اسا اياۋلى احاڭنىڭ «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان شىقسىن؟!» دەگەن ءبىر ءسوزى بار ەدى. قازاقتىڭ كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعان ەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ەدى. بۇگىن، 27 ماۋسىم - عازيز جاقاڭنىڭ - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعان كۇنى. بيىل - 125 جىلدىعى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبارى ەلىم دەگەن ەرلەر ەدى. ولاردى ەلى دە ەرىم دەپ تانىدى. سەندى. سوڭىنان ەردى. مۇقىم الاش بالاسىن ازاتتىققا جەتەلەگەن جال تولقىن، جاسىنداي توپتىڭ ىشىندە جاھانشانىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. الاشتىڭ وتكىر ءتىلى اتانعان جاقاڭ تۋعان حالقىنا ناقاقتان ناقاق قىزىل قانى توگىلگەنشە قىزمەت ەتتى.

27 ماۋسىم - تاۋەلسىز قازاقستاندا تىپ-تىنىش ادەپكى كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ ءوتىپ بارا جاتىر. ۇكىمەتتىڭ مەرەيتويلاردى اتاپ وتۋگە قاتىستى جارلىعىندا 125 جىلدىق ەل كولەمىندە اتالىپ ءوتۋى ءتيىس. امال نە، ازاتتىقتىڭ ارقاسىندا اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرعان بۇگىنگى ۇكىمەتكە الاش تا، جاھانشا دا جات. قۇددى، «سوقىر، مىلقاۋ، تانىمىس ءتىرى جاندى». جارايدى، ۇكىمەتكە وكپە جوق. وگەيدىڭ اتى - وگەي.

قوعامعا دا سىن جوق. تاريحي تانىمىنان، ەلدىك ەرلىك جىرىنان جىرىلىپ، يا جۇيەسى، يا ارناسى جوق جايداق سۋ بولىپ كەتكەلى قاشان. كىم كورىنگەننىڭ ءيتى سارىپ، «اڭ-قۇسى» ەمىن-ەركىن تايراڭداپ جۇرگەن قوعامنان الاشتى، جاقاڭدى بىلمەدىڭ دەپ وكپەلەۋ ورىنسىز بولار ەدى.

اسا اياۋلى احاڭنىڭ «ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان شىقسىن؟!» دەگەن ءبىر ءسوزى بار ەدى. قازاقتىڭ كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعان ەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ەدى. بۇگىن، 27 ماۋسىم - عازيز جاقاڭنىڭ - جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ تۋعان كۇنى. بيىل - 125 جىلدىعى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبارى ەلىم دەگەن ەرلەر ەدى. ولاردى ەلى دە ەرىم دەپ تانىدى. سەندى. سوڭىنان ەردى. مۇقىم الاش بالاسىن ازاتتىققا جەتەلەگەن جال تولقىن، جاسىنداي توپتىڭ ىشىندە جاھانشانىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. الاشتىڭ وتكىر ءتىلى اتانعان جاقاڭ تۋعان حالقىنا ناقاقتان ناقاق قىزىل قانى توگىلگەنشە قىزمەت ەتتى.

27 ماۋسىم - تاۋەلسىز قازاقستاندا تىپ-تىنىش ادەپكى كۇندەردىڭ ءبىرى بولىپ ءوتىپ بارا جاتىر. ۇكىمەتتىڭ مەرەيتويلاردى اتاپ وتۋگە قاتىستى جارلىعىندا 125 جىلدىق ەل كولەمىندە اتالىپ ءوتۋى ءتيىس. امال نە، ازاتتىقتىڭ ارقاسىندا اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ وتىرعان بۇگىنگى ۇكىمەتكە الاش تا، جاھانشا دا جات. قۇددى، «سوقىر، مىلقاۋ، تانىمىس ءتىرى جاندى». جارايدى، ۇكىمەتكە وكپە جوق. وگەيدىڭ اتى - وگەي.

قوعامعا دا سىن جوق. تاريحي تانىمىنان، ەلدىك ەرلىك جىرىنان جىرىلىپ، يا جۇيەسى، يا ارناسى جوق جايداق سۋ بولىپ كەتكەلى قاشان. كىم كورىنگەننىڭ ءيتى سارىپ، «اڭ-قۇسى» ەمىن-ەركىن تايراڭداپ جۇرگەن قوعامنان الاشتى، جاقاڭدى بىلمەدىڭ دەپ وكپەلەۋ ورىنسىز بولار ەدى.

ۇلتتىڭ، سول ۇلت قۇرعان مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەپ ۇلارداي شۋلاعان كوپ ۇيىمعا دا رەنىش جوق. تاپسىرىسپەن بولماسا اتاق پەن داڭق اكەلەتىن دۇنيەگە عانا جالاۋلاتىپ، جان دارمەن كىرىسەتىن قوعاداي جاپىرىلعان كوپ ۇيىمنىڭ كوزدەگەنى - ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ شىنايى تاريحى جانە جاقاڭ سەكىلدى تاريحي تۇلعالارى ەمەس.

تەك وكىنىش بار: الاشتى، جاقاڭدى ۇلتىنا قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن جازىقسىز، ناقاق اتقان، بۇتكىل الاش جۇرتىن تاريحي جادىنان ايىرىپ، بۇگىنگىدەي مۇشكىل حالگە جەتكىزگەن قانىپەزەر، قاندىقول كوممۋنيستتەردىڭ زاڭدى مۇراگەرى - قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ بيلىكتىڭ اسا ماڭىزدى بۇتاعى - پارلامەنتتىڭ تورىنە شىعىپ، تاعى دا الاش جۇرتىنىڭ موينىنا ءمىنىپ، قارق-قارق كۇلىپ، قازاققا قارسى قىزمەتكە كىرىسكەنى.

جاقاڭدى، الاشتىڭ اسقاق رۋحىن سەزىنىپ، سونىڭ جولىن ۇستانىپ، تامىرى تەرەڭ مەملەكەتتىك تاريح مەن ۇلتتىڭ تاۋداي تۇلعالارى تاۋەلسىز ەلدىڭ تاعانى مىقتى تۇعىرى ەكەنىن بىلەتىن، ءدال وسى تۇعىر كەلەشەكتىڭ ساناسىندا موردەي بولىپ تاڭبالانباسا، ەل بولىپ كوگەرىپ، كوكتەپ، كوكتەمەيتىنىن تەرەڭ سەزىنەتىن، بىلەتىن ات توبەلىندەي توپ قانا بۇگىن ەسكە الىپ، ەمىرەندى.

ال، الاشتىڭ، جاقاڭنىڭ جولى جارقىراپ جاتىر. ءتۇبى سول جولدا ءبارىمىز شۇرقىراسىپ تابىسارمىز.

«جاساسىن، الاش، جاساسىن!»

«اباي-اقپارات»

 

- ءسىزدىڭ وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنا كوزقاراسىڭىز قانداي بولدى؟

- مەنىڭ جەكە ءوزىم وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ جاۋى بولدىم. ءبىز امەريكانىڭ بىرىككەن شتاتتارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىسىن يدەال دەپ سانادىق.

- 37 جىلى بوكەيحانوۆپەن ەڭ سوڭعى كەزدەسۋلەرىڭىزدە نە ايتتىڭىزدار؟

- بوكەيحانوۆ مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرەيىن دەپ، ءارتۇرلى كۇلدىرگى اڭگىمەلەر عانا ايتتى.

- حالەل دوسمۇحامەدوۆكە نە دەدىڭىز؟

- ەگەر گپۋ ءبىزدى تۇتقىنداعان جاعدايدا، اركىم ارى قاراي نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ءوزى شەشسىن دەدىم.

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ

تەرگەۋگە بەرگەن جاۋابىنان

4 ماۋسىم، 1938 جىل

بۇل جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ نكۆد تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن ەڭ سوڭعى جاۋاپتارى ەدى. ءومىرىنىڭ ەڭ اقىرعى، ەڭ قيماس ساتتەرى ءوتىپ بارا جاتقانىن سەزگەندەي، جاھانشا ءار سۇراققا شەگەلەي، بىراق شىبىندا جانى شىرقىراي جاۋاپ بەرەدى. ينسۋلتتەن ەندى عانا باس كوتەرگەن، ءتىلى كۇرمەلگەن، سول قول - سول اياعى ىستەمەيتىن جاھانشانى ماسكەۋ تەرگەۋشىلەرى مۇلدە اياعان جوق. تەرگەۋ نەبارى ءتورت كۇنگە عانا سوزىلدى.

جاھانشا 1887 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول دوسمۇحامەدتىڭ  عابباستان كەيىنگى ەكىنشى ۇلى. جاھانشانىڭ اناسى مىجىق - اتاقتى سىرىم باتىردىڭ ەلىنەن. دوسمۇحامەد ونى التى جاسىنان جىمپيتىداعى پريحودسكايا شكولادا وقىتادى. جاھانشا وندا ارابشا جانە ورىسشا ەكى جىل وقيدى.

بۇل شاقتا ورال قازاقتارى اراسىندا بالالارىن ورىسشا وقىتۋ جاپپاي ۇردىسكە اينالا باستاعان. 1841 جىلى وردادا جاڭگىر حان ءوز قاراجاتىنا قازاق بالالارى وقيتىن مەكتەپ اشۋدى باستاسا، ارادا ەلۋ جىل وتكەندە، جايىق وڭىرىندەگى مەكتەپ-مەدرەسەلەردىڭ سانى جۇزگە جۋىقتايدى. سولاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك وقۋ ورنى - ورالداعى اسكەري رەالدىق ۋچيليششە بولاتىن. جاھانشا ءبىر جىلدىق دايىندىق كۋرسىنان سوڭ، ون ەكى جاسىندا وسى ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. ۋچيليششەدەگى 300 كۋرسانتتىڭ 18-ءى قازاق بالاسى ەدى. وسى وقۋشىلاردىڭ ىشىندە حالەل، جاھانشا، نۇرجان، نۇرعالي، باقتىعالي، سابىرجان جانە مولدانياز ەسىمدى بالالارعا سونالى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى اقشولاق سارىقوجاۇلى ارنايى ستيپەنديا تولەپ تۇرادى.

 

انىقتاما: اقشولاق سارىقوجاۇلى - «رەسەي يمپەرياسىنىڭ ميراسقور قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن العان، ورال ءوڭىرىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ەرەكشە ۇلەس قوسقان ادام. جاھانشا مەن حالەلدىڭ التى جىل ۋچيليششەدەگى، كەيىننەن ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگتەگى وقۋلارىنا قارجىلاي كوپ كومەك كورسەتكەن.

 

اكەلەرى اتتاس جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ دوستىعى وسى ورال ۋچيليششەسىنەن باستالعان. جاھانشا حالەلدەن ءۇش سىنىپ تومەن وقىسا دا، قوعامدىق ىستەردە ۇنەمى اعالارىنىڭ قاسىنان تابىلادى.

جاھانشا ۋچيليششەنىڭ ءتورتىنشى سىنىبىندا وقىپ جۇرگەندە تاريحتان بەرەتىن ستاتس-كەڭەسشى الەكساندر زۆيابينگە: «قازاق حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى ايتىڭىزشى» دەگەن سۇراق قويادى. سوندا زۆيابين: «دوسمۇحامەدوۆ، سەن رەسەي ازاماتىسىڭ. ۇلى ورىس حالقى مەن رەسەيدىڭ بارلىق بولاشاعى ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىندە» دەپ جاۋاپ بەرەدى. جاھانشا بۇل شاقتا ون ءتورت جاستا ەدى. سول كەزدەن ول قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن زاڭگەر بولۋعا بەت بۇرىپ، 1906 جىلى ماسكەۋدەگى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. مۇندا ول ريم قۇقىعى تاريحى، قۇقىق فيلوسوفياسى، حالىقارالىق قۇقىق، ازاماتتىق قۇقىق، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قۇقىعى سياقتى پاندەردەن كاسىبي زاڭگەرگە ءتان بازالىق ءبىلىمدى الىپ شىعادى. ال، حالەل دوسمۇحامەدوۆ بۇل ۋاقىتتا پەتەربورداعى اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىندا وقيدى.

جيعان بىلىمىممەن حالقىما ارناسام دەپ ارماندايتىن جاھانشا زاڭگەرلىك جۇمىسىن ەلىنە قىزمەت ەتۋمەن باستاي المايدى. ويتكەنى، پاتشا وكىمەتى بوداندىقتاعى ۇلت وقىعاندارىن ەلىنە جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالعان. سول سەبەپتى ول 1911 جىلدان باستاپ پەرەسەلەن مەكەمەسىندە ستاتيست بولىپ جۇمىس ىستەيدى. الايدا، 1911 جىلى «ۋرالسكي ليستوك» گازەتىندە «قازاق حالقىنىڭ ادەت قۇقىعى جانە حالىق سوتى جونىندە بىرەر ءسوز» دەگەن ءۇش ماقالاسى ءۇشىن جۇمىستان قۋىلادى. بۇل ماقالادا ول قازاقتىڭ قۇقىقتارى تۋرالى تەرەڭ تەوريالىق زەرتتەۋلەر جازعان ەدى.

تۋعان جەردەن قۋىلعان سوڭ، جاھانشا 1912-13 جىلدارى ومبى سوت پالاتاسىندا، بارناۋىل جانە زمەينوگور ۋەزدەرىندە سوت قىزمەتتەرىن اتقارادى. ال، 1914 جىلدىڭ ناۋرىزىندا توم وكرۋگتىك سوتىنىڭ كاين ۋەزى بويىنشا پروكۋرور كومەكشىسى بولىپ تاعايىندالادى. پروكۋرور كومەكشىسى قىزمەتىندە ول ساياسي سەبەپتەرمەن جەر اۋدارىلعاندار مەن تۇرمەدەگىلەردى قاداعالايدى. بۇل كەزدە ونىڭ اتقارعان قىزمەتى ادىلەت گەنەرالى دەڭگەيىندەگى قىزمەت بولاتىن. جاھانشا وسى جۇمىستا 1917 جىلدىڭ كوكتەمىنە شەيىن ىستەيدى.

تومسكىنىڭ جانىنداعى كاينسك قالاسىندا جاھانشا ولگا پۋشكارەۆا ەسىمدى ورىس قىزىمەن تانىسادى. جاھانشا مەن ولگا وسى تومسكىدە ۇيلەنىپ، 17-جىلعا شەيىن سوندا تۇرادى. مۇندا ولاردىڭ ءۇيى، جەكە كۇيمەلەرى بولعان.

 

انىقتاما: ولگا كونستانتينوۆنا (1896-1986 ج.ج.) رەسەيدىڭ توم وبلىسىندا تۋعان. جاھانشامەن نەكە قيدىرعان سوڭ، يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ەسىمىن «زايرا» دەپ وزگەرتەدى. ماماندىعى - ستسەنوگرافيست. اكەسى كونستانتين پۋشكارەۆ تەمىرجولشى. پۋشكارەۆتىڭ ولگادان وزگە تاتيانا جانە نادەجدا ەسىمدى قىزدارى بولعان.

 

1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە، رەسەي استاناسىنان قازاق دالاسىنا «مەكالاي پاتشا تاقتان ءتۇسىپتى» دەگەن حابار جەتكەندە، ءدۇن-دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭى شىققانداي بولادى. بارار باعىتى بەلگىسىز، كىمنىڭ سوزىنە سەنەرىن بىلمەي اڭىرعان حالىققا «كورگەنى مەن بىلگەنى جۇزگە كەلگەن شالدان كوپ» ۇلت كوسەمدەرى ءجون سىلتەۋى كەرەك ەدى. مىنە، سونداي كۇندەردە تومسكىدە جاتقان جاھانشا ورالدان جەدەلحات الادى. وندا 4 ناۋرىزدا عانا قۇرىلعان ورال وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى عۇبايدوللا الىبەكوۆ جاھانشانى ەل باسقارۋ ىسىنە كومەككە شاقىرادى.

 

«قۇرمەتتى جاھانشا!

ءوز حالقىڭنىڭ مۇقتاجدىعىنا ەڭبەك ەتۋ ءۇشىن ورالعا شۇعىل كەلۋىڭدى وتىنەمىز!»

عۇبايدوللا الىبەكوۆ، ناۋرىز، 1917 جىل

 

جاھانشا ورالعا كەلگەن سوڭ، قوعامدىق-ساياسي جاعدايلارعا شۇعىل ارالاسىپ، بىردەن اسا جاۋاپتى جۇمىستارعا كىرىسە باستايدى. ونىڭ كاسىبي بىلىگىنىڭ، ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ جارقىراي كورىنەر تۇسى دا وسى شاق. قازاق كوميتەتتەرىنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسقان ول، 1917 جىلدىڭ 19-22 ءساۋىرى ارالىعىندا ورال قازاقتارىنىڭ ءى سەزىنە قاتىسادى. سەزد قالالىق تسيركتە وتەدى. وعان قاتىسقان 800 دەلەگات جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى ءبىراۋىزدان سەزد توراعاسى ەتىپ سايلايدى. بۇل - جاھانشانىڭ ورال قازاقتارى اراسىنداعى اسا ۇلكەن بەدەلىنىڭ كورىنىسى.

«سەزد توراعاسى الاش ۇراندى حالىقتى قۇتتىقتاپ، بوستاندىقتىڭ بەكۋىن تىلەپ، ەلدى بوستاندىق اپەرگەن ەرلەرمەن تانىستىردى» دەپ جازادى «قازاق» گازەتى.

جاھانشا جيىندى 16-جىلعى ازاتتىق كۇرەسىندە قۇربان بولعان ەرلەردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ ارۋاقتارىنا قۇران باعىشتاۋمەن باستاۋدى ۇسىنادى.

ءتورت كۇنگە سوزىلعان سەزد قازاق حالقىنىڭ عاسىرعا جۋىق، ءتىپتى عاسىردان دا ۇزاق شەشىلمەي كەلە جاتقان كوپتەگەن ماسەلەلەرىنە تەرەڭىرەك توقتالىپ، ءار باپ بويىنشا قارار قابىلداپ وتىردى. بۇل ۇستانىمداردىڭ بارلىعىندا سەزگە ارناپ «ورال وبلىسىنىڭ دالالىق ايماعىن باسقارۋ» جونىندەگى 100 باپتان تۇراتىن ۋاقىتشا ەرەجەنى دايىنداعان جاھانشانىڭ قولتاڭباسى بايقالىپ تۇردى.

 

- قازاق حالقى دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا يدەياسىن قولدايدى، بىراق ۇلتتىق-تەرريتوريالى فەدەراتسيا ماسەلەسىن ازىرگە اشىق قالدىرادى;

- سوعىس نەمىس ءميلليتاريزمىن جەڭگەنشە جالعاسا بەرۋگە ءتيىس;

- قازاقتىڭ جەرىنە قازاق قانا يە بولۋعا ءتيىس، قاراشەكپەندىلەردىڭ كوشى توقتاتىلىپ، موناستر، ارحيەرەي، شىركەۋ، دۆوريان جەرلەرى قازاققا قايتارىلسىن;

-          وبلىستاعى رۋحاني ىستەر ۋاقىتشا ورىنبور مۇفتيلىگىنە قاراسىن;

- قازاقشا كىتاپ، گازەتتەر شىعارىلىپ، ءبىلىم ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن مۇعالىمدەر سەزىن شاقىرۋ كەرەك.

ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ ءى سەزىنىڭ قارارىنان

ورال، 19-22 ءساۋىر، 1917 جىل.

سەزد ءۇشىنشى كۇنگى وتىرىسىندا ماسكەۋدە وتەتىن رەسەي مۇسىلماندارى سەزىنە جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەردى، عۇبايدوللا الىبەكوۆتى دەلەگات ەتىپ سايلايدى. 1917 جىلدىڭ 1-11 مامىرى ارالىعىندا ماسكەۋدە وتكەن رەسەي مۇسىلماندارى سەزىندە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ رەسەي مۇسىلماندارى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانادى. جوعارعى بيلىك الدىندا رەسەيدەگى بارشا مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ مۇددەلەرىن قورعايتىن كوميتەت مامىردان قازان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن جۇمىس ىستەيدى. ماسكەۋ سەزىندە رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ 900 دەلەگاتى مەملەكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەسىندە ەكى ۇلكەن توپقا ءبولىندى. ءبىرىنشى توپ جەتەكشىسى - وسەتين ءجۋرناليسى، رەسەي مۇسىلماندارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى احمەتبەك تساليكوۆ «رەسەي بولىنبەسىن» دەگەن ۇستانىمدا بولادى. ونى ەدىل تاتارلارى قولدايدى. ال، تساليكوۆتىڭ ورىنباسارى جاھانشا باستاعان توپ «قازاق، وزبەك، باشقۇرت، ءازىربايجان، قىرىم حالىقتارى تەرريتوريالى اۆتونوميا السىن» دەيدى. ەكى پىكىردى داۋىسقا سالا كەلگەندە، «اۆتونوميا السىن» دەگەن جاھانشا توبى جەڭىسكە جەتەدى.

ءىى مۇسىلمان سەزى وسمان حاليفتىڭ قۇرانىن تاريحي وتانىنا قايتارۋ تۋرالى سوۆەت بيلىگىنە ءوتىنىش جازادى. بۇل شەشىمدى لەنينگە جەتكىزۋ مىندەتىن ولار جاھانشاعا تاپسىرادى.

 

انىقتاما: وسمان حاليفتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان قۇراندى 1869 جىلى تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى فون كاۋفمان پەتەربۋرگتىڭ قوعامدىق كىتاپحاناسىنا تاپسىرعان. رەسەي مۇسىلماندارى اتىنان جاھانشا لەنينگە جولىققان سوڭ، 1917 جىلدىڭ 9 جەلتوقسانىندا لەنين حالىق اعارتۋ كوميسسارى ا.لۋناچارسكيگە حات جازىپ، قۇراندى قايتارتادى. شورا-ي-يسلام اۋەلى قۇراندى ۋفاعا جىبەرىپ، كەيىننەن ونى تاشكەنتتىڭ تاريحي مۇراجايىنا تاپسىرادى. بۇل قۇران تاشكەنتتە ءالى ساقتاۋلى.

 

«ءسوزىنىڭ اقىرىندا جانشا:

-                        ءدىن مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى شامشىراعى وسمان قاليپانىڭ ءوز قولىمەن جازعان يسلامنىڭ ەڭ اۋەلگى قۇرانى ورىستىڭ قولىندا، پەتەربورداعى مۋزەيدە ساقتاۋلى بولاتىن. كوشەدە جان-جاقتان زۋىلداعان وقتىڭ اراسىمەن ۇشىپ مۋزەيگە كەلدىم. ايت-ۇيتكە قاراماي بارىپ، نەشە بوگەتتەردەن ءوتىپ بارىپ، وسماننىڭ جۇرەگىنىڭ قانىمەن جازعان قارا قۇرانىن قۇشاقتاپ الىپ شىقتىم... - دەدى.

سەزد تەگىس قول كوتەردى.

 

ساكەن سەيفۋللين، «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىنان

 

 

1917 جىلدىڭ شىلدەسىندە ورىنبوردا ءى جالپىقازاق سەزى وتەدى. سەزد جاھانشانى ورال وبلىسى اتىنان قۇرىلتاي ماجىلىسىنە دەپۋتات، شۋرا-ي-يسلامعا ورال وبلىسىنان مۇشە، كيەۆتە وتەتىن فەدەراليستەر سەزىنە ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءۋاليتحان تاناشەۆپەن بىرگە دەلەگات ەتىپ سايلايدى. ال، شۋرا-ي-يسلامعا مۇشە رەتىندە جاھانشاعا مۇستافا شوقاي، ابىكەي ساتباەۆ، ايدارحان تۇرلىباەۆتارمەن بىرگە «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىن دايىنداۋدى تاپسىردى. مۇسىلمان سەزى جۇمىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنا وراي، جاھانشا «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىن جازا المايتىندىعىن ايتىپ، حات جازادى.

«پەتەربورداعى شۋرا-ي-يسلامعا جاھانشا مەن ءۋاليتحاننان باسقا ەشكىم بارمادى. ءۋاليتحان دا بىردە بار، بىردە جوق بولىپ، جۇرت جۇمىسىمەن پەتەربوردا ۇنەمى تۇرا المادى. جاھانشا مەكەمەلەردە، كوميتەتتەردە، ۋەزدەردە قازاقتان جالعىز وكىل، جۇگىرىندى بولىپ، بارىنە بىردەي ۇلگەرە المادى. سوندىقتان جالعىزدىقتا شۋرا-ي-يسلام اعزالارى قازاق پارتياسىنىڭ جوباسىن جاساي المادى.»

«قازاق» گازەتى، 21 قاراشا 1917 جىل.

17-جىلدىڭ قازانىندا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورنىنا لەنين باستاعان بولشەۆيكتەر پارتياسى بيلىككە كەلگەن سوڭ، ورىنبوردا قازاقتىڭ ءىى سەزى وتەدى. سەزد قازاقتىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا الۋ، اسكەر قۇرۋ، سوۆەتتەرمەن قارىم-قاتىناس ماسەلەسىن تالقىعا سالادى.

 

-                        ءسىزدىڭ وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنا كوزقاراسىڭىز قانداي بولدى؟

-                        مەنىڭ جەكە ءوزىم وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ جاۋى بولدىم. ءبىز امەريكانىڭ بىرىككەن شتاتتارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىسىن يدەال دەپ سانادىق.

ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ تەرگەۋشىلەرگە بەرگەن جاۋابىنان

سەزدە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ ءپرينتسيپتى تۇردە ءاليحان بوكەيحانوۆ توبىنا قارسى شىعىپ، الاش اۆتونومياسىن بىردەن جاريالاۋدى ۇسىنادى. الايدا، 42/33 بولىپ، 9 داۋىس ارتىقشىلىعىمەن بوكەيحانوۆ توبىنىڭ «اۆتونوميانى قازاق جەرىندەگى وزگە حالىقتارمەن كەلىسسوزدەن سوڭ جاريالايىق» دەگەن ۇسىنىسى باسىمدىققا يە بولادى. بۇل جەردە ايتا كەتەتىن ماسەلە: جاھانشا كەيىننەن تەرگەۋدە ايتقانداي، امەريكا شتاتتارى سياقتى، ءار وبلىس «ياۆوچنىي پوريادوكپەن» جەكە-جەكە اۆتونوميا جاريالاسىن دەگەن ۇستانىمدا بولعان. بوكەيحانوۆ قازاقتىڭ 6 وبلىسى مەن بىرنەشە ۋەزىن ءبىر-بىرىنەن بولمەي-جارماي، تەرريتوريالى اۆتونوميانى تۇتاس جاريالايىق دەگەن پىكىردى ۇستاندى.

الاشوردا ۇكىمەتى سەمەيگە ورنىققان سوڭ، 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ باسىندا ستاليننەن «ءوز وكىلدەرىڭدى ماسكەۋگە جىبەرىڭدەر» دەگەن جەدەلحات الادى. الاشوردا وكىلدىككە دوسمۇحامەدوۆتەردى ۇيعارادى. ال، 15 ناۋرىزدا ورال شىركەۋىندە كازاك ۇكىمەتى مەن الاشورداشىلار اراسىندا باسقوسۋ ءوتىپ، كازاكتار جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ، كارىم جالەنوۆتەرگە پوپوۆ ەسىمدى وكىلدەرىن ماسكەۋگە قوسا اتتاندىرادى. ولار ماسكەۋدە لەنين جانە ستالينمەن جولىعادى.

1918 جىل. 2 ساۋىرگە دەيىن

لەنين مەن ۇلت ىستەرى ناركومى ي.ستالين قازاق حالقىنا بۋرجۋازيالىق نەگىزدەگى اۆتونوميا الۋعا كۇرەسىپ جۇرگەن ۇلتتىق-بۋرجۋازيالىق الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن ج.دوسمۇحامەدوۆتى قابىلدادى. ستالين تىكەلەي بايلانىس ارقىلى سەمەيدەگى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن حالەل عابباسوۆپەن سويلەستى.

ۆ.ي.لەنيننىڭ بيوگرافيالىق حرونيكاسىنان

تاعى ءبىر تۇيتكىل. لەنين حرونيكاسىنداعى مالىمەت «سارىارقا» گازەتىنەن الىنعان. ال، جاھانشا مەن حالەلدىڭ لەنينمەن تىكەلەي كەزدەسكەنى جونىندە وزگە ايعاق جوق. گازەتتەگى ماقالالاردا الاشورداشىلاردىڭ ستالينمەن كەلىسسوزى تۋرالى تولىق جازىلسا دا، لەنينمەن جولىقتى ما، جوق پا - اشىق جازبايدى.

ستالينمەن كەلىسسوزدەردەن سوڭ، الاشوردا دوسمۇحامەدوۆتەردى ماسكەۋدەگى حالىق كوميسسارياتى جانىنان قۇرىلاتىن قازاق وكىلدىگىنىڭ مۇشەسى ەتىپ تاعايىندايدى. الايدا، دوسمۇحامەدوۆتەر الاش اۆتونومياسى ماسەلەسىنىڭ بولشەۆيكتەر ۇكىمەتىندە تالقىلانۋىن كۇتپەي، ورالعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ويتكەنى، فوميچەۆ باستاعان ورال كازاكتارى ونداعى بولشەۆيكتەر مەن زەمستۆو قازاقتارىنا قارۋمەن قىسىم جاساي باستايدى. ستالين الاش قايراتكەرلەرىنە ەلگە قايتۋدى ۇسىنادى.

ماسكەۋدەن قايتار جولدا حالەل مەن جاھانشا ساراتوۆ قالاسىندا تۇتقىندالادى. ولاردى ورال بولشەۆيكتەرىنىڭ كوسەمى ياكوۆلەۆ ساراتوۆقا ارنايى كەلىپ ۇستاپ، ساراتوۆ سوۆەتتەرىنە: «كازاكتارمەن اۋىز جالاسقان» «الاش» قايراتكەرلەرىنە سەنبەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ياكوۆلەۆ وزدەرىنىڭ تىڭشىلارى ارقىلى دوسمۇحامەدوۆتەردىڭ دوسسور مۇناي كەنىن كەپىلدىككە قويىپ، لەنين ۇكىمەتىنەن 12 ميلليون رۋبل اقشا العانىن بىلگەن. بولشەۆيكتەر وتريادى اقشانى بىردەن تاركىلەپ الادى.

تاعدىرلارى ءبىر شۇرىپپەنىڭ باسىلۋى ارقىلى شەشىلگەلى تۇرعانىن سەزگەندىكتەن، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ «سوۆەت وكىمەتىن قولداۋ» تۋرالى ۇندەۋ جاريالاۋعا ءماجبۇر بولادى. ۇندەۋ اەروپلانمەن بۇكىل ورال وڭىرىنە شاشىلادى.

ساراتوۆتاعى بولشەۆيكتەردەن امان-ەسەن قۇتىلىپ، ورالعا جەتكەندە، جاھانشانى ورال كازاكتارى تۇتقىنعا الىپ، ول تاعى دا ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. جاھانشاعا تاعىلعان ايىپ: ول بولشەۆيكتەردى قولداعان ءارى كازاكتارمەن تەڭ بولىنۋگە ءتيىس 12 ميلليون سومنان ايىرىلعان. بىراق، ورال وبلىستىق زەمستۆو توراعاسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارى بيزيانوۆتىڭ تالاپ ەتۋىمەن جاھانشا قاماۋدان بوساتىلادى.

بۇل ۋاقىتتا ورال كازاكتارى قالاداعى مەملەكەتتىك بانك، ازىق-تۇلىك قويماسىنان باستاپ، اۋرۋحانالارعا دەيىن تۇگەل قارۋمەن باسىپ العان بولاتىن. سوندىقتان، جاھانشا باستاعان قازاق زيالىلارى مەن ەل اعالارى تازا قازاق ورتاسى جىمپيتىدا باس قوسادى. ورىنبور-تاشكەنت تەمىرجولىن بولشەۆيكتەر باسىپ الىپ، الاشوردانىڭ سەمەيدەگى ورتالىق ۇكىمەتىمەن بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە وراي، ولار ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ اۆتونومياسىن جاريالايدى.

انىقتاما: ويىل ءۋالاياتى - 1918 جىلدىڭ 18 مامىرىندا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن دۇنيەگە كەلگەن مەملەكەتتىلىك قۇرىلىم. ۋالاياتقا ورال وبلىسىنىڭ جىمپيتى، ويىل، ساعىز، ءىلبىشىن ۋەزدەرى كىردى.

ورال قازاقتارىنىڭ ءىV سەزىنىڭ قاۋلىسى

 

1) قازاق ولكەسى روسسيا رەسپۋبليكاسىندا ەرىكتى شتات بولسىن;

2) ورالدان باستاپ 5 وبلىس، ءبىر گۋبەرنيانىڭ قازاعى ياۆوچنىي پوريادوكپەن اۆتونوميانى جاريالاسىن;

3) قازاق حالقى سوۆەت ۇكىمەتىن تانىماسقا جانە بوي سۇنباسقا ءتيىستى;

4) ورال ۇلىسى الاش اۆتونومياسى جاريالانعان سوڭ، بار حاكىمشىلىكتى «الاشورداعا» تاپسىرسىن.

جىمپيتى، 18 مامىر، 1918 جىل

 

«ويىل ءۋالاياتى» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا 7 ادام كىرەدى. ولار:

جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ - ويىل ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى;

حالەل دوسمۇحامەدوۆ - توراعا ورىنباسارى;

داۋلەتشە كۇسەپقاليەۆ - ۇكىمەت كەڭەسىنىڭ باسشىسى;

سالىق ومارۇلى - جەر ءمينيسترى، سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى;

جانعوجا مەرگەنوۆ - ىشكى ىستەر ءمينيسترى;

قازىرەت ساعيدوللا ىزتىلەۋوۆ - رۋحاني ىستەر ءمينيسترى;

يسا قانجاساروۆ - قارجى ءمينيسترى.

 

(تاعى ءبىر دەرەكتەردە قۋاناي حازىرەتتىڭ بالاسى عابدول قوسداۋلەتوۆ پەن قالدىباي اسانوۆ مۇشە بولدى دەلىنگەن).

دەگەنمەن، ويىل ءۋالاياتى ورال كازاكتارىمەن بولشەۆيكتەرگە قارسى وداق بولۋعا كەلىسىم-شارت جاسايدى. بىراق، قازاق جەرىنە بولشەۆيك باسىپ كىرمەيىنشە، قازاق اسكەرىن مايدان شەبىنە اتتاندىرمايتىن بولىپ كەلىسەدى.

سەزدە اتتى اسكەر قۇرۋ، ءتۇتىن باسىنان ءجۇز سومنان سالىق جيناۋ ماسەلەسى قوزعالادى. حالىق نارازىلىق تانىتقان تۇستا، جاھانشا پەتەربوردان قۇراندى قالاي الىپ شىققانىن اڭگىمەلەيدى. سول ۋاقىتتا جاھانشانىڭ ەرلىگى مەن شەشەندىگىنە ءتانتى بولعان حالىق ەل ىسىنە ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋعا انت ەتەدى.

«الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ ىشىندە جۇرتتى سوزبەن ەرىتىپ اكەتەتىن ايرىقشا ەكى كىسى بار. ءبىرى - مىرجاقىپ دۋلاتۇلى; ءبىرى - جانشا دوسمۇقامبەتۇلى. مىرجاقىپ - جازۋ ءسوزدىڭ شەبەرى. جانشا - اۋىزشا ءسوزدىڭ شەبەرى. مىرجاقىپتىڭ ءسوز ادىستەرى جاتىق، مايدا شىعادى. جانشانىكى ءىرى، وعاشتاۋ شىعادى.

ساكەن سەيفۋللين، «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىنان

 

الايدا، ءىى جالپىقازاق سەزىنىڭ ءبىرتۇتاس الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمى بولا تۇرا، ات توبەلىندەي توپتىڭ ۇكىمەت قۇرۋىنا قازاق زيالىلارى نارازىلىق تانىتادى.

«ءبىر وبلىستىڭ جەرىندەي ءبىراز ەلىنەن اكىمشىلىككە سۋساعان ءبىر ءۇيىر يشانىن ءبولىپ الىپ ۇكىمەتتى جاساۋ - بالانىڭ ويىنىنداي ءبىر ءىس. سوندىقتان بەتەگە كەتىپ، بەت قالعاندا زيالى يشان مەن فۋراجكالى ميليتسيا ءوز-وزىنەن قۇلار. الاش بىرلىگىنە سۋساعان شىن ۇلتشىل قازاقتار ورال وبلىسىنىڭ ءىسىن ءوز قولدارىنا الار. كەلەشەك جاعىنا حالىق سىنشى».

«قازاق» گازەتى، 30 شىلدە، 1918 جىل

 

دەگەنمەن، 1918 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە ۋفادا الاشوردا توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ «ويىل ءۋالاياتىن» تاراتىپ، ونىڭ ورنىنا الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىگىن باسقارۋ جونىندەگى ءبولىم قۇرىلعانىن جاريالايدى. جاھانشا باتىس ءبولىمنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالادى.

ويىل ۋالاياتىمەن باستالىپ، الاشتىڭ باتىس بولىگى رەتىندە ساياسي قىزمەتىن جالعاستىرعان اكىمشىلىك قۇرىلىم زەمستۆونى نىعايتۋ، ەكى مىڭ ساربازدان تۇراتىن اتتى اسكەر پولكىن قۇرۋ، ولاردى قارۋلاندىرىپ، وفيتسەرلەر دايارلاۋ سياقتى ىستەر اتقارادى. بۇل ۋاقىت ارالىعىندا كازاكتار بولشەۆيكتەرگە قارسى ءۇش رەت مايدانعا اسكەر سۇرايدى. بىراق، جاھانشا ءۇش رەتىندە دە ءتۇرلى تاكتيكالىق قادامدار ارقىلى قازاق ساربازدارىن مايدانعا جىبەرمەي الىپ قالادى. تاريحشى د.سۇلەيمەنوۆاعا كونەكوز قاريالار ايتقان اڭگىمەگە قاراعاندا، وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جاھانشا مىنگەن ەسكى ۇلگىدەگى «مەرسەدەس» اۆتوكولىگى جىمپيتى ماڭىنداعى توبەلەردىڭ بىرىندە كومۋلى قالعان.

ال، 1919 جىلى قازاق جەرىندە اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ جۇمىسى كۇشەيىپ، كۇننەن كۇنگە جەر-جەردە سوۆەتتەر جەڭىسكە جەتە باستايدى. سول سەبەپتى الاشوردا احمەت بايتۇرسىنوۆتى لەنينمەن كەلىسسوزگە جىبەرىپ، ول سوۆەتتەرگە قارسى كۇرەسكەن الاشورداشىلار ءۇشىن راقىمشىلىق جاريالاۋ جونىندەگى ماسەلە كوتەرەدى. بولشەۆيكتەر بايتۇرسىنوۆتى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەتىپ الىپ، ول باتىس الاشوردامەن كەڭەستەرگە قوسىلۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزەدى.

وسى كەزەڭدە جاھانشا مەن حالەلدىڭ اۋىلى ارقىلى مۇستافا شوقاي شەتەلگە اسقان ەدى. حالەل دە جاھانشاعا شەتەلدىك ەميگراتسيانى ۇسىنادى. جاھانشانىڭ تەرگەۋگە بەرگەن جاۋاپتارىنا قاراعاندا، ول ەميگراتسيادان باس تارتقان.

1920 جىلدىڭ 5 ناۋرىزى كۇنى جاھانشا باسقارعان الاشتىڭ باتىس ءبولىمى رەسمي تۇردە ءوزىنىڭ قىزمەتىن اياقتايدى. بۇل قازاق جەرىندە الاشتىڭ اشىق ساياسي كۇرەسىنىڭ اياقتالۋ مەرزىمى بولاتىن. ارى قارايعى ۇلتشىلدىق مايدان استىرتىن كۇرەسكە اۋىسادى.

رەۆكوم باتىس الاشوردانىڭ بەس مۇشەسىن تاعى دا ماسكەۋگە اتتاندىرادى. ماسكەۋدە ولار ءبىر جارىم ايعا جۋىق ۋاقىت بولىپ، لەنين، ستالين جانە تروتسسكيگە تۇسىنىكتەمە حات جازادى. حاتتا الاشتىڭ اۆتونومياعا ۇمتىلۋىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ايتا كەلىپ، سوۆەت بيلىگىنەن قازاق جەرىنە وڭ كوزقاراسپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى.

 

«مى نە موجەم نە پروتەستوۆات ۆسەمي فيبرامي ناشەي دۋشي پروتيۆ ۋستانوۆلەنيا وپيات ليش «نايزنانكۋ» گوسپودستۆا ۆەليكودەرجاۆنوي ناتسي، ۋستانوۆلەنيا ەكونوميچەسكوگو رابستۆا ي وبراششەنيا كازاحوۆ ۆ پوليتيچەسكيح پريسپەشنيكوۆ ي پريسلۋجنيكوۆ ۆەليكودەرجاۆنوي ناتسي.

ج.دوسمۇحامەدوۆ

ك.جالەنوۆ

ي.قاشقىنباەۆ

ح.دوسمۇحامەدوۆ.

 

سوۆەت وكىمەتى باتىس الاشورداعا راقىمشىلىق جاريالايدى. سول شاقتاردا ماسكەۋگە تۇركىستان دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلگەن تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ دوسمۇحامەدوۆتەردى تاشكەنتكە قىزمەتكە شاقىرادى.

«بۇل ماندات تۇركىستان رەسپۋبليكاسى وكىلەتتى دەلەگاتسياسى تاشكەنتكە اتتاندىرعان جولداس دوسمۇحامەدوۆكە بەرىلدى. دەلەگاتسيا جولداس دوسمۇحامەدوۆكە ورىنبور مەن اقتوبە بەكەتتەرى اراسىندا بەس ادامنان تۇراتىن ءوز وتباسىن ىزدەستىرىپ، ولاردى وزىمەن بىرگە الا كەتۋگە قۇقىق بەرەدى».

ت.رىسقۇلوۆ، تۇركىستان واك توراعاسى

ماسكەۋ، 11 ماۋسىم، 1920 جىل.

جاھانشا 1920 جىلعى قازان ايىنىڭ سوڭىندا تاشكەنتكە كوشىپ كەلىپ، تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق ءبولىمىنىڭ حاتشىسى بولادى. وزىمەن بىرگە ايەلى ولگانى، ونىڭ شەشەسى مەن ولگانىڭ كەنجە ءسىڭلىسى نادەجدانى الا كەلەدى.

تاشكەنتتە بۇل ۋاقىتتا تۇرار رىسقۇلوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ سياقتى سوۆەتتىك بيلىكتەگى قىزمەتكەرلەرمەن قاتار، تىنىشپاەۆ، دۋلاتوۆ، جۇماباەۆ، اۋەزوۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرى دە ەڭبەك ەتىپ جاتقان. تاشكەنتتەگى الاششىلار سوۆەت وكىمەتى قازاققا اۆتونوميانى ۋاقىتشا بەرىپ وتىر، سوندىقتان باشقۇرت زاكي ءۋاليدي مەن تۇرىك ءانۋار پاشامەن بىرىگىپ، بيلىككە قارسى استىرتىن ۇيىم اشۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىم جاسايدى.

 

«1921 جىلدىڭ كوكتەمىندە پاتەرىمە مىرزاعازى ەسپولوۆ كەلىپ، مەنى تاشكەنتتەگى قازاق زيالىلارىنىڭ باس قوسۋىنا شاقىردى. ولار ماجىلىستە «جاسىرىن ۇيىم قۇرايىق، «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن قايتا جازايىق» دەدى. تەك مەن قارسى بولدىم. «ەرىككەن سارت ەنەگىن ۋقالايدى» دەدىم. ولار مەنى «بۇرىن ناعىز الاشورداشى ەدىڭ، ەندى جەكە باسىڭنىڭ پايداسىمەن كەتىپسىڭ» دەپ كىنالادى. سودان مەن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىن ەكى كۇندە جازىپ شىقتىم»

ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1938 جىلعى تەرگەۋىنەن

 

تاشكەنتتىكتەر استىرتىن ۇيىم تۋرالى سەمەيدەگى بوكەيحانوۆتىڭ، ورىنبورداعى بايتۇرسىنوۆتىڭ پىكىرىن بىلمەك بولادى. جاھانشا تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتى تاپسىرماسى مەن ۇيىمنىڭ استىرتىن ناسيحات جۇمىسىن ۇشتاستىرىپ، شىمكەنت، اۋليەاتا، فرۋنزە، قاراقول، الماتى قالالارىندا بولىپ، 1922 جىلدىڭ جازىندا تاشكەنتكە ورالادى.

«- رىسقۇلوۆ دەگەن كىم جانە ءسىز ونىمەن قالاي تانىسسىز؟

- رىسقۇلوۆ مەنىڭ باجام. مەن 1922 جىلى جەتىسۋدى ارالاپ كەلسەم، مەنىڭ بالدىزىما ۇيلەنىپتى. سول جىلى ول تۇركىستان حالىق كوميسسارياتى توراعالىعىنان الىنىپ، ماسكەۋگە كەتتى. كەتكەندە، مەنىڭ ۇيىمدە قابىلبەك سارىمولداەۆقا دەگەن حات قالدىرعان».

ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1938 جىلعى تەرگەۋىنەن.

 

انىقتاما: قابىلبەك سارىمولداەۆ - كوممۋنيست، اۋليەاتا جەرىندە سوۆەت وكىمەتىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1920-23 جىلدارى ورىنبوردا قازاق اكسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جاقىن دوسى.

 

تۇرار قابىلبەككە جازعان حاتىنىڭ سوڭىندا ءوزىنىڭ تۇركىستان ولكەسىندە سوۆەتتىك بيلىكتى نىعايتۋ تۋرالى ويلارىن ايتا كەلىپ، وعان 28 پۋنكتتەن تۇراتىن ءوتىنىش-تاپسىرما جازادى.

قابىلبەك!

ەندى ساعان مىنانداي ءوتىنىش:

3. قوجانوۆتىڭ ماڭىنداعى ادامداردىڭ ءتىزىمىن مىنەزدەمەسىمەن بىرگە جىبەرىڭدەر.

13. «اقجولدىڭ» 1921-22 جىلدارداعى ساندارىن تابىڭدار.

18. قوجانوۆ پەن ونىڭ ادامدارى ەندىگى ءبىلىپ، الاشورداشىلاردى ەسكەرتىپ، قۇجاتتارىن تىعىپ، قۇرتىپ تاستاعان شىعار... ەڭ باستىسى گپۋ ارقىلى قىزمەت ەتىڭدەر.

ءوزىڭنىڭ تۇرارىڭ.

1922 جىلى ءبىر تويدان جاھانشا مەن مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ بىرگە قايتادى. جاھانشا مۇحامەتجاندى ۇيگە ءبىر-ەكى ريۋمكاعا شاقىرادى. جاھانشانىڭ جازۋىنشا، مۇحامەتجان ۇيدەن شىققان سوڭ، قابىلبەككە جازىلعان حات تابىلماي قالدى.

«مۇحامەتجان، حالەل، سۇلتانبەك ۇشەۋى بىرگە وتىر ەكەن. ولار «رىسقۇلوۆتىڭ حاتى بىزدە» دەدى. قوجانوۆ حاتتى ەرتەڭ گپۋ ارقىلى حاتتامامەن الامىز دەدى. كەلەسى كۇنى حاتتى الدى. مەن مۇحامەتجان مەن حالەلدىڭ وسى قىلىقتارى ءۇشىن ات كەكىلىن ءۇزىسىپ، ولارمەن مۇلدە ارالاسپاي كەتتىم. وعان قوسا، ءبىرىمجانوۆ پەن ابىلەۆتى ماعان ەسكەرتپەستەن، استىرتىن ۇيىم تاپسىرمالارىمەن شەت جاققا جىبەرىپتى. مەن وعان دا رەنجىدىم».

ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1938 جىلعى تەرگەۋىنەن.

وسىلايشا جاھانشا ءبىر كەزدەرى الاش جولىندا باستارىن بايگەگە بىرگە تىككەن ءوزىنىڭ سەرىكتەرىمەن ارالاسۋدى دوعارادى. ءوزىنىڭ جازۋىنشا، بۇدان سوڭ، ۇلتتىق ماسەلەگە مۇلدە كىرىسۋدى دە قويعان. بىراق، تاعدىر ونى توتەدەن سالىپ، تاعى دا الاشوردامەن ءبىر مەكەمەگە باس قوستىرادى. بۇل جولعى مەكەمە - تۇزەتۋ ورنى، تۇرمە بولاتىن. 1928-29 جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان 47 ادامدى تۇتقىنداعان نكۆد الاش قايراتكەرلەرىن ۇستاۋدىڭ ەكىنشى اينالىمىنا كىرىسەدى. 1930 جىلدىڭ 1 قازانى كۇنى الماتىدا جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ تە تۇتقىندالادى. تەرگەۋ ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلادى. ولاردىڭ بىرنەشەۋى «ەشقانداي قىلمىستىق قۇرامى بولماعاندىقتان» اقتالۋعا ءتيىس ەدى. بىراق، گولششەكين ماسكەۋگە: «الاشورداشىلار اقتالسا، قازاقستاندا ۇلتشىلدىق قايتا تۇتانادى. ولاردى قالايدا جەر اۋدارۋ كەرەك» دەگەن ءوتىنىش جاسايدى. سوت احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان 10 ادامدى اۋەلى ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ، كەيىن ول ۇكىمدى 10 جىلدىق مەرزىممەن الماستىرادى. ال، جاھانشا، حالەل، مۇحامەتجان باستاعان الاش قوزعالىسىنىڭ ەكىنشى توبى ۆورونەجدىڭ قارا توپىراقتى اۋدانىنا 5 جىلعا جەر اۋدارىلادى.

قايدا ەكى دوس؟

ورال بوپ-بوس.

قايدا ولار؟

«اللا - حاق» دەپ،

«ءبىز - ناقاق» دەپ

ءجۇر بۇلار.

ماعجان.

ەكى دوس - حالەل مەن جاھانشا ۆورونەجدە قايتادان سىيلاسىپ، ارالاسا باستايدى. حالەل وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، جاھانشا وعان كۇمىس ساپتىاياق سىيلايدى. ايداۋدا جۇرسە دە، بۇل كەزەڭدى كەيىننەن ارىستاردىڭ ۇرپاقتارى اسقان ساعىنىشپەن ەسكە الادى.

«جاھانشاھ اعا ۇزىن بويلى، قارا تورى، كەڭ يىقتى، مىنەزى وتە جۇمساق، داۋىسى وتە قاتتى، كۇلگەندە دە، سويلەگەندە دە وتە قاتتى راحاتتانا كۇلەتىن جان ەدى. ول كىسى كىرىپ كەلگەندە، بارلىق ادامدى وزىنە قاراتىپ، باۋراپ الاتىن، سونداي كوڭىلدى ادام بولاتىن.

قاراشاش حالەلقىزىنىڭ

ۆورونەج جىلدارى تۋرالى ەستەلىگىنەن»

 

ۆورونەجدەن سوڭ، جاھانشا ماسكەۋگە سۇرانادى. ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى دا ناشارلاپ، رىسقۇلوۆ بەرگەن پاتەردە بىرىڭعاي ادەبي قىزمەتپەن اينالىسادى. وسى ۋاقىتتا ول ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋ» رومانىن ورىس تىلىنە اۋدارادى.

بىراق، نكۆد 1937 جىلى رىسقۇلوۆتى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتۋ جازاسىنا كەسەدى. سودان كوپ وتپەي، رىسقۇلوۆپەن بايلانىسى بار دەگەن ايىپپەن جاھانشانى دا ماسكەۋ وبلىستىق نكۆد قىزمەتكەرلەرى 1938 جىلى قايتادان قاماۋعا الادى. ينسۋلتتەن ەندى عانا وڭالعان جاھانشانى ءتورت كۇن تەرگەپ، جوعارعى سوت ونى اتۋ جازاسىنا كەسەدى. ۇكىم 1938 جىلدىڭ 3 تامىزى كۇنى ىسكە اسقان.

جاھانشا ومىردەن اكە بولىپ، اكەلىك قىزىق كورمەي ءوتتى. تاعدىر وعان بالا ءسۇيۋدى جازباپتى. نەمەرە اعايىنىنىڭ بالاسى ءحاديستى باۋىرىنا باسىپ، ونى ءوزى «مۇحاممەد پايعامبار» دەپ ەركەلەتكەن ەكەن. جارى ولگا كونستانتينوۆنا دوسمۇحامەدوۆا جاھانشادان قالعان ءاربىر جادىگەردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، 1986 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. ولگا قالدىرعان جادىگەرلەردىڭ ىشىندە جاھانشانىڭ ەرەكشە قۋانىشقا تولى ءبىر سۋرەتى دە بۇگىنگە جەتتى. بۇل سۋرەتتەگى جاھانشانىڭ كوزى سونشالىقتى ۇمىتكە تولىپ تۇر.

«اباي-اقپارات»