نۇربەك يسابايۇلى. الپاۋىتتاردىڭ كاۆكازداعى تەكەتىرەسى
الەمدىك گەوساياساتتا كاۆكاز ايماعى كەيىنگى كەزدەرى وتە كۇشتى ستراتەگيالىق مانگە يە بولۋدا. بۇل دا ءوز كەزەگىندە تۇسىنىكتى جايت. يراننىڭ كوك جەلكەسىنەن، رەسەيدىڭ ءدال قابىرعاسىنان قانجارداي قادالاتىن گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگى دە وتە ماڭىزدى. ەۋرازيا ايماعىنداعى ەنەرگورەسۋرستارىنىڭ تاسىمالدانۋ باعىتتارىن باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن كاۆكازدىڭ گەوساياسي ماڭىزى وراسان ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوڭعى ۋاقىتتا الەمدىك الپاۋىت كۇشتەردىڭ كاۆكاز ايماعىنداعى تەكەتىرەسى قايتا جاندانا باستاعانداي. بۇل جولى وقيعالار ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى داۋ-دامايلى تاۋلى قاراباق توڭىرەگىندە قىزۋ ءوربي باستادى. بۇل تەكەتىرەس سىرت كوزگە ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىندا سەكىلدى كورىنگەنمەن شىن مانىندە رەسەي، يران، يزرايل جانە سولتۇستىك اتلانتيكالىق بلوك اراسىنداعى وتە كۇردەلى، كوپ قىرلى قىزۋ ويىن جۇرۋدە.
كاۆكاز ايماعى الەمدەگى كەز كەلگەن زامات قاقتىعىسقا ۇلاسۋ قاۋپى بار ىستىق نۇكتەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. ماسەلەنى تەك شەشەنستان مەن داعىستان، گرۋزيا مەن سولتۇستىك وسەتيا، تاۋلى قاراباق ماسەلەلەرى رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. ايماقتاعى شيىلەنىستىڭ ەڭ وتكىر ماسەلەسى رەسەي جانە يراننىڭ ايماقتا ورناتقان ءبىرتۇتاس قورعانىس بلوگى مەن اقش، يزرايل جانە سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەردىڭ رەسەي-يران بلوگىمەن تەكەتىرەسى رەتىندە پايىمداۋ قاجەت.
الەمدىك گەوساياساتتا كاۆكاز ايماعى كەيىنگى كەزدەرى وتە كۇشتى ستراتەگيالىق مانگە يە بولۋدا. بۇل دا ءوز كەزەگىندە تۇسىنىكتى جايت. يراننىڭ كوك جەلكەسىنەن، رەسەيدىڭ ءدال قابىرعاسىنان قانجارداي قادالاتىن گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگى دە وتە ماڭىزدى. ەۋرازيا ايماعىنداعى ەنەرگورەسۋرستارىنىڭ تاسىمالدانۋ باعىتتارىن باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن كاۆكازدىڭ گەوساياسي ماڭىزى وراسان ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوڭعى ۋاقىتتا الەمدىك الپاۋىت كۇشتەردىڭ كاۆكاز ايماعىنداعى تەكەتىرەسى قايتا جاندانا باستاعانداي. بۇل جولى وقيعالار ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى داۋ-دامايلى تاۋلى قاراباق توڭىرەگىندە قىزۋ ءوربي باستادى. بۇل تەكەتىرەس سىرت كوزگە ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىندا سەكىلدى كورىنگەنمەن شىن مانىندە رەسەي، يران، يزرايل جانە سولتۇستىك اتلانتيكالىق بلوك اراسىنداعى وتە كۇردەلى، كوپ قىرلى قىزۋ ويىن جۇرۋدە.
كاۆكاز ايماعى الەمدەگى كەز كەلگەن زامات قاقتىعىسقا ۇلاسۋ قاۋپى بار ىستىق نۇكتەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. ماسەلەنى تەك شەشەنستان مەن داعىستان، گرۋزيا مەن سولتۇستىك وسەتيا، تاۋلى قاراباق ماسەلەلەرى رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. ايماقتاعى شيىلەنىستىڭ ەڭ وتكىر ماسەلەسى رەسەي جانە يراننىڭ ايماقتا ورناتقان ءبىرتۇتاس قورعانىس بلوگى مەن اقش، يزرايل جانە سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەردىڭ رەسەي-يران بلوگىمەن تەكەتىرەسى رەتىندە پايىمداۋ قاجەت.
بيىلعى جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىندا قاندى قاقتىعىستار ءجيىلىپ كەتتى. اقش سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حيللاري كلينتوننىڭ ايماققا جاساعان رەسمي ساپارىنىڭ قارساڭىندا شەكارا قاقتىعىستارى ورىن العانى ءمالىم. ازەربايجان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان اقپارات بويىنشا ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا شەكارا ماڭىنداعى قاقتىعىستار سالدارىنان بەس، كەيبىر دەرەككوزدەرىندە ودان دا كوپ ازەربايجان اسكەرى قازا تاپقان. ارميان اسكەرلەرى اراسىندا دا شىعىن بار ەكەنى ايتىلۋدا [1]. وسىدان كەيىن ازەربايجاننىڭ اسكەري كۇشتەرى مەن سىرتقى ساياسات ۆەدوموستۆاسىندا جانتالاس باستالدى دا كەتتى. سىرت كوزگە باكۋدىڭ ارەكەتتەرى بەينە ءبىر سوعىس الدىنداعى دايىندىقتارعا ۇقسايتىن سەكىلدى.
وسى وقيعالاردان كەيىن رەسەي دە جانتالاسا ارمەنياداعى گيۋمري اسكەري بازاسىن كۇشەيتە باستاعانى ايتىلۋدا. رەسەيدىڭ وڭتۇستىك اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى يگور گوربۋل 2012 جىلى ارمەنياداعى رەسەي اسكەري قۇراماسىنىڭ سانى ەكى ەسەگە كوبەيتىلەتىندىگىن مالىمدەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى [2]. بۇگىندە رەسەيدىڭ ارمەنيادا 5000 اسكەري قۇراماسى جانە س-300 اۋەدەن قورعانىس زەنيتتىك-زىمىراندىق كەشەنى بار ەكەنى بەلگىلى.
شەكارا قاقتىعىستارىنان كەيىن تۇرىك گەنەرالدارى دا ساپىرىلىسىپ بىرىنەن كەيىن ءبىرى باكۋگە اتتاندى. الدىمەن تۇركيا جوعارى اسكەري شتابى گەنەرالدارى حايري كىۆرىكوعلۋ جانە بەكير كاليونجى، ارتىنان تۇركيانىڭ اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى باكۋگە ات باسىن تىرەدى. تەك اسكەريلەر عانا ەمەس، تۇركيانىڭ سىرتقى ساياسات ۆەدوموستۆاسى شەنەۋنىكتەرى مەن ساياسي قايرەتكەرلەرى باكۋگە ساپارلاۋدى جيىلەتىپ جىبەردى [3]. رەسەي، يران جانە تۇركيانىڭ ايماقتاعى بەلسەندىلىگى الداعى ۋاقىتتا الاپات ءبىر داۋىلدىڭ كەلە جاتقاندىعىنىڭ حابارشىسى ىسپەتتى.
ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى ىقتيمال قاقتىعىس الپاۋىتتاردىڭ تەكەتىرەستەن اشىق قاقتىعىسقا ءوتۋىنىڭ كورىنىسى بولماق. قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن، دەگەنمەن جاعداي ءدال ءبىز ايتقانداي ءوربيتىن بولسا، رەسەي، يران جانە اقش باستاعان سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەر بۇل قاقتىعىستان تىس قالا الماق ەمەس. 2008 جىلعى گرۋزيا مەن سولتۇستىك وسەتيا قاقتاعىسىندا اقش باستاعان سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەر تبيليسيگە جاسايتىن ەشبىر قايرانى بولماعانىن كوردىك. رەسەي سول جولى گرۋزياعا عانا ەمەس، تۇتاس سولتۇستىك اتلانتيكالىق بلوككا اۋىر سوققى بەرىپ، ايماقتاعى گەوساياسي ۇستەمدىگىن نىقتاپ العان بولاتىن. ناتو-نىڭ شاراسىزدىڭ كۇيىن كەشكەنىنە كۋا بولدىق سول سوعىستا. اقش پەن ءيزرايلدىڭ ايماقتاعى سوڭعى كەزدەردەگى بەلسەندىلىگى رەسەي مەن يرانعا ۇناي قويمايتىنى انىق. سوندىقتان، ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى قاقتىعىستى پايدالانىپ، رەسەي مەن يران ايماقتا ءوز ەسەبىن بۇتىندەپ الۋعا ۇمتىلاتىنىن دا قاپەردەن تىس قالدىرماعان ءجون.
كاۆكازداعى تەكەتىرەس تاۋلى قاراباق ماسەلەسى عانا ەمەس بۇل، سيرياداعى جاعدايمەن قوسا العاندا يران مەن يزرايل تەكەتىرەسىن دە قامتيتىن كوپ قىرلى گەوساياسي ويىن. ويتكەنى، بۇل ايماقتا ەشبىر داۋلى ماسەلە ءوز الدىنا جەكە دارا قاراستىرۋعا كەلمەيدى. ءبىراز ارتقا شەگىنەر بولساق، شەكارا قاقتىعىستارىنان بۇرىن قانداي وقيلار ورىن العانىنا نازار اۋدارىپ كورەلىك.
يران بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ءوزىنىڭ يادرولىق زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزىپ جاتقان عالىمدارىنا جاسالعان قاستاندىقتى ءيزرايلدىڭ ۇيىمداستىرعانىن العا تارتقانى بەلگىلى. يران يزرايل قاۋىپسىزدىك قىزمەتى وسى وپەراتسيانى ازەربايجان تەرريتورياسىن قولدانا وتىرىپ ۇيىمداستىردى دەپ ەسەپتەيدى. ءتىپتى، وسى ماسەلە بويىنشا يران اقپان ايىندا ازەربايجانعا ەسكەرتۋ نوتاسىن دا جاساعانى ءمالىم [4].
كوپ كەشىكپەي ازەربايجان بيلىگى دە قارىمتا جاسادى. ناۋرىز ايىندا يران رەۆوليۋتسيا ساقشىلارى ءۇشىن تىڭشىلىق جاسادى دەگەن ايىپپەن 22 كىسىنە تۇتقىندالدى. ازەربايجان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى يران ءۇشىن تىڭشىلىق جاساعان توپتىڭ اشكەرەلەنگەنىن، تۇتقىندالعانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ازەربايجان ازاماتتارى ەكەندىگىن، ازەربايجاندا اقش، يزرايل جانە كەيبىر باتىس ەلدەرى ەلشىلىكتەرى جانە ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە قارسى تەررورلىق شابۋىلدار ۇيىمداستىرۋ دايىندىعىن جۇرگىزىپ جاتقاندىعىن مالىمدەگەن بولاتىن [5]. بۇل ازاماتتار وتانعا وپاسىزدىق جاساۋ قىلمىسى بويىنشا ايىپتالۋدا.
ءبىر جاقتان يران يادرولىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتقان عالىمدارىنا قاستاندىق جاساعان يزرايلدىك بارلاۋ قىزمەتى ازەربايجاندى قولدانعانىن ايتىپ ايىپتاسا، ەندى ءبىر جاقتان يزرايل مەن باتىس ەلدەرى يران قاۋىپسىزدىك قىزمەتى ازەربايجاندى قولدانىپ، ءوز ەلشىلىكتەرى مەن ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنە تەررورلىق شابۋىل ۇيىمداستىرىلماق بولعانىن ايتىپ ءبىر-ءبىرىن ايىپتادى. يران بۇرىننان-اق ازەربايجاندى موسسادتىڭ نەگىزگى وپەراتسيالىق بازالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورەتىنى قۇپيا ەمەس. وسىعان قاراپ ازەربايجاندى الەمدەگى الپاۋىت ەلدەردىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ استىرتىن سوعىس مايدانى بولدى ما دەگەن ويعا قالاسىڭ. ءيا، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالۋ دەگەن وسى بولار.
بيىلعى جىلى ناۋرىز ايىندا ازەربايجان يزرايلدەن 1 ميلليارد 600 ميلليون دوللارعا اسكەري تەحنيكا ساتىپ الۋ ءۇشىن جاساعان كەلىسىم-شارتى دا يران مەن اراداعى قاتىناستى ودان بەتەر شيىلەنىستىرىپ جىبەردى [6]. يران بۇل كەلىسىمدى ءيزرايلدىڭ وزىنە قارسى جۇرگىزىلەتىن ىقتيمال شابۋىلىنىڭ ءبىر دايىندىعى رەتىندە قاراستىرۋدا. كەزىندە يزرايل گرۋزيانى كاۆكازداعى ەڭ ماڭىزدى وپەراتسيالىق، گارنيزوندىق ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىرعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، يزرايلگە بۇل جەتپەدى، ازەربايجانعا دا اۋىز سالا باستادى. مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. كەيىنگى جىلدارى يزرايل مەن تۇركيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ كۇرت ناشارلاپ كەتۋى سالدارىنان تۇرىكتەر يزرايل اسكەري-بارلاۋ ۇشاقتارىنىڭ ۇشۋىنا ءوز اۋە كەڭىستىگىن جاپقانى بەلگىلى. بۇعان دەيىن يزرايل يراندى جان-جاقتان قىسپاققا الۋ ءۇشىن گرۋزياعا تۇركيا ارقىلى قارۋ-جاراق جەتكىزەتىن. تۇركيامەن اراداعى قاتىناستار سەتىنەي باستاعاندا تەل-اۆيۆ ازەربايجانعا باسىمدىق بەرىپ، گرۋزيا سىندى «گارنيزوندىق ەلگە» اينالدىرۋعا كۇش سالا باستادى. يران جاعى ازەربايجاندا ءيزرايلدىڭ جاسىرىن اسكەري بازالارى قۇرىلعانىن دا العا تارتۋدان قايتار ەمەس. تەگەران ازەربايجاننىڭ ءيزرايلدىڭ وزىنە قارسى دايىنداپ جاتقان ايماقتاعى «ترويا اتى» ەكەندىگىنە سەنىمدى. وسىنىڭ سالدارىنان باكۋ مەن تەگەران اراسىنداعى سالقىندىق كۇن ساناپ ارتا تۇسۋدە. ازەربايجان تۇرعىسىنان مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى تەكەتىرەستە يران اشىقتان اشىق ارمەنيانى قولداۋدان تانباي كەلەدى. بۇل ايماقتاعى رەسەي - يران بلوگىنىڭ مىزعىماستىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى ءتارىزدى. رەسەي مەن يراننىڭ كاۆكاز ايماعىندا دا، سيريا مەن تاياۋ شىعىس ماسەلەلەرىندە دە ۇستانىمدارى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن، ايماقتا ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسپايتىن ۇيلەسىمدى ساياسات جۇرگىزۋدە.
ازەربايجانداعى يزرايل جانە اقش-تىڭ بەلسەندىلىگى نەگىزىنەن يراندى سولتۇستىك جاعىنان كوك جەلكەدەن قىسپاققا الۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر ەكەندىگى بەلگىلى. ازەربايجان وسى ساياساتى ارقىلى رەسەيدىڭ دە شامىنا تيەتىنى ءسوزسىز. بۇگىندە باكۋ ەكى كەمەنىڭ باسىن قاتار ۇستاپ، رەسەي مەن باتىستىق بلوك اراسىندا ەكى ۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزۋدە. ازەربايجان تاۋلى قاراباقتى قايتارۋ ءۇشىن يزرايل جانە سولتۇستىك اتلانتيكالىق بلوكتىڭ قولداۋىمەن ەسەپ ايىرىسۋدى كوزدەيتىندەي كورىنگەنمەن شىن مانىندە كاۆكازداعى تەكەتىرەستىڭ باس ويىنشىلارى ازەربايجان دا، ارمەنيا دا ەمەس، رەسەي، يران جانە يزرايل ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
ازەربايجاننىڭ جاعدايىنا كەلسەك، قازىرگى باعىتى وتپەن ويناعانداي اسەر قالدىرادى. 2008 جىلى گرۋزيانى باتىستاعى وداقتاستارى سىن ساعاتتا رەسەيدىڭ ازۋلى شەڭگەلىندە جاپادان جالعىز تاستاپ كەتتى. ءدال وسىنداي جاعداي ازەربايجاننىڭ دا باسىنا كەلمەيتىندىگىنە كەپىلدىك جوق. كاۆكازداعى جاعدايدىڭ بۇدان كەيىنگى وربۋىنە سيرياداعى ىقتيمال ازاماتتىق سوعىس نەمەسە سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەردىڭ ينتەرۆەنتسياسى دا ەلەۋلى ىقپال ەتەتىن بولادى.
قورىتا ايتقاندا ازەربايجان مەن ارمەنيا قاقتىعىسىنىڭ ارتىندا الپاۋىت كۇشتەردىڭ ايماقتاعى تەكەتىرەسى جاتىر. ماسەلەنى باسقا قىرىنان قاراساق، الپاۋىتتاردىڭ تەكەتىرەسى ازەربايجان مەن ارمەنيا قاقتىعىسىندا شەشۋشى ءرول ويناماق. ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ ىقتيمال قاقتىعىسى ەكى ەلگە دە ۇلكەن زارداپتارى بولاتىندىعىنا باسقالار باس اۋىرتىپ جاتپاسى انىق. ازەربايجاننىڭ باسىپ الىنعان جەرىن قايتارىپ الۋعا دەگەن زاڭدى ۇمتىلىسىن ارينە تۇسىنۋگە بولار، دەگەنمەن رەسەي، يران جانە يزرايل مەن سولتۇستىك اتلانتيكالىق كۇشتەردىڭ گەوساياسي تۇزاعىنان ساق بولۋ قاجەت.
نۇربەك يسابايۇلى
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ
حالىقارالىق جانە ايماقتىق زەرتتەۋلەر
ورتالىعى عىلىمي قىزمەتكەرى
«اباي-اقپارات»
1. http://www.miacum.ru/gazeta/2012/
2. http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/208409/
4. http://www.trthaber.com/haber/dunya/iran-azerbaycana-nota-verdi-28265.html
5. http://www.ntvmsnbc.com/id/25330509/
6. http://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-ve-israil-arasinda-silah-anlasmasi-30142.html
