىتاۋ... قازاققا ابايدى سىيلاعان جيدەباي دا ءسوزسىز، سونداي كيەلى ورىن. سوندىقتان قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى اباي ورتالىعى «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات» ساپارىنا شاقىرعاندا ويلانباستان كەلىستىك. تولستويدىڭ ياسنايا پولياناسى، پۋشكيننىڭ ميحايلوۆسكوەسى مەن تسارسكوە سەلوسى، لەرمونتوۆتى قوينىنا جاسىرعان تارحان مەن سوڭعى دەمى شىققان پياتيگورسك... قاي-قايسىسى دا ورىس جۇرتى عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات قاستەرلەيتىن ورىندار. دوستوەۆسكيدىڭ پەتەربۋرگتەگى مۇراجاي-ۇيىنە ەڭ كوپ كەلىپ ءتاۋ ەتەتىندەر... جاپوندار، «اعايىندى كارامازوۆتار» وسىندا جازىلدى» دەگەن ءسوزدى ەسىتكەندە قابىرعانى ءسۇيىپ، اعىل-تەگىل جىلايدى دەسەدى. ابايدىڭ ءۇيىن كورۋگە كىم قارسى بولسىن؟ اقىننىڭ جيدەبايداعى مۇراجاي-ۇيىندە جول قاتىناعان پاۋەسكەسىنەن باستاپ، تۇتىنعان زاتتارى، جۇمىس ۇستەلى، توسەك-ورنى - ءبارى قاز-قالپىندا ساقتالعان. قىمىز ىشكەن توستاعانىنان، «جالعان تىستەرىنەن»، دويبىسى مەن توعىزقۇمالاعى، كىتاپتارى مەن بەلدىگىنەن ايگەرىمگە سىيلاعان ەر-توقىمىنا دەيىن سامساپ تۇر. مۇراجاي تانىستىرۋشىسى گۇلسارا سۇلتانقىزى كەمەڭگەرگە دەگەن سونشالىق ماحابباتپەن ءار بۇيىمنىڭ تاريحىن ۇعىندىرىپ جاتىر. ءجا، وعان ءسال كەيىنىرەك. استانادان شىققان 40 كىسىلىك اۆتوبۋس جول-جونەكەي پاۆلودارعا ايالداپ، سەمەي وڭىرىنە جەتتى. تاڭەرتەڭمەن سەمەيدەن شىققان ساياحاتشىلار اباي اۋدانىنا بەتتەدى. بۇل ولكەنىڭ ءار تاسىندا قۇنانبايدىڭ، ۇلى ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، مۇحتاردىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. وسىناۋ موماقان عانا ساقارا دالا وسىنشاما تالانتتى قۇرساعىنا قالاي سىيدىرعانىنا تاڭداي قاعاسىڭ. اتتاپ باسساڭ ەسكەرتكىش. اۋماعى 6400 گەكتارعا جەتىپ جىعىلاتىن «جيدەباي-ءبورىلى» قورىعى ايماعىنا 16 نىسان كىرەدى ەكەن. وندا ۇزىن-سانى 18 255-كە جۋىق باعالى زاتتار مەن 300-دەن استام جادىگەرلەر ساقتالعان دەيدى. اباي اۋدانىندا بارلىق ەلدى مەكەندەردى قوسا ەسەپتەگەندە 42 تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، 60-تان استام تاريحي ورىندار مەن 30-دان استام كونە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر بار ەكەن. ءبىز سونىڭ ءبارىن تۇگەسىپ تاستاماساق تا، ءبىرازىن شارلاپ شىقتىق.  العاشقى ايال. كۇشىكباي ايالداعان العاشقى نۇكتەمىز - كۇشىكباي كەزەڭى بولدى. جوڭعارعا قارسى كۇرەستە اتى شىعىپ، 21 جاسىندا ومىردەن قايتقان كۇشىكباي باتىر جەرلەنگەن بۇل اسۋ - اباي مەن شاكارىمدەر سان مارتە توقتاپ، تۇنەگەن بەكەت. «سەمەيدەن شىڭعىستاۋعا بەتتەگەن اتتىلى كىسى قالادان 50 شاقىرىم شىققان كەزدە ءسوزسىز دەمالادى. ات شالدىراتىن  جەرى دە وسى تۇس. وسى ارادا اۋناپ، قۇنانباي دا، اباي دا، شاكارىم دە، مۇحتار اۋەزوۆ تە دەمالدى دەپ انىق سەنىممەن ايتا الامىز»، - دەيدى بەلگىلى شاكارىمتانۋشى اسان وماروۆ. «باتىردىڭ كوپ مۇراتىنا جەتە الماي، جاس كۇنىندە قۋاتى قايناپ، دولدانىپ ولگەندىگىنەن مولاسى تۇرعان بيىكتىڭ باۋىرىنان بوران، ىزعار ايىقپايتىن بولعان ەكەن» دەپ جازادى بۇل تۇس تۋرالى م.اۋەزوۆ «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەسىندە.  ايتپاقشى، اتالعان شىعارمانىڭ ءىزى وسى اسۋدا ءالى دە سايراپ جاتىر. «قورعانسىزدىڭ كۇنى» «س. قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىن جايلاعان ەلدىڭ قالاعا قاتىناساتىن قارا جولىنىڭ ۇستىندە ارقالىق دەگەن تاۋ بار. دالانىڭ كوڭىلسىز ۇزاق جولىندا قاجىپ كەلە جاتقان كەرۋەنگە ارقالىق الىستان كورىنىپ، دامەلەندىرىپ تۇرادى» دەپ باستالاتىن. ءدال وسى اسۋدا اقان دەگەن بولىس اعاسى ءۇسىپ ولگەن، شەشەسى ساڭىراۋ، اجەسى سوقىر عازيزا دەگەن ءجاسوسپىرىم قىزدى ءوز قوراسىندا زورلاپ كەتەدى. قورلانعان قىز بوراننىڭ ايداۋىمەن اكەسىنىڭ مولاسىنا جەتىپ، زيراتتى قۇشاقتاپ جان ءتاسىلىم ەتكەن. جاس مۇحتار بۇل وقيعانى ەستىگەن سوڭ قالامىنا ارقاۋ قىلدى. ال بۇگىندە عازيزانىڭ، ونىڭ اكەسى جاقىپتىڭ زيراتى دا تۇر، سول قارالى، قورعانسىز ءۇيدىڭ ورنى دا تابىلعان. جول باستاۋشىمىزدىڭ ءبىرى اسان وماروۆ: «وسى جەرگە بەلگى ورناتۋ قاجەت» دەگەندى، تاريحتى بايانداي كەلە، باسا ايتتى.   ەكىنشى ايال. ءبورىلى «ۇلىلار مەكەنىنە ساياحات» بورىلىمەن جالعاستى. كەمەڭگەر مۇحاڭنىڭ كىندىك قانى تامعان جەر. ءبىر توبەدە جازۋشىنىڭ «قوڭىر تۋعان انام، تۋعان جەرىم ءبورىلى» دەگەن جازۋى قاشالعان تاستى كورەسىز. ودان ۇزاماي م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي-ءۇيى بار. 1987 جىلدان بەرى مۇراجايعا اينالعان بۇل شاڭىراقتا مۇحاڭنىڭ بالالىق، جاستىق داۋرەنى وتكەن، وسى ۇيگە اتاسىنىڭ ايتتىرۋىمەن العاشقى جارى رايحاندى ءتۇسىرىپ، مۇعاميلا، شوقان ەسىمدى بالالار سۇيگەن. مۇراجايداعى سۋرەتتەر، قۇجاتتار، قولجازبالار سەكىلدى كوپ قۇندى بۇيىمنىڭ اراسىنان قوسارلانعان كيىز ءۇيدى كورىپ-اق، اۋەز تۇقىمىنىڭ ناشار تۇرماعانىن بايقايسىڭ. ءبورىلى جايلى «اكەم مەن شەشەم ايرىلىسقاندا مەن ءتورت جاستا ەدiم. بورiلiدە سوت ۇكiم شىعارىپ، ۇل اكەدە، قىز شەشەدە قالادى دەدi. بiراق اكەم سەگiز ايلىق شوقاندى الماي، 4 جاستاعى مەنi الىپ، قالىڭ قانايدىڭ قاراعىنا تىعىلىپ جاتتىق. سودان مەنi سەمەيگە اپارىپ، كاميلا تاتەمنiڭ تاربيەسiنە بەردi. مەن وگەي شەشەمنiڭ تاربيەسiندە بولدىم»، - دەگەن مۇعاميلانiڭ ەستەلiگi بار. كەيىن دە، قالامگەر تىلدەرى ورىسشا شىققان ۇل-قىزدارىن بورىلىگە جىبەرىپ، «قازاق ءتىلى كۋرستارىنان» وتكىزسە كەرەك. مۇحاڭنىڭ «ەڭلىك-كەبەك»، «بايبىشە-توقال»، «سىباننىڭ مولاسىندا» سياقتى تۇڭعىش شىعارمالارى دا وسى شاڭىراقتا جازىلعان. اكەسى ومارحان مەن شەشەسى نۇرجامال، اجەسى ءدىناسىل، اعاسى قاسىمبەكتەردىڭ بەيىتى ءۇيدىڭ ىرگەسىندە ەكەن. ايتا كەتۋ كەرەك، مۇحتاردىڭ  وزى قالاپ ۇيلەنگەن ماعاۋيانىڭ قىزى، كاميلا دا ومىردەن ەرتەرەك وزىپ، ۇرپاق قالدىرماپتى.  1926 جىلى ونىمەن زاڭدى تۇردە ايرىلىسقان ول، لەنينگرادتا وقىپ ءجۇرىپ ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن كوڭىل قوسادى...  ءۇشىنشى ايال. ەڭلىك-كەبەك كەسەنەسى. بورىلىدەن شىڭعىستاۋعا بەتتەگەن بويدا قويۋ قارا شاڭعا كومىلىپ وتىرىپ، شىلىكتى كەزەڭىنە دە جەتتىك. مۇندا كۇللى عاشىقتار سيمۆولى بولعان ەڭلىك-كەبەك مازارى بار. «كوپ جاساماي، كوك ورعان، جاراسى ۇلكەن جاس ءولىم» دەگەن اباي ءسوزى تاسقا قاشالىپتى. جەر داۋى ءورشىپ تۇرعان داۋىردە ماتاي مەن توبىقتىنىڭ قوس ءوسپىرىمى ءبىرىن-ءبىرى ءسۇيىپ قالسا، قايران قايسى؟.. «ەكەۋىنىڭ موينىنا ارقان سالىپ،   ەكى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ الىپ،   «ماتايلاپ» ۇران سالىپ شاۋىپ-شاۋىپ،   ولتىرىپ ءبىر توبەگە قويدى اپارىپ.   تاستادى بەسىگىمەن بالاسىن دا،   وبالعا وشىككەن ەل قاراسىن با؟   ەڭلىك-كەبەك مولاسى بۇگىن دە بار   تايماق پەن ەرالىنىڭ اراسىندا»، - دەپ شاكارىم جىرلاعان مولانى كوردىك. ال «شەتكى اقشوقى باسىندا قالعان بالا   شىرقىراپ كۇن باتقانشا جىلاپ جاتتى  جۋانتاياق بالانى تۇندە ءبىلدى،   تۇن ىشىندە جيىلىپ اتقا ءمىندى.   تاڭ اتا كەلىپ ىزدەپ تابا المادى،   قيسىنى - بىرەۋ ۇرلاپ كەتكەن سىندى.» - دەپ جىرلاناتىن ۇڭگىرگە سوعا المادىق. ايتپاقشى، جەرگىلىكتى جۇرت «ۇرلانىپ» كەتكەن بەسiكتەگi ەرمەك اتتى ۇلدان بۇگiندە ۇرپاق بار دەگەندى ايتادى... ءتورتىنشى ايال. زەرە-ۇلجان بەيىتى ەرالى جازىعىمەن جۇيتكىپ كەلە جاتىپ، وسى وڭىرلەردە اباي تالاي قاتىنادى-اۋ دەيسىڭ. كوكپەڭبەك ساي-سالانىڭ بىرىندە، ماسەلەن، توعجانعا ۇرلانا بارىپ، قىز اعالارىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالعان بوزبالا اباي ايالداسا كەرەك.  «ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم!  ساعىنىشقا سارعايما!  جاي جۇرسەڭ دە قىز قۋماي،  سەنى بىرەۋ قارعاي ما؟» - دەگەن جولدار وسى ءبىر تۇستا تۋعان-اۋ... وسىنداي ويمەن ۇزاپ كەلە جاتىپ، اعارعان تاعى ءبىر مازاردى كورەمىز. بۇل ابايدىڭ عانا ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ اناسى بولعان زەرە (1785-1873) مەن ۇلجاننىڭ (1810-1887) جانە ابايدىڭ اعاسى قۇدايبەردىنىڭ (1830-1867) مازارى. ءومىر جىلدارىنا قاراپ-اق، بۇل ارادا ەڭ العاش قۇدايبەردiنiڭ زيراتى ورناعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قۇدايبەردi ومiردەن جاستاي ءوتىپتى. سوندا زەرە: «تۇڭعىش سۇيگەن نەمەرەم وسى قۇدايبەردi. قۇدايبەردiنi مەنiڭ كوز الدىما وسى جەرگە جەرلەڭدەر. باسىنا بارىپ، قۇران وقىعانىما جاقىن بولادى» دەپ، باسىنا سامان كiرپiشتەن زيرات ورناتقىزىپتى. كەيiن 90 جاسقا تاقاعاندا زەرە اجە «مەن ولگەندە باسقا ەمەس، قۇدايبەردiنiڭ قاسىنا قوياسىڭدار» دەپ اماناتتاعان ەكەن. 77 جاسىندا ۇلجان انا دا ومiردەن وتەدi. ول كiسi اۋىرىپ جاتقاندا: «كەلiن ەنەنiڭ توپىراعىنان جارالعان. مەنى زەرە ەنەمنiڭ قاسىنا قوياسىڭدار» دەپ اماناتتاپتى. «مەنiڭ باسىما وتكەن-كەتكەننiڭ ءبارi كەلiپ قۇران وقيدى. سول كەزدە جانىمدا جاتقان قۇدايبەردiگە دە قۇران باعىشتايدى. مiنە، سوندا قۇدايبەردi ماڭگiلiك ولمەيدi» دەپتi زەرە اجە. كۇللى توبىقتى «كارى اجە» اتاعان زەرەنىڭ ايتقانى كەلدى.  وسى مازاردىڭ قاسىندا تاعى دا ەكi بەيىت تۇر. بiرەۋi, قۇنانبايعا مەشiت-مەدرەسە اشقىزىپ، قاجىنىڭ عانا ەمەس، بۇكiل اۋىل بالالارىن وقىتقان عابيتحان مولدانىڭ زيراتى. ونىڭ قاسىندا جاتقان شاۋكەنباي - وسپاننىڭ، كەيiننەن ابايدىڭ مالشىسى بولعان كىسى ەكەن. بەسىنشى ايال. اباي مەن شاكارىم كەسەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ تۇرعان ارقا رايى ءبىز اباي كەسەنەسىنە جەتە بەرگەندە اق جاۋىنىن جىبەردى. ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان اقشاڭقان قۇرىلىس انادايدان كوزگە وتتاي باسىلادى ەكەن. راسىندا دا، ساۋلەتشى بەك ءيبرايموۆتىڭ بۇل جۇمىسى - قازاقستانداعى عانا ەمەس، بۇكىل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كەسەنە كورىنەدى. كەسەنە ىرگەتاسىنىڭ  ۇزىندىعى 200, كولدەنەڭى 65 مەتر. ابايدىڭ ءدۇبىرلى تويى - 150 جىلدىعى قارساڭىندا سوعىلعان كەشەننىڭ ۇزىن ءدالىزىنىڭ ەكى جاق بۇيىرىندە «ۇلىلار مەكەنى» اتتى مۇراجايدىڭ قۇرىلىسى ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتىر. ونى كورىپ شىعىپ، قوس مازاردىڭ ورتاسىنداعى امفيتەاتردىڭ قيراپ جاتقان (مۇندا دا قۇرىلىس جۇمىستارى قايتا قولعا الىنعان سەكىلدى) ساتىلارىنان ورگە ورلەگەندە جاۋىننىڭ ءىزىن الا كەمپىرقوساق شىعىپ تۇردى. «شىنداپ كەلگەندە، بۇل و باستا وسپاننىڭ زيراتى، - دەپ تۇسىندىرەدى كەشەننىڭ مەڭگەرۋشiسi قايىرجان كۇزەمباەۆ. - سەبەبى قۇنانباي «كەنجە بالا - قارا شاڭىراق يەسى» دەگەن ءداستۇر بويىنشا، جيدەبايدى وسپانعا قالدىرعان. وسپان قايتىس بولعان سوڭ وسى جەردىڭ يەسى، قوجاسى بولعاندىقتان وسى جەرگە جەرلەنگەن. اباي بۇل جەردەن 120 شاقىرىمداي جەردەگى جايلاۋدا قايتىس بولعان. قۇنانبايدىڭ ابايعا ەنشىلەپ بەرگەن، ءوزى جەرلەنگەن جەرى اقشوقى - سەمەيدەن 70 شاقىرىم. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا، سول جىلى اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەن الاپات ىستىق شىلدە بولىپتى. ءمايىتتى كۇندىز ەمەس، تۇندە عانا الىپ ءجۇرىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بولعان. اقشوقىعا ءالى ەكى-ءۇش كۇندىك جول بار، اباي اتانىڭ ءمايىتىن جەتكىزە المايتىن بولعاندىقتان، شاكارىم ەل-جۇرتتى جيناپ الىپ، وسىندا جەرلەۋگە كوندىرەدى». تاعى ءبىر كوڭىل قويارلىعى - شاكارىم مەن اباي زيراتتارىنىڭ اراسى 150 مەتر. بۇل تۋرالى جول باستاۋشىمىز بىلاي تۇسىندىرەدى: «شاكارىم قاجى 1931 جىلى 2 قازان كۇنى ەشقانداي سوتتىڭ ۇكىمىنسىز-اق، وسى جەردەن 110 شاقىرىم شىڭعىستاۋداعى كەرەگەتاس دەگەن جەردە «حالىق جاۋى» دەپ اتىلدى. اتىپ قانا قويماي، قاجىنىڭ دەنەسىن قورلاپ، باقاناس وزەنىنىڭ بويىنان 20 شاقىرىمداعى شۇڭقىرعا تاستاعان. وتىز جىل وتكەننەن كەيىن 1961 جىلى بالاسى اقات سول شۇڭقىردان اكەسىنىڭ سۇيەكتەرىن ءوز قولىمەن تەرىپ الىپ،  شاكارىمنىڭ دەنەسىن قۇراعان. اقات اقساقال ەستەلىكتەرىندە قاجىنىڭ قاي سۇيەگىنىڭ ۇزىندىعى قانشا بولعانىنا دەيىن جازادى. اق ماتامەن وراپ، شاكارىم بابامىزدىڭ سۇلباسىن شىعارىپ، سودان كەيىن مۇسىلمان جولىمەن ارۋلاپ جۋىندىرىپ، قۇران قاتىم ءتۇسىرىپ، وسى جەرگە جەرلەيدى. ابايدان 150 مەتر جەرگە ادەيى جەرلەگەن جوق. كەڭەس ۇكىمەتى حالىق جاۋىنىڭ ابايدىڭ ىرگەسىندە جەرلەنۋىنە رۇقسات بەرمەدى. سەبەبى حالىق جاۋلارى كوپشىلىك زيراتقا جولاتىلماي، باقسىنىڭ زيراتى سياقتى ساياقتاۋ جەرلەنەتىن بولعان. اقات اقساقال 1984 جىلى 84 جاسقا كەلىپ قايتىس بولدى. توسەك تارتىپ جاتقاندا حالىققا امانات ايتىپ، ءوزىن اكەسىنىڭ جانىنا جەرلەۋدى تاپسىرادى». ياعني كەسەنە اباي، شاكارىم، وسپان، اقات بەيىتتەرىن قامتىپ وتىر. سوڭعى ايال. مۇراجاي. كەسەنەدەن شىعىپ، ءسوز باسىندا ايتىپ كەتكەن ابايدىڭ جيدەبايداعى مۇراجاي-ۇيىنە تارتتىق. كىرە بەرىسىندەگى قۇنانباي اۋلەتىنىڭ شەجىرەسىنەن باستاپ، مۇنداعى ءار بۇيىمنان ابايدىڭ ءيىسى شىعادى. اقىن بۇل ۇيدە 1894 جىلدان باستاپ، سوڭعى ون جىل عۇمىرىن وتكiزەدi. وسپان قايتىس بولعاننان كەيiن قازاقتىڭ امەڭگەرلiك جولىمەن كەلiنi ەركەجاندى العان، بىراق ەركەجاننان ۇرپاق قالماپتى. بۇل شاڭىراقتى ۇلى اقىن 1895 جىلى ءوز جوباسى بويىنشا ادەيى سالعىزىپتى. ول كەزدە قازاق دالاسىنا كەلە قويماعان گوللاند پەشىنە دەيىن قاز-قالپىندا.  ءدىلدا، ايگەرىم، ەركەجاننىڭ توسەك-جابدىقتارى، ساندىقتارى ءۇش بولەك بولمەدە جيىلىپ تۇر. ابايدىڭ 1903 جىلى ايەلi ەركەجان، ۇلى ماعاۋيا، نەمەرە كەلiنi كاماليا (اقىلبايدىڭ بالاسى اۋباكiردiڭ ايەلi), اقىلبايدان تۋعان پاكيزاتپەن بiرگە تۇسكەن سۋرەتى دە بار. بۇل - ابايدىڭ ومىرىندە تۇسكەن ەكى سۋرەتىنىڭ بىرەۋى. ابايدىڭ جۇمىس ۇستەلىندە دانتە اليگەريدiڭ «بوجەستۆەننايا كومەديا» كiتابى، 1900 جىلى شىققان گوگولدiڭ جيناعى، ميحايل لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ ولەڭدەرiنiڭ تولىق جيناعى، بەلينسكيدiڭ 1860 جىلى ماسكەۋدەن شىققان «بەلينسكوگو سوچينەنيە» كiتاپتارى  سول قالپىندا وقىرمانىن كۇتىپ تۇر. اباي شاڭىراعى تۇتىنعان جەز لەگەن، جەز قۇمان، كۇمiس ساماۋرىن، اعاش ەتتاباق، اعاش ەت استاۋ، قۇرت ەزۋگە ارنالعان استاۋ، كەبەجە، قىمىز تەگەنە، ءمۇيiز وجاۋ، كەبەجەاياق تا سول زاماننىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنەن قالعان جادiگەرلەر. مۇراجاي اۋلاسىنان اباي-شاكارىم كەسەنەسى انىق كورىنەدى. ال شىعا بەرiستەگى گرانيت «ەۋرازيا كiندiگi» دەپ قاشاپ جازىلعان.  ەندەشە، سول ەۋرازيا كىندىگىنە جەتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. جولدىڭ ناشارلىعىن بىلاي قويعاندا، ات توقتاتىپ، اس-سۋ ىشەتىن ورىن دا جوق. تۋريزم نەگە دامىماعان دەپ اسپاننان تۇسكەندەي بولامىز عوي. ءجۇز  شاقىرىم جەرگە جەتۋ ءۇشىن قارا شاڭعا كومىلەسىڭ. شەتەلدىكتەردى قاي بەتىڭمەن شاقىراسىڭ؟ ءبىر جىلدارى جيدەبايداعى مۇراجايدىڭ جانىندا قوناقۇي سالىنىپتى. سالىنعانىمەن، اشىلماعان. جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر مۇراجاي-قورىقتىڭ تەرريتورياسىندا سول مۇراجاي-قورىقتىڭ جانە مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتىنسىز 105 ملن. تەڭگەگە (!) قوناقۇي تۇرعىزادى. جانە ونى قالاي دا ىسكە قوسۋعا تىرىسادى... مۇراجاي ديرەكتورى جاندوس اۋباكىروۆ: «تولستويدىڭ «ياسنايا پولياناسىنا» باردىم، ءبارى باز-باياعىداعىداي، ءبىز دە جيدەبايدى اباي زامانىنداعىداي ساقتاۋىمىز كەرەك» دەپ، شىر-پىر بولادى. دۇرىس، وتە دۇرىس، ءبارى ابايدىڭ زامانىنداعىداي قاز-قالپىندا ساقتالسىن. كولىك جولىنان باسقاسى... قوش، جيدەباي وڭىرىنەن كوپ-كوپ اسەرمەن قايتتىق. قايتار جولدا ءبىزدى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى كۇتىپ الدى. بىراق جوعارىدا ءسوز بولعان «جيدەباي-ءبورىلى» قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى جاندوس اۋباكىروۆ پەن سەمەيدىڭ اتقامىنەرلەرى توبە كورسەتپەگەنى تاڭقالارلىق جايت ەكەن. ايتپەسە جاس ابايتانۋشىلار، اباي اندەرىن، ولەڭدەرىن ۇزدىك وقىعان وقۋشىلار، ومار جالەل، اسان وماروۆ باستاعان عالىمدار مەن ءبىر توپ جۋرناليستەردى ءوز قاراجاتىنا اپارىپ كەلگەن قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتى (رەكتورى زەينوللا مولداحمەتوۆتىڭ) جانە ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى ابايتانۋ ورتالىعىنىڭ (ديرەكتورى الماقان مۇقامەتقاليقىزى) ۇيىمداستىرعان بۇل ساپار كوڭىل قويۋعا لايىق ەدى.

ر.S.

دوستوۆسكيدىڭ باسىنا بارىپ، اعىل-تەگىل جىلايتىن جاپوندارعا كەلسەك. «وككۋپاي ابايدىڭ» دۇرىلدەتكەنى كەشە عانا. سوندا ءبىز نەنى تۇسىندىك؟ ابايدى، قانشا ۇلىقتادىق، ۇلتتىڭ ۇستازى دەدىك دەگەن كۇننىڭ وزىندە تانىمايتىندار بار ەكەن. ماسكەۋدە وتىرىپ ابايدى ىزدەگەن تينا كاندەلاكيگە اتاقتى بايعالي سەركەباەۆ («ا-ستۋديو») «ابايدى وقىماپپىن» دەمەپ پە ەدى؟ «ءبىر بىلسە، وسى بىلەدى» دەگەن اقىن، عافۋ قايىربەكوۆتىڭ ۇلى باقىت قايىربەكوۆ ابايدى وپپوزيتسيونەر، كوپ اقىننىڭ ءبىرى عانا قىلىپ شىعارادى. اقىن دەپ ايدار تاققان قايىربەكوۆتىڭ ءوزى ابايدىڭ باس اقىن ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الماعان سوڭ، باسقاسىنان نە سۇرايسىز؟ ايتپەسە سول «تۇسىنىكسىز قازاقتان» رۋحاني بايلىقتى بيىك قويعان كەز كەلگەن ۇلتتىڭ وكىلى جۇبانىش تابار ەدى. ال ءبىز ابايدى بالەنشە تىلگە تارجىمالادىق دەپ ماقتانساق تا، باسقا تۇگىلى ورىس تىلىنە كەلىسكەن اۋدارماسى جوقتىعى «وككۋپاي ابايدان» بەلگىلى بولىپ قالدى.

"حالىق ءسوزى" گازەتى