رەسەي پرەمەرى دميتري مەدۆەدەۆ سانكت-پەتەربوردا وتكەن بيزنەس-فورۋمدا 2015 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قۇرىلاتىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. ول كەدەندىك ۇشتىك وداققا ەنگەن مەملەكەتتەردىڭ پرەمەرلەرى الدىندا: «ەۋرازيالىق وداق مۇشە ەلدەرىنە ورتاق ۆاليۋتا كەرەك، قازىر ەنگىزۋگە بولماسا دا، بۇل تۋرالى ويلانىپ، بەلسەندى تۇردە كىرىسە باستاۋ كەرەك»، - دەگەنى سول-اق ەدى، مەدۆەدەۆتىڭ بۇل مالىمدەمەسىن رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ جەتەكشىسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو دا ءىلىپ اكەتىپ، «رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان اراسىنداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى رەسەيلىك رۋبل بولۋى كەرەك. سەبەبى رۋبل دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە مويىندالعان. ورتاق ۆاليۋتادان بولەك، ورتاق ءتىل، ورتاق شەكارا دا كەرەك» دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى.
ءتىپتى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو بولاشاقتا ورتالىق بانك، ورتاق قارجىلىق قىزمەتتەر بولۋى كەرەكتىگىن ايتا كەلە: «ەگەر ءبىز تولىققاندى، ينتەگراتسيالىق ۇيىم قۇراتىن بولساق، وندا ول تولىققاندى جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋى قاجەت. بۇل جەردە باسشىلاردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى مىقتى بولسا، بىرتە-بىرتە ورتالىق بانكتەر، قارجىلىق قىزمەتتەر قۇرىلادى»، - دەيدى. ءبىر قاراعاندا، رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ بۇل مالىمدەمەنى مەدۆەدەۆتىڭ اۋزىنا سالىپ، ونى ماتۆيەنكونىڭ قاعىپ الىپ، قولداي كەتۋى بەكەر ەمەس. ياعني بۇل الدىن-الا كەلىسىلىپ، پىشىلگەن مالىمدەمە ەكەنى انىق.

رەسەي پرەمەرى دميتري مەدۆەدەۆ سانكت-پەتەربوردا وتكەن بيزنەس-فورۋمدا 2015 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قۇرىلاتىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. ول كەدەندىك ۇشتىك وداققا ەنگەن مەملەكەتتەردىڭ پرەمەرلەرى الدىندا: «ەۋرازيالىق وداق مۇشە ەلدەرىنە ورتاق ۆاليۋتا كەرەك، قازىر ەنگىزۋگە بولماسا دا، بۇل تۋرالى ويلانىپ، بەلسەندى تۇردە كىرىسە باستاۋ كەرەك»، - دەگەنى سول-اق ەدى، مەدۆەدەۆتىڭ بۇل مالىمدەمەسىن رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ جەتەكشىسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو دا ءىلىپ اكەتىپ، «رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان اراسىنداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى رەسەيلىك رۋبل بولۋى كەرەك. سەبەبى رۋبل دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە مويىندالعان. ورتاق ۆاليۋتادان بولەك، ورتاق ءتىل، ورتاق شەكارا دا كەرەك» دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى.
ءتىپتى ۆالەنتينا ماتۆيەنكو بولاشاقتا ورتالىق بانك، ورتاق قارجىلىق قىزمەتتەر بولۋى كەرەكتىگىن ايتا كەلە: «ەگەر ءبىز تولىققاندى، ينتەگراتسيالىق ۇيىم قۇراتىن بولساق، وندا ول تولىققاندى جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋى قاجەت. بۇل جەردە باسشىلاردىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرى مىقتى بولسا، بىرتە-بىرتە ورتالىق بانكتەر، قارجىلىق قىزمەتتەر قۇرىلادى»، - دەيدى. ءبىر قاراعاندا، رەسەي پرەزيدەنتى ءپۋتيننىڭ بۇل مالىمدەمەنى مەدۆەدەۆتىڭ اۋزىنا سالىپ، ونى ماتۆيەنكونىڭ قاعىپ الىپ، قولداي كەتۋى بەكەر ەمەس. ياعني بۇل الدىن-الا كەلىسىلىپ، پىشىلگەن مالىمدەمە ەكەنى انىق.
سوراقىسى سول، ءدال وسى ساياساتتى جاقتاي­تىن­دار ەلىمىزدىڭ ىشىنەن دە تابىلا كەتتى. بۇعان دەيىن ءوزىن پرەزيدەنتتىك تاقتان كورۋدى ارمانداپ، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە پارلامەنت دەپۋتاتى اتانعان قازاقستان حالىقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى جامبىل احمەتبەكوۆ بەلدى باسىلىمعا بەرگەن پىكىرىندە ورتاق ۆاليۋتانىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ، «ورتاق ءتىل - ورىس ءتىلى بولسا، قۇبا-قۇپ» دەگەندى جەتكىزىپتى. «ءبىزدىڭ مەملەكەتتە رەسمي ءتىل - ورىس ءتىلى. ەگەر باسقا دا مەملەكەتتەردە حالىق قاي تىلدە كوبىرەك سويلەسە، ورتاق ءتىل ورىس ءتىلى بولسا دا، ەشتەڭە ەتپەيدى. ويتكەنى بىزدە ورتاق ءتىل، رەسمي ءتىل - ورىس ءتىلى. باسقا مەملەكەتتەر دە ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل رەتىندە قابىلداسا، بۇل يمپەريانىڭ كورىنىسى بولىپ سانالمايدى. بۇل قايتا ورتاق ماسەلەلەرىمىزدى شەشۋگە، قارىم-قاتىناسىمىزدى نىعايتۋعا كوپ اسەر ەتەدى. ەگەر ورتاق ءتىل رەتىندە قازاق نەمەسە بەلارۋس ءتىلىن الايىق دەسەك، ءبارى جاپاتارماعاي ولاردى ۇيرەنە باستاۋى دەگەن ماسەلە ەمەس قوي؟! وزىمىزدە دايىن تۇرعان جاعدايدى قۇرتپاي، سوعان اقىرىنداپ، جايلاپ، باپپەن كەلىپ، قولدانسا، العا جىلجۋى ءتيىس. جەكە جۇرسەك، داعدارىس جەپ قويۋى مۇمكىن، ال ءوزارا بايلانىستى بۇزۋ قيىن بولماق»، - دەپ سالىپتى.
ءبىز بۇدان سوڭ ءماجىلىس دەپۋتاتى جامبىل احمەتبەكوۆپەن تىلدەسىپ، «مۇنىڭىز قالاي؟» دەگەن ساۋال قويعان ەدىك. سونداعى بىلدىرگەن پىكىرى تومەندەگىدەي ءوربىدى.
- ەۋرازيالىق وداق قۇرىلسا، ورتاق ءتىل ورىس ءتىلى بولۋى ابدەن مۇمكىن. «قازاق ءتىلى» دەپ قانشا جەردەن ايتساق تا، ونى دامىتۋعا ۇلەسىڭدى قوسپاعان سوڭ، باسقانى جازعىرىپ دالباسالاۋ «لجە-پاتريوتتاردان» عانا شىعادى. مۇنى مۇرنىنىڭ استىنداعىدان باسقانى كورمەيتىندەر، ءومىردىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن سارالامايتىندار تۇسىنبەيدى دە. ولار «ءتىل» دەپ دالباسالاعاننان باسقا ەشتەڭە ىستەي المايتىندار جانە اتتارىن جاسىرىپ قانا سويلەيتىندەر. ال قازىر ۇلتارالىق ءتىل - ورىس ءتىلى بولىپ تۇر ەمەس پە؟ اتى وزگەرگەنمەن زاتى وزگەرگەن جوق. بۇل جەردە قازاق ءتىلىن مۇقاتايىن دەگەن ويىم جوق. ءتىپتى، «قازاق ءتىلىن قالاي دامىتۋ كەرەكتىگى» جايىندا ماقالام دا بار. ەۋرازيالىق وداقتا ورتاق ءتىل - قازاق ءتىلى نەمەسە بەلارۋس، قىرعىز، وزبەك ءتىلى بولا الادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ كوزدى اشىپ قاراۋ كەرەك قوي. ءتىپتى اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلى دە بولا المايدى. رەسەيدىڭ ورىسىمەن، بەلارۋسىمەن قازاقشا سويلەسكەن ءبىر ادامدى دا كورگەن ەمەسپىن. ءوز ەلىمىزدە قازاق ءتىلىن تۇپكىلىكتى دامىتۋىمىز كەرەك، ول ءسوزسىز. بايبالام سالماي، سوزدەن ىسكە كوشۋ كەرەك. «ال باسقا ۇلتتاردىڭ وتاندارى باسقا. ەگەر ولار قازاقشا بىلمەسە، ەلىنە كەتسىن» دەگەن پىكىرلەرمەن كەلىسپەيمىن.
سونداي-اق، ءماجىلىس دەپۋتاتى: «ەۋرازيالىق وداق كەڭىستىكتىگىندە قىزمەت ەتۋ - وتە دۇرىس شارۋا. رەسەي، بەلارۋس، قازاقستاننىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ەكونوميكالىق قانا ەمەس، الەۋمەتتىك تىعىز بايلانىسى، دوستاستىعى بار. وداققا قوسىلعىسى كەلەتىن قىرعىزستان، كورشى وزبەكستانمەن دە ەكونوميكالىق بايلانىسىمىز بۇرىننان مىعىم بولعان. سوندىقتان بىردەن وسى بايلانىستاردى ءۇزىپ جىبەرىپ، جاھاندانۋ كەزىندە جالعىز ءومىر ءسۇرۋ قيىن. ەكونوميكالىق، ينتەگراتسيالىق پروتسەس­تەر جۇرمەي، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن دا كوتەرە المايمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاي وتىرىپ، ءوز مۇددەمىزدى قورعاپ، باسقا ەلدەرمەن كەلىسىم-شارت جاساسىپ، ورتاق شەشىمگە كەلۋگە ءتيىسپىز. ال ەۋرازيالىق وداق قۇرعاننان كەيىن شەكارامىز اشىق، ۆيزاسىز كىرىپ شىعىپ جۇرسەك، وندا نەگە ورتاق ۆاليۋتا قولدانباسقا؟! سوندا ءبىر ەلدەن ەكىنشىسىنە كىرەر كەزدە ۆاليۋتا ايىرباستاپ اۋرەگە تۇسپەيمىز. بىراق ورتاق ۆاليۋتا رەسەيلىك رۋبل، قازاقستاندىق تەڭگە، بەلارۋس اقشاسى ەمەس، وسى ىنتىماقتاستىق ىشىندە جۇرەتىن ورتاق ۆاليۋتا بولۋى ءتيىس. ال شەكارالار اشىق بولعانىمەن، ونى الىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ءار مەملەكەتتىڭ شەكاراسى ەشقاشان بۇزىلماۋ كەرەك»، - دەيدى.
نە دەسەك تە، مەدۆەدەۆ پەن ماتۆيەنكونىڭ ۇسى­نىسىن قولداعان ءبىر قازاق، ول - جامبىل احمەتبەكوۆ بولدى. بالكىم، ونىڭ دا اۋزىنا بۇل پىكىردى شايناپ سالىپ وتىرعاندار بار شىعار، كىم ءبىلسىن؟ بۇعان دەيىن كەدەندىك وداق مەملەكەتتەرىنە ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ كەرەكتىگى تۋرالى تالاي رەت ايتىلىپ جۇرسە دە، ورتاق ءتىلدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ەمىس-ەمىس عانا ەستىلەتىن. ال وسى جولى رەسەي فەدەراتسيا كەڭەسىنىڭ جەتەكشىسى ۆالەنتينا ماتۆيەنكونىڭ ورتاق ۆاليۋتادان بولەك، «ورتاق ءتىل، ورتاق شەكارا دا كەرەك» دەگەن پىكىرىنىڭ ۇستىنەن ءدوپ ءتۇسىپ، «ۇلتارالىق ءتىل - ورىس ءتىلى» بولسىن دەگەن احمەتبەكوۆتىڭ كوزدەگەنى نە؟

دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى