بۇل ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان مىنا جايت ەدى: مەنىڭ ەلەكتروندى پوشتاما بەيتانىس قىز سۇراق جولداپتى. «جۇمامۇرات اعا، ءسىزدىڭ ماقالالارىڭىزدى وقىپ جۇرەمىن. سىزدەن كەڭەس سۇراسام با، دەپ ەدىم. جاسىم 34-دە. ءالى تۇرمىسقا شىقپادىم، ەندى ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىم ءۇشىن بىرەۋدەن بالا تۋىپ الايىن با، الدە قيالداعى جىگىتتى كۇتىپ جۇرە بەرەيىن بە؟».

بۇل سۇراققا جاۋاپ ايتار بۇرىن قىسقاشا تاريحىمىزعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىم. ەجەلدەن قازاق ۇلدىڭ ون جاسىن «قوزى جاسى» دەپ ەڭبەككە باۋلي باستاسا، قىزدىڭ سول شاعىن-«قوناق جاسى» دەسكەن. جات جۇرتقا جاراتىلعان بالانىڭ وڭ جاقتا ەندى بىرنەشە جىل عانا بولاتىنى الدىمەن اناعا ايان. بۇرىنعى انالارىمىز اكەسىن بالا الدىندا اسقار تاۋداي ەتە ءبىلدى. ءتىپتى، ونىڭ اتىن اتامادى. ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى. بۇل وپاسىز پانيدە، بىردە جىرتىق، بىردە ءبۇتىن تىرشىلىكتە جوقشىلىق پەن توقشىلىق قاتار جۇرەتىنىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ادەپتىلىككە تاربيەلەگەن.

بۇل ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولعان مىنا جايت ەدى: مەنىڭ ەلەكتروندى پوشتاما بەيتانىس قىز سۇراق جولداپتى. «جۇمامۇرات اعا، ءسىزدىڭ ماقالالارىڭىزدى وقىپ جۇرەمىن. سىزدەن كەڭەس سۇراسام با، دەپ ەدىم. جاسىم 34-دە. ءالى تۇرمىسقا شىقپادىم، ەندى ءوزىمنىڭ دەنساۋلىعىم ءۇشىن بىرەۋدەن بالا تۋىپ الايىن با، الدە قيالداعى جىگىتتى كۇتىپ جۇرە بەرەيىن بە؟».

بۇل سۇراققا جاۋاپ ايتار بۇرىن قىسقاشا تاريحىمىزعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىم. ەجەلدەن قازاق ۇلدىڭ ون جاسىن «قوزى جاسى» دەپ ەڭبەككە باۋلي باستاسا، قىزدىڭ سول شاعىن-«قوناق جاسى» دەسكەن. جات جۇرتقا جاراتىلعان بالانىڭ وڭ جاقتا ەندى بىرنەشە جىل عانا بولاتىنى الدىمەن اناعا ايان. بۇرىنعى انالارىمىز اكەسىن بالا الدىندا اسقار تاۋداي ەتە ءبىلدى. ءتىپتى، ونىڭ اتىن اتامادى. ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى. بۇل وپاسىز پانيدە، بىردە جىرتىق، بىردە ءبۇتىن تىرشىلىكتە جوقشىلىق پەن توقشىلىق قاتار جۇرەتىنىن تۇسىندىرە وتىرىپ، ادەپتىلىككە تاربيەلەگەن.

قىز كامەلەت جاسقا جەتىسىمەن ونىڭ اينالاسى جاۋعا تولادى. بىرەۋ «ۇكىلەۋگە» ۇمتىلادى. بىرەۋ «كەتىك الما» ەتىپ كەتكىسى كەلەدى. وسىندايدا اقىلدى انالاردىڭ ەكى كوزى ءتورت بولىپ، ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنگەن. ول ەسىك الدىنداعى يت ۇرسە دە، بىرەۋ ءوتىپ بارا جاتسا دا، ۇيىنە قوناق قونسا دا، قىزى كوزىنەن تاسا بولسا سەكەم العان. سەبەبى، كوگەندەگى مارقاسى مارقايدى. مۇندايدا انا سورلى مىنەزىندەگى وزگەرىستى، دەنەسىندەگى بايقالا باستاعان بەلگىلەردى ءسات سايىن ابايلاپ قاداعالاعان. قىز بالانى بۇرىنعىداي بولەك جاتقىزۋدى، بەتالدى قىدىرتۋدى شەكتەپ، نە ءوزىنىڭ، نە اجەسىنىڭ قاسىنا جاتقىزعان. دالاعا جىبەرسە، بەيباستاق بالا، تورگە جاتقىزسا، ىنساپسىز قوناق، جەڭگەگە ىلەستىرسە «قىزدى جەڭگە بۇزار، جەڭگەنى تەڭگە بۇزادى» دەپ وزىنەن وزگەگە مۇلدەم سەنبەگەن. شەشەدەن بۇرىن سويلەمەۋگە تاربيەلەگەن. قىز ەل كوزىنە تۇسە باستاعان كەزدەن وعان اناسى كوسەمسىپ سويلەمەۋدى، كىسىگە تىكە قاراماۋدى، ۇياڭ بولۋدى، ءوز جانىنان ۇزاماۋدى، بەتالدى قىدىرماۋدى، جۇرتقا سۇيكىمسىزدەرگە جولاماۋدى، بوسقا تارقىلداپ كۇلمەۋدى، يناباتتى بولۋدى تالاپ ەتكەن. ءۇي ىشىندە قىزدىڭ ءتارتىپتى بولۋى ءسوزىن تىڭدايتىنى اكە مەن شەشە، سەسكەنىپ سىيلايتىنى اعاسى، سىرلاساتىنى جەڭگەسى، ۇيالاتىنى اۋىل رۋى - بۇلار تۇتاسىمەن ويلاماي وت باسىپ الماۋعا مىزعىماس قورعان ەدى. قازىرگىدەي تۋعان كۇندى، مەكتەپ بىتىرگەندى، اسكەرگە شىعارىپ سالۋدى، ءبىر جاقتان كەلگەندى قارسى الۋدى، كۇندى-تۇنگە، ءتۇندى-كۇنگە ۇلاستىرىپ داڭعازامەن تويلاتۋعا تىزگىن-شىلبىرسىز جىبەرۋ ول كەزدەگى انالاردىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەگەن.

بۇگىنگى قازاق قىزى وزىنە ءتان نازىكتىگىمەن قاتار ءبىلىمدى، سىمباتتى، يناباتتى بولۋعا تىرىسادى. ارقايسىسىنىڭ بولاشاققا قويعان  ماقساتى شەكسىز.  سايىپ كەلگەندە، سول ارمانداردىڭ ۇشتاساتىن جەرى تۇرمىسقا شىعۋ. قاي بويجەتكەن سۇيىكتى جار، اياۋلى انا بولۋدى ارماندامايدى دەيسىز؟! بىراق ۋاقىت وزعان سايىن، زامان وزگەردى مە، الدە ادام وزگەردى مە، قازىر ۇيلەنۋ مەن تۇرمىس قۇرۋ قيىننىڭ قيىنى بولىپ بارادى. كەيبىر ۇزەڭگىلەس قۇربىلارمەن وتباسىن قۇرۋ جايىندا سۇحبات وربىتسەڭ ەستيتىنىڭ سول باياعى ءجىبى ءتۇزۋ قىز جوق. سوندا ءبىزدىڭ ەلدە باسى بوس قىزداردىڭ سانى قۇداي-اۋ، جارتى ميلليونعا جەتىپتى. ءبىر جىگىتكە توعىز قىزدان كەلەدى. جىل وتكەن سايىن قىزداردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ال جاسى وتىزدان اسقان قىزداردان سۇراساڭ جىگىت جوق. ويپىر-ماي، قازاق ەلىندە باسى بوس جىگىت قالماعان با، دەگەن ويعا قالاسىڭ.

بۇل، ارينە، ەرلەر مەن ايەلدەر قاۋىمىنىڭ اراسىندا پاك سەزىمنىڭ مۇلدە جوقتىعىن بىلدىرمەيدى. سەزىم  مەن سۇيىسپەنشىلىك بار بولعانىمەن، بىرنەشە جىل بويى كەزدەسكەن جىگىت پەن قىز اراسىندا ۇيلەنۋگە قۇلىق جوق. جىگىتتەر وتباسىلىق قىم-قۋىت ومىردەن قورقا ما؟ جاۋاپكەرشىلىك ارتقىسى كەلمەي مە؟ الدە بۇعان ءوز كەلىسىمىن بەرمەيتىن قىزدار كىنالى مە، - دەگەن سان الۋان سۇراقتىڭ استىنا قالاسىڭ. مەنىڭ ويىمشا، تۇرمىسقا شىعا الماي جۇرگەن قىزدار جاۋاپتى وزدەرىنەن ىزدەگەندەرى ابزال. ماسەلەن، ءسىزدىڭ سۋ ىشكىڭىز كەلسە، كوشەگە شىعىپ، سۋ ساتاتىن جەردى ىزدەپ، جولدا وتكەن-كەتكەندەردەن سۇراساڭىز كورسەتەدى. وسىلايشا ماقساتىڭىزعا جەتەسىز. ال ۇيىندە تىعىلىپ وتىرعان قىزداردى كىم بىلەدى؟

ونىڭ وتىرىپ قالعانىن، تۇرمىسقا شىققىسى كەلەتىنىن كىم ءبىلسىن؟! اۋىلداردان استانا مەن الماتى قالاسىنا كەلگەن قىزدار العاشىندا وقۋ باستى بولىپ جۇرەدى. وقۋ مەن ءۇيدىڭ اراسىمەن شەكتەلەدى. وقۋ ءبىتىرىپ، جۇمىسقا شىقسا، جۇمىس-ۇيمەن جۇرەدى. قىدىرىپ ەشقايدا بارماساڭ، سىرىڭدى ەشكىمگە ايتپاساڭ، اكە-شەشەم ۇرىسادى نەمەسە ۋاقىتىم جوق، ەرتەڭ جۇمىس دەگەن سياقتى سىلتاۋلارمەن جۇرە بەرسەڭ، وسىندايدا قازاقي قيسىنعا سالاتىن بولساق، «تۇيەگە جانتاق كەرەك بولسا، موينىن سوزادى» دەمەكشى، ەشكىممەن تانىسپاسا، قوعامدىق جەرلەرگە شىقپاسا، ولاردى كىم ءبىلىپ-كورىپ جاتىر.

ارينە، قىزداردىڭ ەرتە تۇرمىس قۇرۋعا قۇلىق تانىتپاۋلارىنىڭ باستى بىرنەشە سەبەپتەرى بار. وقىپ، ءبىلىم الۋ، نارىقتىق زاماندا بىرەۋگە تاۋەلدى بولماۋ ءۇشىن اقشا تابۋ، العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن سۇيىكتى ماماندىعى بويىنشا مانساپقا جەتۋ. ەر ازاماتپەن تەرەزەسىن تەڭ ەتۋگە تالپىنعان نازىك جاندار وسىلايشا ۋاقىتتىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بىلمەي دە قالادى-اۋ، ءسىرا. سانسىز سەبەپتەردىڭ قاتارىنا اتقامىنەر ازاماتتار سانىنىڭ تىم ازدىعى دا قوسىلىپ وتىر. قازاقستاندا 350-مىڭعا جۋىق بايانسۇلۋ قوزىكورپەشىن تابا الماي جۇرگەنگە ۇقسايدى.

ۇيقىسىن ۇرلاعان، سوزىنە سەندىرىپ، ىرقىنا كوندىرە بىلگەن العاشقى ماحابباتتى الداپ كەتكەن نەمەسە كوڭىلىن قاتتى قالدىرعان بولۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، جىگىت اتاۋلىدان ءۇمىتىن ءۇزىپ قالادى. ءبىر جىگىت جامان بولسا، بۇكىل جىگىت اتاۋلى جامان دەگەن ءسوز ەمەس قوي. وسىلاي ۋاقىت وزدىرىپ الادى. وسىلاي ءوزىن-ءوزى تىرىدەي قاماپ قويادى. بۇل توپتاعى ۇيالشاق قىزدار جىگىتپەن تانىسا المايدى، قالاي تانىسۋدى بىلمەيتىندەر. وتىرىپ قالعان قىزداردىڭ كوشەدەگى كورىنگەن بىرەۋدەن بالا تۋىپ الۋى - ادامگەرشىلىك اياسىنا دا، اتا ءدىنىمىزدىڭ ۇستانىمىنا دا جات.

جالپى، ادامزات بالاسىنىڭ «مەن ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەسپىن، ەركەكسىز، نەمەسە ايەلسىز ءومىر سۇرە الامىن» دەۋى جالعان پىكىر. اللا تاعالا بارلىق جاراتىلىس يەسىن جۇپ-جۇبىمەن جاراتقان. اركىم ءوز جۇبىمەن جاراسىمدى. سوندىقتان ەركەك ايەلسىز، ايەل ەركەكسىز عۇمىر كەشە المايدى. بۇل - جاراتقان جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىعى. كەيبىر قىزداردىڭ قيالىنداعى جىگىتتىڭ كولىگى، مول تابىسى، ءۇي-جايى بار، بارىنە بىردەي الەن دەلوندى قايدان تاباسىڭ. كەيبىرىڭە ءوزىمىزدىڭ تراكتوريست قوشقاربايدىڭ جىلقىايدارى جاراپ جاتىر. بىراق، بۇل بۇگىنگى بويجەتكەننىڭ ءبىرىنشى بۇيىمتايى بولىپ تۇرعانداي. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەندەي، مانساپ پەن بايلىقتى قۋىپ جۇرە بەرمەي، ۋاقىتىندا جاسالعان ۇسىنىستى ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن ابزال.

قۇراندا «زيناعا جولاماڭدار» دەگەن ايات بار. زينا - نەكەسىز قارىم-قاتىناس جاساۋ. نەكەسىز جىنىستىق قاتىناسقا ءتۇسۋ - ۇلكەن كۇنا. وسىلايشا كۇناعا كىرىپتار بولا تۇرا، «بالا تاپتىم» دەپ ماقتانىپ، شاتتاناتىن بولدىق. ءتىپتى، استانا قالاسىنداعى اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايتىن مەيرامحانالاردا ۇلان-اسىر توي جاساعانداردى كوردىم. ول ازداي، سونشا ادامنىڭ كوزىنشە، «مەن ومىرىمدە بىرەۋدى الداپ-ارباپ، كىسىنىڭ الا ءجىبىن اتتاعان ەمەسپىن» دەپ بەتى بۇلك ەتپەستەن اقتالاتىنداردى كوردىم. كوشەدە قىزىل كويلەك كيگەن قىز كورسە، اسارىن اساپ، جاسارىن جاساپ العان كەيبىر ەل اعاسى جاسقا كەلگەندەر، قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعى سەكىلدى بۇراڭداپ كەتەتىندەرىن ەستىپ تە، كورىپ تە ءجۇرمىز.

ءوز زامانىندا ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قاجى قودار مەن قامقاعا ويناس جاساعاندارى ءۇشىن كەيىنگى ۇرپاققا ساباق بولسىن دەپ ءتيىستى اۋىر جازاسىن بەرسە، بۇگىندە بۇل ءىس بالا ءسۇيۋ سيمۆولىنا اينالعانداي. كەيبىر زامانداستارىم قيت ەتسە، «قۇداي-اۋ، قۇنانباي قايدا، ءبىز قايدا؟ قازىر XXI-عاسىر زامان وزگەردى، جاھاندانۋ زامانىنىڭ تالابى-وسى» دەگەن قيسىنسىز پىكىردى العا تارتادى.

الايدا زامان وزگەرمەيدى، ادام وزگەرەدى. ويتكەنى الىمساقتان بەرى كۇن سول شىعىستان شىعىپ، باتىسىنان باتادى. ەشكىم التى اياقتى، ەكى باستى قۇيرىعى بار بولىپ تۋىپ جاتقان جوق. ادام ءوزىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن ۇمىتقان نەمەسە بىلمەگەن كەزدە ءارتۇرلى قاتەلىكتەرگە بوي الدىرادى. مۇنداي ارسىز ارەكەتتىڭ ورىن الۋىنا تەك ايەل زاتى كىنالى دەۋگە بولماس. كورىنگەن ۇياعا جۇمىرتقالاعان كوكەك ەركەكتەر بولماسا، ءوزى ءۇشىن بالا تۋاتىندار كۇلگە اۋناپ تۋماسى انىق.

وتىرىپ قالعان قىزداردىڭ ەكىنشى ايەل رەتىندە ۇسىنىس جاسالىپ جاتسا، توبە شاشتارى تىك تۇرىپ كەتەدى. ويتكەنى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ قولى زورعا جەتكەن كۇيەۋىن الدەبىرەۋمەن بولىسكەنشە، ءومىر باقي قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ ءوتۋدى ەرلىك سانايدى. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن قاعيدانى قاتتى ۇستانعان. جالپى، كەشەگى قازاق بايبىشە، توقال، ناقسۇيەر، اققولتىقتان تۋىپ تاراسا دا بۇگىنگى ايەل بىتكەننىڭ پىكىرى-وسى. ايەلگە نەكەلى كۇيەۋىنىڭ ۇرىعىن پايدالانعان جاعدايدا عانا جاساندى ۇرىقتاندىرۋ ءادىسىن قولدانۋعا بولادى. دەمەك، كىم  ەكەنى بەلگىسىز بەيتانىس قۇتتى كۇيەۋدىڭ ۇرىعىن قۇرساعىنا سالۋ دا - ارام. تاقىرىپتىڭ ءتۇيىنىن تولاسسىز تىيىم دەپ تۇسىنبەڭىز، قارىنداس. اللا رۇقسات ەتكەن جولدارى دا بار. بويجەتكەن باعىنىڭ بايلانۋى باسقا بىتكەن بالە ەمەس، اللانىڭ باسقا سالعان سىناعى دەپ بىلگەن ابزال. اللا تاعالا اركىمدى ءارتۇرلى سىناقپەن سىنايدى. قانشا جىل وتباسىلى بولسا دا، بالالى بولۋ باقىتى بۇيىرماعاندار قانشاما!

سوندىقتان دۇنيەگە بالا اكەلۋ ءبىر مىندەت بولسا، ونى تاربيەلەپ ءوسىرۋ ودان دا اسا جاۋاپتى مىندەت. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ويناستان تۋعانىن بىلگەن بالا پسيحولوگياسىندا وزگەرىستەر پايدا بولادى. كەيىن ونىڭ دا انا قاتەلىگىن قايتالاماسقا كىم كەپىل؟ ءسىزدىڭ تاڭداۋىڭىز-ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز. تاڭداۋىڭىز توزاقتىڭ تۇبىنە ءتۇسىرۋى دە، اللانىڭ مول جاقسىلىعىنا كەنەلتۋى دە بەك مۇمكىن. سونداي-اق، بۇل تەك ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىزدىڭ ءىسى عانا ەمەس، بۇل مۇسىلمان قازاق قوعامىنا تەكسىزدىك تەڭەۋىن تاعاتىن قاۋىپتى دەرت. جەڭىل ءجۇرىس، ارزان وي قوعامنىڭ ىندەتىنە اينالدى.

ادامدارعا جاۋ بولعاندىقتان ەمەس، بۇل ءىس-ارەكەت قوعامدا داۋ بولعاندىقتان قوزعاپ وتىرمىن. بىلەم، مۇنداي ىسكە ەشكىم ەرىگىپ بارمايدى. اركىمنىڭ ايتار ءبىر ءۋاجى بار. الايدا ءبىزدىڭ كەيبىر سىلتاۋلارىمىز ادامي بولمىسىمىزدى اياقاستى ەتۋگە ەش سەبەپ بولا المايتىندىعىن ەستەن شىعارماڭىز، بەيتانىس قارىنداس.

«اباي-اقپارات»