وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا ۋاقىت وتسە دە ماڭىزىن جويماي كەلە جاتقان ماسەلەلەر بار. سونىڭ ءبىرى - زيالى قاۋىمنىڭ جايى. پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى - دوساي كەنجەتايدىڭ تومەندەگى ماقالاسى وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن. ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ بۇگىن دە بار ەكەنىن ەسكەرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

تاريحتىڭ قايسىبىر بەتتەرىنە، كونە قويناۋىنا ۇڭىلسەڭىز دە وتكەن ءومىردىڭ بەلگىسىندەي تاريحي ارحەولوگيالىق قازبالارعا،  كەشەگى وركەنيەت، بۇگىندەرى ءۇنسىز كۇلتوبە بولىپ،  قويناۋىنا تالاي سىردى جاسىرىپ جاتقان مازارلارعا تاپ بولاسىز. تاريحتىڭ اۋىر سىنىنا، قاتال سۇسىنا توتەپ بەرە الماي تالاي مەملەكەتتەر شوگىپ، ورنىنا باسقا جۇيەدەگى مادەنيەتتەردىڭ بوي كوتەرگەنى بەلگىلى جاي.

وتكەننىڭ ءبارى ۇلاعات، عيبرات قازىناسى... سول ءۇشىن دە  تاريح عىلىمىنىڭ ماڭىزى زور.

وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا ۋاقىت وتسە دە ماڭىزىن جويماي كەلە جاتقان ماسەلەلەر بار. سونىڭ ءبىرى - زيالى قاۋىمنىڭ جايى. پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى - دوساي كەنجەتايدىڭ تومەندەگى ماقالاسى وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن. ماقالادا كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ بۇگىن دە بار ەكەنىن ەسكەرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

تاريحتىڭ قايسىبىر بەتتەرىنە، كونە قويناۋىنا ۇڭىلسەڭىز دە وتكەن ءومىردىڭ بەلگىسىندەي تاريحي ارحەولوگيالىق قازبالارعا،  كەشەگى وركەنيەت، بۇگىندەرى ءۇنسىز كۇلتوبە بولىپ،  قويناۋىنا تالاي سىردى جاسىرىپ جاتقان مازارلارعا تاپ بولاسىز. تاريحتىڭ اۋىر سىنىنا، قاتال سۇسىنا توتەپ بەرە الماي تالاي مەملەكەتتەر شوگىپ، ورنىنا باسقا جۇيەدەگى مادەنيەتتەردىڭ بوي كوتەرگەنى بەلگىلى جاي.

وتكەننىڭ ءبارى ۇلاعات، عيبرات قازىناسى... سول ءۇشىن دە  تاريح عىلىمىنىڭ ماڭىزى زور.

تاريحتىڭ تاعى ءبىر بەتىندە قوعامدا وشپەستەي، ولمەستەي ءىز قالدىرعان،  «جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى» ەكەندىگىنىڭ كۋاسىندەي، «ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان» زيالى قاۋىمنىڭ ىزدەرى مەن تاۋقىمەتتى دە ونەگەلى ءومىرى جاتىر. ولار وزدەرى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ ناداندىعى مەن قاراڭعىلىعىن كورە ءبىلىپ، «قاراڭعىلىقتىڭ كۇنى بولۋعا» ۇمتىلعان، ۇلتى ءۇشىن ءوزىن قۇربان قىلعان سول زاماننىڭ، قوعامنىڭ زيالى تۇلعالارى بولاتىن.

زيالى، زيالىلىق، زيالى قاۋىمنىڭ قوعامدا الاتىن ورنى ماسەلەسى ادامزاتتىڭ ءار ءتۇرلى دامۋ ساتىسىندا، ءار قوعامدا تارتىس كوزى بولىپ كەلدى. بۇل ماسەلەنىڭ قازىرگى قازاقستان قوعامى ءۇشىن دە شەشىمىن تاپقان «سۇراقتار» قاتارىندا ەمەستىگى ايقىن. كىمنىڭ زيالى، كىمنىڭ سۇرقيا ەكەندىگىن اجىراتىپ بولمايدى. «زيالى دەپ كىمدى ايتامىز؟ بۇگىنگى تاريحتىڭ ۇلى  سىنىندا ەلىمىزدىڭ زيالىلارى قانداي  بولۋى كەرەك؟» دەگەن سياقتى سان سۇراق، قانسىراپ تۇرعان رۋحانياتىمىزدىڭ بۇگىنگى جايىنان تۋىنداۋدا.

قازىرگى تاڭدا «كەڭەستىك ۇڭگىردەن» جارىققا شىعىپ،  بۇرىنعى قالىپتاسقان تانىمنىڭ ورنىن «جاڭا سيپاتتاعى» قۇندىلىقتارمەن تولتىرۋ ناۋقانىندا «باتىستىق جانە شىعىستىق» دۇنيەنىڭ تەرەزەلەرىنەن «ءوزىمىزدى» تابۋ جولىندا ارەكەتتەر جاسالىپ جاتقان سياقتى. ياعني، سانامىزدى سانسىراتقان سانسىز سۇراقتارعا وزىمىزدەن ەمەس، وزگەدەن جاۋاپ كۇتۋدەمىز.

ال، رۋحاني دۇنيەمىز بەن مادەنيەتىمىزدە ۇلكەن ورنى بار قاسيەتتى ءپىرىمىز، ءجون سىلتەۋشى اۋليە - ياساۋي بابامىزدىڭ ىلىمىندە «الدىمەن ءوزىڭدى تانۋ» ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ياساۋي سياقتى قاسيەتتى اۋليەلەر - قوعامنىڭ رۋحاني تىرەكتەرى، رۋحانياتتىڭ كۇيرەۋىنە، ازعىنداۋىنا تويتارىس بەرەتىن، اللانىڭ جەر بەتىندەگى وكىلى رەتىندە تانىلادى. «كەز كەلگەن مەملەكەت نەمەسە قوعام رۋحاني ىرگەتاسىنىڭ شايقالۋىنىڭ، ازعىنداۋىنىڭ ناتيجەسىندە تاريح بەتىنەن جويىلادى» دەگەن يسلامدىق قاعيدا بار. يسلامدىق دۇنيە تانىمدى، ونىڭ رۋحىن، ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەن، اقيقاتىنا جەتكەن اۋليەمىزدىڭ، اللانىڭ  الدىنداعى ءبىرىنشى پارىزى، قوعامنىڭ قاراڭعىلىعى مەن رۋحاني ازعىنداۋىنا قارسى رياسىز كۇرەسى بولاتىن. ياساۋي ىلىمىندەگى  زيالىلىق ماسەلەسىن قاراستىرۋداعى ماقسات، بۇگىنىمىزگە وتكەنىمىزدەن دەرتكە شيپا، كەلەشەگىمىزگە ءۇمىت قاقپاسىن نۇسقايتىن، تۇماندى كۇندەگى ساۋلەدەي، پايدامىزعا جارايتىن «ءوزىمىزدى تابۋعا» جول سىلتەر سۇرلەۋ كورسەتە مە دەگەن ويدان تۋىنداعان ەدى.

احمەت ياساۋي - رۋح تاربيەشىسى، قالىپتاستىرۋشىسى جانە قوعامعا جاڭا تىنىستاعى تولىق ادام جەتىلدىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن كەمەڭگەر ۇستاز. رۋح ادامدا بولعاندىقتان دا ونىڭ ءىلىمىنىڭ تاقىرىبى دا - ادام. ول ادام فاكتورىنا، اتاپ ايتقاندا، قوعامعا جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەيتىن زيالىلارعا، سونىمەن قاتار مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان باسشىلارعا ۇلكەن ءمان بەرەدى. عالىمدار، زيالىلار عىلىمىنا، ال اكىمدەر ادىلەتكە ساي شەشىم قابىلداماسا قوعام قۇلازيدى، مەملەكەت كۇيرەيدى. ديۋاني حيكمەت ونىڭ وسى  ماسەلەلەرگە كوڭىلى تولمايدى، جانى سىزدايدى. ويتكەنى، بۇل قۇران اياتتارىندا قوعامدى اپاتقا اپارىپ سوعاتىن ءزىلزالا، زۇلىمدىق جايلاعان قاراڭعىلىقتىڭ نەگىزگى تولعاعى رەتىندە انىقتالعان. قۇراننىڭ، يسلامنىڭ مانىنە جەتكەن عۇلامالار، وعان يلاناتىندار قوعامدى قۇتقارۋدى وزدەرىنىڭ ءبىرىنشى پارىزى دەپ بىلەدى. ولار قوعامنىڭ قۇلدىراۋىنا وزدەرىن جاۋاپتى سەزىنەدى. ويتكەنى، قۇراندا قوعامنىڭ قۇلدىراۋى مەن رۋحاني ازعىنداۋىنان بولىپ جاتقان جاعىمسىز، جارامسىز قۇبىلىستاردى كورسە دە كورمەگەن، جۇمعان اۋزىن اشپاعان «زيالىلار» اللانىڭ الدىندا جاۋاپتى دەپ كورسەتىلگەن. مىنە، قۇراننىڭ ۇكىمى، اللانىڭ قالاۋى.

ادام ساناسى قارۋ ارقىلى زورلىقپەن ءبىر تۇندە وزگەرمەيدى. بۇدان ادامنىڭ رۋحى، ساناسى جاڭارعاندا نەمەسە دامىعاندا عانا قوعامداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ دە پاراللەل داميتىندىعى شىعادى.

احمەت ياساۋي بابامىز حاق (انىق) پەن جالعاندى ايىرىپ، جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان قاشىرعان. اللاعا بەرىلگەن انتقا بەرىك، سوزىندە تۇراتىن، ءتۇرلى بالە، كەدەرگىگە سابىر ەتەتىن، حالىققا قىزمەت كورسەتىپ، توپىراق سيپات-قاراپايىم. اللا، اقيقات دەگەندەردىڭ جانىنان تابىلاتىن، قوعامدى حاق جولىنا شاقىرعان، سىرتقا ەمەس، ىشكە نەمەسە فورماعا ەمەس مازمۇنعا ءمان بەرەتىن، رۋحتى، وي-سانانى جاڭعىرتقان، قوعام ءۇشىن زياندى مەن زيانكەستىكتى انىقتاي ءبىلىپ، بولۋى مۇمكىن قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاندىرا بىلگەن، بىلىممەن سۋسىنداعان، تىنىستاعان، سوعان يلانىپ ارەكەت ەتكەن، قۇرانعا بەت بۇرىپ ونىڭ مانىنە جەتكەن، كۇندىز-ءتۇنى حاققا قۇلشىلىق ەتكەن، شاريعاتقا بەرىك، ماحاببات دارياسىندا ءىنجۋ-مارجان تەرگەن، تەڭدىك پەن ادىلەتتىلىكتىڭ ۇستەمدىك ەتۋى ءۇشىن جان بەرگەن، قوعامنىڭ دەرتىنە شيپا بولۋعا ۇمتىلعان ادامنىڭ (قوعامنىڭ) رۋحىن تاربيەلەگەن، ت.س.س. ناعىز عالىم دەپ، زيالىلىقتىڭ، زيالى ادامنىڭ انىقتاماسىن الدىمىزعا جايىپ وتىر.

وسى شىن زيالى نەمەسە زيالىلىق تۋرالى ايتىپ كەتكەن ءياساۋيدىڭ انىقتاماسىن قازىرگى تاڭداعى زيالىلىق انىقتاماسىمەن سالىستىرىپ كورەلىك. مىسالى ءبىر باتىس ويشىلى: «زيالى ادام تۋراشىل، دۇرىسىن سويلەيدى. باتىل، ءبىر ءىستى اياعىنا دەيىن اپارادى. ەڭ نەگىزگى قاسيەتى: سىني كوزقاراس. ءوز پىكىر-ويىن اشىق ايتادى. وسى جولدا قاندايدا ءبىر بيلىك،  تاق يەسىنەن، شەندىلەردەن قورىقپايدى. الەۋمەتتىك قۇرىلىستار مەن قۇبىلىستاردى سالىستىرا زەرتتەپ  جاۋاپ ىزدەيدى، قوعامدا دامىعان گۋمانيستىك راتسيونالدىق جۇيەنىڭ ورناۋىنا ىقپال ەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قوعامنىڭ وي-ساناسى مەن وزىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ءسوزىن سويلەيدى»، - دەسە، ەكىنشى ءبىرى: «زيالى ادام ەڭ الدىمەن دۇرىس، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق، سونىمەن قاتار باتىل بولۋى كەرەك. ياعني ءبىلىم قويماسى نەمەسە ءبىلىم تۋرالى جاي عانا ءبىر ەلەمەنت ەمەس، اقيقات جولىنداعى قاتەرگە باس تىككەن ەرىكتى جاۋىنگەر»، - دەپ، شىن زيالى «اقيقات دەپ تانىعانى مەن بىلگەندەرى ءۇشىن ويلارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى جانە جايىلىپ تارالۋى ءۇشىن جانپيدالىققا باس تىككەن، ءوز پىكىرىن قانىمەن، بولمىسىمەن قورعاي الۋى ءتيىس» دەگەن دانالاردىڭ تۇجىرىمىن قۋاتتايدى.

ەندى احمەت ءياساۋيدىڭ قوعامداعى شىن زيالىنىڭ ورنى مەن ماڭىزىن، اتقاراتىن قىزمەتىن قالاي باعالاعاندىعىنا توقتالايىق. وتكەنىمىزدەگى وي-سانا جۇيەسىن زەرتتەۋگە ۇمتىلعان ءاربىر ەڭبەك، ەڭ الدىمەن، وسى جۇيەنىڭ ءار ءتۇرلى قۇبىلىستارىن، سول ءداۋىردىڭ الەۋمەتتىك شارتتارىمەن بايلانىستىرۋعا ءماجبۇر ەكەندىگىن ەلەستەتەتىن بولساق، احمەت ءياساۋيدىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى مەن داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ قوعامداعى ورنى، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە قانىعامىز، ەكىنشى جاعىنان سول وي-سانا جۇيەسىن قازىرگى تاڭداعى قوعامدىق وي-سانا جۇيەسىمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

قانداي دا ءبىر قوعامدا قاپتاعان قاراڭعىلىقتاردىڭ، قيىندىقتاردىڭ جويىلۋى ءۇشىن كۇمانسىز وسىلاردىڭ سالماق قاتىناسىنداي جان-جاقتى كۇرەس جۇرگىزىلۋى ءتيىس. وسى كۇرەستى باستاماستان بۇرىن «قاراڭعىلىق، قيىندىق، كەدەرگى دەرتتەردىڭ» ارا سالماعى، كوزى مەن سەبەپتەرى ايقىندالۋى ءتيىس. قوعامداعى قاراڭعىلىقتى انىقتاۋ دەگەنىمىز ونى تانۋ دەگەن ءسوز.

احمەت ياساۋي «تانۋ - اقيقات پەن جالعاندى ايىرا ءبىلۋ دەگەن ءسوز» دەيدى. اقيقات پەن جالعاندى ايىرۋ ساتىسى «ءوزىڭدى تانۋ» قاعيداسىنان باستالادى.

ءياساۋيدىڭ كوزقاراسى بويىنشا: «قوعامداعى قاراڭعىلىق - زۇلماتتىڭ ەڭ ۇلكەن كومەكشىسى -ناداندىق، ونىڭ اكەلگەن قاراڭعىلىعى زالىمداردىڭ زۇلىمدىق ورناتۋىنا جانە ونى ءارى قاراي ورشىتۋىنە ەڭ ىڭعايلى مۇمكىندىك تۋعىزادى»، - دەيدى. «ادىلەتسىز قوعامدا ەلدەن راحىم، سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم جوق بولادى، ار-ۇيات، نامىس، يمان كوشەدى، مۇسىلمان مۇسىلماندى ولتىرەدى، بۇزىقتى، زالىمدى جاقتايدى، اقيقاتتى جالعانمەن ايىرباستايدى، وسىلايشا قيامەتكە جولىعادى»، - دەيدى. قوعامداعى الەۋمەتتىك ىنتىماقتاستىقتىڭ تىرەگى بولعان ادىلەت پەن ونىڭ اينالاسىنداعى قولداۋشى ەتيكالىق قۇندىلىقتاردىڭ يمان، باقىت، ار-ۇيات، سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىم، راحىم، نامىستان جۇرداي بولادى. «قۇندىلىقتار قۇبىلىپ، جاقسى مەن جاماننىڭ ايىرماشىلىعى جوعالعان، جۇگەنسىز قوعامدا» دۇنيە تەرىس اينالادى، زيالى اتاۋلىعا كوز سالىپ، قۇلاق اسار جان تابىلمايدى. زيالى قاۋىمعا، اقىلعا جۇگىنگەندەرگە ماتەريالدىق، رۋحاني قىسىم بەرىلەدى. مىنە، وسىندايدان بارىپ قوعام قۇردىمعا بەت الادى»، - دەپ اقيقاتتان ايرىلعان قوعامنىڭ اقىرىن ءبىلدىرىپ وتىر.

«شاپاعات، تۋىس-تۋعان، اعايىندارعا جاردەمدەسۋ، ولارعا سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراۋ، قوعامنىڭ تىنىشتىعى مەن بەرەكەسىن، بىرلىگى مەن ەلدىگىن، ادامدار اراسىنداعى شىنايى سەنىم مەن سەزىمدەردىڭ ورناۋىنا ىقپال ەتەدى. بۇلاردان جۇرداي بولعان قوعام قويۋ قاراڭعىلىق باسقان يگىلىك اتاۋلىدان ماقۇرىم قالعان ەسەرسوقتاردىڭ  توبىرى بولىپ شىعادى».

«يمانسىز قوعامدا دۇنيەقورلىق ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى». دۇنيەقوڭىزدىق شەكتەن شىعىپ، اقىر زامان بولادى. ادامزات ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتىن جەيدى. بۇكىل جاماندىقتىڭ اناسى يمانسىزدىق ياعني، اقىلسىزدىق، ەسەرسوقتىق. «مىنە، وسىنداي كۇيگە دۋشار بولعان قوعامدا (ادامدا) يمان نۇرى جوعالىپ، ناپسىگە قۇل بولعان ءاربىر قوعام (ادام) جوق بولپدۆ»، - دەيدى ياساۋي بابامىز.

ءوز پىكىرىن ەركىن ايتا بىلگەن، باتىلدىق كورسەتكەن اۋليەنى نەگە زامانىنىڭ ناعىز شىن زيالىسى رەتىندە تانىماسقا؟! احمەت ياساۋي بابامىز وسىلاردى ءوز زامانىندا سويلەۋگە باتىلدىق، جىگەر تابا ءبىلدى. ال قازىر شە؟! پاراقورلارعا، جالعان ۇكىم شىعارۋشىلارعا، حالىققا زۇلىمدىق ءجابىر كورسەتكەندەرگە ءىلتيپات، قۇرمەتپەن قارايدى. ولاردىڭ قاسىندا «باق پەن تاق» ىزدەگەن «وقىمىستى زيالىلار» كوپ-اق. جالعاندى جاقتاۋشىلار، شىندىقتى شىرىلداپ قورعاۋشىلاردان ارتىپ جاتىر. وي-پىكىرىن ىشتە ساقتاۋ، بۇقپانتايلىق بارىپ تۇرعان ادامگەرشىلىك مورالعا جات قىلىق. وسى سياقتى مىسالدار كەشەگى «قىزىل يمپەريا» داۋىرىندە ءجيى-ءجيى ۇشىراپ وتىردى. اقىل-ويىن ورىستەتىپ، ءبىر ءسات ويلانۋ قىلمىس، اۋىر كۇنا بولاتىن. ولار ءولتىرىلىپ، اباقتىعا قامالدى. اۋىر يدەولوگيا تۇمانى استىندا بولۋ جانە زاڭ دا سول يدەولوگيانى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا جانە قورعاۋعا قۇرىلعاندىقتان ادام ادامدىق قادىر-قاسيەتىن جوعالتتى، ادامگەرشىلىك مورالدان ايىرىلدى. ال قازىر جاعداي باسقا، قاساڭ يدەولوگيا بۇلتى دا جوق، كەڭەستىك «ۇڭگىردەن» شىقتىق، دەگەنمەن ءالى دە قاراڭعىلىق تۇمانىندامىز، ءبىلىپ، سەزىپ تە ءجۇرمىز. زيالىنىڭ قورشاعان ورتاسىن، قوعامىن نۇرلاندىرار، اعارتۋ قىزمەتى نەگىزىنەن قاراڭعىلىق باسقاندا باستالۋى ءتيىس جانە ۇزدىكسىز بولۋى كەرەك ەدى. بۇگىن زيالى دەپ تانىعاندارىمىزدىڭ، ياكي وزدەرىن زيالى ساناعانداردىڭ تاعى دا ءۇنى شىقپاي وتىر. جانپيدالىق، باتىلدىق، جۇرەكتىلىك جوق، نەگە؟!

احمەت ياساۋيگە قۇلاق تۇرسەك، بۇكىل ماسەلە ناپسىگە كەلىپ تىرەلەتىن كورىنەدى. «ەرىكسىز ادام ءۇشىن اقيقات ۇعىمى دا جوق. ەرىكتىمىن دەگەن ءسوز - بارمىن دەپ ايتا الۋ دەگەن ءسوز. بولمىستىڭ، ءوزىنىڭ «بار» ەكەندىگىنىڭ سىرىنا، مانىنە جەتە بىلگەن ادام ەرىكتى ادام». سونىمەن بوستاندىقتىڭ نەگىزى ءناپسىنىڭ تۇتقىنىنان قۇتىلۋ دەگەنگە سايادى.

ياساۋي: «ءبىلىمىن ىسپەن دالەلدەگەن زيالىلار، عالىمدار ءدىنىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ شام-شىراعى، ءتۇندى جارىقتاندىرعان اي سياقتى. ولار - حيكمەت يەلەرى، ەلدىڭ «قىدىرى» سياقتى»، - دەيدى. بايقاساڭىز ءياساۋيدىڭ ماقساتى قوعامدى قاراڭعىلىقتان قۇتقارۋ ەكەندىگى انىق كورىنەدى. ويتكەنى، قاراڭعىلىق جايلاعان قوعامنىڭ سوڭى قۇردىم.

«حاق ەلشىسى ۇمبەتى ءۇشىن قايعى جەدى، ساراي مەن تاقتىڭ ورنىنا دەرتتى تاڭدادى، دۇنيە ءۇشىن ەمەس، قوعامى ءۇشىن كۇرەستى»، - دەپ، قوعامى، ۇلتى مەن ءدىنى ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىردى. «قۇل بولساڭ (شىن زيالى بولساڭ) ءناپسىڭدى، مەنمەندىكتى جوق ەت، جولدان اداسقانداردى، كۇناھكارلاردى جولعا سال، باسقار» دەگەن سياقتى ۇگىت-ناسيحات ايتادى.

«ءبىلىمىڭ - شىراق، ءحالىڭ - پىلتە، جاعاتىن ماي - كوز جاسىڭ، ياعني قايرات، جىگەرىڭ». اللادان ءناسىپ العىڭ كەلسە ناپسىڭمەن (قوعامنىڭ اقساعان تۇستارىمەن) كۇرەس، سوندا عانا قۇتىلاسىڭ. ويتكەنى، باقىت، تۋرا جولدى تاۋىپ، سول جولدا ءجۇرۋدى توقتاماي جالعاستىرۋمەن تابىلادى. اللادان ءناسىپ الۋ، ىستەگەن ءار ءىسىڭدى اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن ىستەۋ. بۇكىل ەڭبەگىڭ ءۇشىن ەشكىمنەن ەشتەڭە دامەتپەۋ دەگەن ءسوز. قوعامدا زيالى بولىپ كورىنگەن، زيالى شاپانىن جامىلعاندار دا بار. بۇلار جايلى ياساۋي «حالىقتى ازعىرعان، ريا ءتاپسىسى جولىندا شايتان-ناپسىسىمەن داۋرەن سۇرگەن. اللا ريزاشىلىعى ءۇشىن ەمەس، شايتان-ءناپسى دۇنيە راحاتىن كوزدەگەندەردىڭ كەسىرىنەن قوعام ازىپ، قاراڭعىلىققا باتىپ جوعالادى» دەيدى. «زيالى، كامىل ادام بولىپ كورىنگەندەرگە» «بىلگىشسىنىپ سويلەمە، اۋزىڭداعى ساسىقتى، ءسوز قادىرىن ءبىل، كوڭىل كىرىن ءسوزدىڭ ءسوزى الادى» دەيدى. «عالىممىن» دەپ كوكىرەك كەرگەندەر، اسىپ-تاسقاندار ناداننىڭ ءدال ءوزى دەيدى. ويتكەنى، شىن زيالى عالىم توپىراق سيپات بولار. «دۇنيەدەن قول ۇزبەي تۇرىپ، اللا جولىنا ءتۇستىم دەگەندەر، ءوزىن زيالى عالىم ساناعاندار، دۇنيە ءۇشىن ريا كورىنىسپەن «زىكىر» سالعاندار - ناعىز نادان قاۋىمى». «ولار، ءوز ناپسىلەرىنىڭ (شايتاننىڭ) جۇگەندەۋلى، نوقتالى ەسەگى سەكىلدى. ناداندىق، راسۋالىق، ولاردان ىرگەڭدى اۋلاق سال»، ولار سىرتقى كورىنىستەرىن اشەكەيلەيدى. شىن زيالىلار، كوڭىل-رۋحتى، سانا-ويلارىن اشەكەيلەيدى. ياعني، قوعامداعى ادام ءومىرىن، قوعامدى ارلەيدى، جوندەيدى. اشەكەيلەيدى. «اقىرزامان «زيالىلارى» ءىلىم جوق ساۋاتسىزدان بەتەر. حيكمەتتى ەستىمەس كەرەڭ، كوڭىلى مەن كوكىرەگى كور سوقىر، يمانى جوق جۇرەكسىز، ءوزى جاقسى مەن جاماندى ايىرا الماي تۇرسا دا ناسيحات ايتىپ مازاڭدى الار. نادانداردىڭ قۋلىق-سۇمدىعى شايتاننان اسىپ، ارتىلادى»، - دەيدى. تاريحىمىزداعى بولىپ وتكەن وقيعالار مەن باقىتسىزدىقتاردان جاۋاپتى رەتىندە بىرلىكتەن جۇرداي بولعان زيالىلاردى كىنالاعاندار بارشىلىق. اقىلدىڭ، اقيقاتتىڭ جولى تەك بىرەۋ-اق. ولاي بولسا، شىن اقيقات دەگەندەردىڭ، شىنايى زيالىلاردىڭ اراسىندا بىرلىك بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ولار قوعامنىڭ قاراڭعىلىعىمەن كۇرەسكەن، ارپالىسقان بولۋى مۇمكىن، الايدا ەڭ ۇلكەن كۇرەس ناپسىمەن كۇرەس بولۋى ءتيىس ەدى. ياساۋيشە ايتساق: ناپسىدەن اسقان بالە، دۇشپان جوق. ءناپسىنى جەڭگەندەر قوعامداعى اقيقات پەن ادەبيەتتىڭ ساقشىسى بولۋدى جانە بولۋعا تىرىسۋدى وزدەرىنىڭ مىندەتى، مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكتەرى رەتىندە تانيدى. بۇلار شىن زيالىلار. «ولاردى ۇلگى تۇت، جانىندا بولىپ، جولدى سۇراپ، نىق قادام باسقانداردان بول!» شىنايى زيالى بولۋ ءۇشىن شىنايى ءىلىم، ياعني يمانمەن نۇرلانعان ىلىمگە، ونى ۇيرەنۋگە شاقىرعانداي. بۇل جەردە شىنايى زيالى ادام كۇن ىسپەتتەس، جارىقتىڭ كوزى. مىنە، قازىر قوعامعا نۇر بەرەتىن، جارىق شاشاتىن مىندەتىن ورىنداۋشى زيالىلارعا قاجەتتىلىك تۋىپ وتىر.

وسىلايشا ياساۋي ىلىمىندەگى زيالى جانە ونىڭ قوعامداعى ورنىنا ءۇڭىلىپ، شىنايى زيالىنىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگىنە كوز جەتكىزدىك.

ءوز ءداۋىرىنىڭ قاراڭعىلىعىن، ادىلەتسىزدىگىن ساۋساقپەن شۇقىپ، نۇسقاپ كورسەتە بىلگەن. ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، ۋاقىت پەن كەڭىستىك شەڭبەرىندە زۇلىمدىق پەن ادىلەتتىڭ، قاراڭعىلىق پەن زيالىلىقتىڭ اراسىنداعى قىم-قيعاش كۇرەستىڭ ءمان-ماعىنا جاعىنان وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ، جارماسىپ كەلە جاتقاندىعى ەدى.

ف.بەكون ءبىر قوعامداعى قاراڭعىلىقتىڭ ءتورت سەبەپتەن تۋىندايتىندىعىن ەسكەرتەدى. بۇلار «بەدەلگە» (اۆتوريتەتكە) قۇرمەت، «ادەت-عۇرىپقا اينىماستىق»، «ەش نارسەگە ۇيرەنۋگە مۇقتاج ەمەستىگىن كورسەتەتىن بوس كەۋدە - كوكىرەكتىك» جانە سوڭعىسى «قارا حالىقتىڭ ناداندىعى - قاراڭعىلىعى».

«ادەت-عۇرىپقا بەرىكتىك» بولسا، وزگەرمەستەي دارەجەگە بارسا تراديتسيوناليزم مەن (مەتاتراديتسيوناليزم) تۇراقتاۋ، اقىرىندا كەرى كەتۋ، قۇلدىراۋعا اپارادى، قوعامدى قاراڭعىلىققا باتىرادى. ياساۋي ىلىمىندە تراديتسيوناليزمگە ورىن جوق، ءاردايىم ۇزدىكسىز وزگەرىس، جاڭا ماقام باسپالداقتاردى، حالدەردى يەمدەنۋ، جاۋلاۋ، ءوزىن-ءوزى باقىلاۋدىڭ مەتودتارى دامىعان ءىلىم بولىپ تابىلادى.

ادامعا ەندى ەش نارسە ۇيرەنۋگە مۇقتاج ەمەستىگىن بىلدىرەتىن بوس كەۋدەشىلىك، «وقىمىستى ناداندار» دەپ اتالاتىن ءبىر قاۋىمدى دۇنيەگە اكەلەدى. الايدا بۇلاردىڭ قولدارىندا «جالتىراعان» كۋالىكتەرى بولۋى مۇمكىن. وزدەرىن جۇرتقا زيالى رەتىندە تانىتىپ، تالتاڭداتقان سول كۋالىكتەرىنىڭ سىرتىنداعى جالتىراۋىق ءموردىڭ شاراپاتى بولۋى مۇمكىن. ال سول جالتىراعان ءمور تەك قانا جارىقتا جالتىرايدى، وزدىگىنەن جالتىراماس. وسىنداي «زيالىسىماقتاردىڭ» نەگىزىنەن العاندا، باسقالاردى جولعا سالۋ قابىلەتى جوق. احمەت ياساۋي اۋليە، ۇلى رۋحاني مارتەبەگە يە دانىشپان بولا تۇرا ءوز-ءوزىن «ءۋمميمىن» دەيدى. «ۋمميلىك» (قازاقشا تىلدىك ماعىناسى ناداندىق) - سوپىلىقتا پايعامبارلىق ماقام بولىپ سانالادى. ياساۋي ءوز ءبىلىمىن اللانىڭ ءبىلىمى جانىندا «جوق»دەپ ەسەپتەيدى. اللانىڭ الدىندا ءوزىن «نادان» ۋممي نەمەسە جاراتىلعان پەندە «مەن» ەكەندىگىن مويىندايدى. بۇلار سوپىلىقتا «ءوزىن-ءوزى» تانۋعا ءتيىستى ۇعىمدار. سوكراتتىڭ «مەن ءبىر-اق نارسە بىلەمىن، ول دا - ول دا ەش نارسە بىلمەيتىندىگىم» دەگەنى سياقتى.

حالىقتىڭ قاراڭعىلىعى ءوز الدىنا ءبىر سەبەپ ەمەس، قاراڭعى قالۋدىڭ سالدارى. وي بوستاندىعىن ءوز ورنىمەن جۇمساپ قولدانا بىلگەن باتىل، جۇرەكتى زيالىلارى بار قوعامدا ەڭ بولماعاندا باستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە حالىقتىڭ قاراڭعىلىعىن سەيىلتۋگە بولادى.

كەيبىر «زيالىسىماقتار» حالىقتىڭ وزدەرىن ۇقپايتىندىعىنان ءوز پىكىرلەرىنىڭ ەسكەرۋسىز قالاتىندىعىنان، قوعامنىڭ قاراڭعىلىعىنان، سول سياقتى ءوزىن جۇباتاتىن سەبەپتەردى ايتىپ، «ساۋلەلەرىن» جان-جاعىنا شاشۋدان قاشقاقتايدى.

ياساۋي ىلىمىندە وسى سياقتى «سەبەپتەرگە» ورىن جوق. ول ايتاتىندارىن اركىم جانە ءار توپ ۇعىنا الاتىن دارەجەدە ۇسىنادى، ويىنىڭ ازداعان ادامدارعا عانا جەتەتىندىگىنەن قورىقپايدى، ول ءوزىنىڭ ايتقان ۇگىت-ناسيحاتى تىڭداۋشىسىنىڭ قابىلداۋ قابىلەتى مولشەرىندە ەكەندىگىن بىلەدى. ويىنىڭ تاڭداۋشىعا ونىڭ قابىلەتى دارەجەسىندە پايدالى بولاتىندىعىنا سەنەدى. حالىقتى قاراڭعى دەپ كىنالامايدى، قوعامنىڭ قاراڭعىلىعىنا ءۇنسىز قالمايدى، ءوز قوعامىنىڭ قاراڭعىلىعىنان ءوزىن كىنالى ساناپ، ناداندىق تۇنەگىن سەيىلتۋ، قۇتقارۋ جولدارىن قاراستىرادى. وسى جولدا «جەتپىس ەكى ۇلىستىڭ تىلىندە» سويلەيدى، ياعني ولارعا تۇسىندىرۋگە، ۇعىندىرۋعا تىرىسىپ باعادى، اعارتۋشىلىق كۇرەسىن جۇرگىزەدى. شىن زيالىلار وزدەرىن قوعامنىڭ ءتۇسىنۋىن كۇتىپ جاتپايدى، كەرىسىنشە، وزدەرىن قوعامعا ۇعىندىرۋى ءتيىس ەكەندىگىن سەزىنە وتىرىپ، حالىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسەدى. قوعامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زيالىنىڭ موينىندا. ويتكەنى شىن زيالىنىڭ ءبىلىمى مەن ءىلىمى بىلگىشتىگىن كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، اقيقات، زيالىلىق كۇرەسى ءۇشىن بەرىلگەن. ءوزىنىڭ قاسيەتتى قىزمەتى قاي جەردە قاراڭعىلىق بار بولسا، سول زەردە زيالىلىق، ساۋلە شاشۋ دەپ تۇسىنەدى. ءار ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرگە (رۋحاني ماتەريالدىق) قارسى باس تىگۋگە ءماجبۇر. اللانىڭ زيالى كىسىلەرگە دەگەن جاقىندىعىن ولاردىڭ قوعام ءۇشىن، ادامزات ءۇشىن اتقارعان قىزمەتتەرىنىڭ ۇلىلىعى مەن تەكتىلىگىنەن كورۋگە بولادى.

ياساۋي ىلىمىندەگى شىنايى زيالى تۇلعاسىن قىسقاشا تۇيىندەيتىن بولساق، زيالى كىسى بولۋ ماسەلەسى، ءبىزدىڭ سانامىزدا بۇرىننان قالىپتاسقان ءبىر ديپلوم، كۋالىك نەمەسە اتاق يەسى بولۋدان بۇرىن، سانا-سەزىم، پاراسات، كىسىلىك ماسەلەسى ەكەندىگى سەزىلەدى. بۇدان زيالى كىسىنى زيالىلىعى وزىنەن تۋعان، قاينار كوزى دە ءوزى بولىپ تابىلاتىن قوعام قايراتكەرى، حالقىنىڭ پەرزەنتى، ادامزاتتىڭ ۇلى، حاقتىڭ قۇلى ەكەندىگىن كورەمىز.

«اباي-اقپارات»