(ەسسە)

         «جان ەركىندىگى جايساڭ مەن جومارتتا عانا»

كوكتەمنىڭ جاقسى ءبىر كۇنىندە روللان اعا شاكەنۇلى سەيسەنباەۆ ەكەۋمىز ۇزاق ۋاقىتتان سوڭ كەزدەسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعانىمىزدا، ەل تاۋەلسىزدىگى، جەر تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ءبىراز جەرگە بارىپ، ەڭ اقىرىندا جەكە ادامنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە كەلىپ توقتادىق. ەلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى مەن بىلمەيتىن ءبىرتالاي ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلىپ قالعانداي بولىپ، ۇيقىدان ويانا الماي جاتقان مارعاۋ سەزىمدەرىمنىڭ مازاسى كەتە باستاعانداي ەدى.

– ءاربىر ادام ءوزىن تاۋەلسىز سەزىنە الماي تۇرىپ، بۇكىل ەل قالاي تاۋەلسىز بولادى؟ – دەدىم روللان اعاعا ساۋالدى جۇزبەن قاراپ.

– سەن تىم ۇشقارى كەتىپ وتىرسىڭ، – دەدى ول كۇلىمسىرەپ، – اباي اتاڭنىڭ: «ازات باسىڭ بولسىن قۇل، قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىل» دەگەن ءسوزىن بىلەسىڭ بە؟ ادامنىڭ ول قۇلدىعى – وزىنە ءوزىنىڭ قۇلدىعى. وزىنە ءوزى قۇل بولا الماعان ادام نەعۇرلىم ىزگىلىكتى ىستەرگە ۇمتىلعىسى كەلمەي، ءوز جانىن ءوزى باعۋمەن عانا كۇنىن وتكىزەدى. جالقاۋلىق، جاتىپىشەرلىك، جاعىمپازدىق، پاراقورلىق، ساتقىندىق... ءبارى وسىدان شىعادى. «وتىرىك، وسەك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق» دەپ ابايدىڭ ءوزى دە ازعىندىقتىڭ ەڭ باستىلارىن ءتىزىپ ايتقان ەدى عوي. ازات باسىڭنىڭ قۇل بولۋى دەگەن – ءوزىڭدى ءوزىڭ باعىندىرا ءبىلۋ، يگەرە ءبىلۋ دەگەن ءسوز.

– ال جان ەركىندىگى دەگەن بار ما؟ – دەپ، تاعى ءبىر ساۋال تاستاپ ەدىم، ويلى كوزدەرىنە مۇڭ تۇنعانداي بولىپ، جۇرەك تۇسىن سيپالاپ، از-كەم وتىرىپ قالدى.

– جان... ادامنىڭ جانى... – دەدى سودان سوڭ سوزدەرىن ءبولىپ-ءبولىپ، – الدىمەن ادامنىڭ جانى دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ الايىقشى. بۇل تۋرالى ۇلى فيلوسوفتاردىڭ ءبارى تولعانعان. پلاتون، اريستوتەلدەن باستاپ... تاعى دا ابايعا جۇگىنەيىك. ول ءتاندى «مەنىكى»، جاندى «مەن» دەپ تۇسىندىرەدى.

دەمەك، مىنا مەنى «مەن» ەتىپ تۇرعان – مەنىڭ جانىم. ەگەر مەنىڭ جانىم ەركىن بولسا، ءتانىم دە ەركىن. بىراق ول ەركىندىك تىم شەكتەۋلى. ءتاننىڭ تاۋقىمەتتەرى مەن قاجەتتىلىكتەرى جاننىڭ تىم ەركىنسىپ كەتۋىنە جول بەرمەك ەمەس. جان ارقاشان تانگە الاڭداپ تۇرادى. كەيبىرەۋ «جان ەركىندىگى» دەگەندى قالاي قالاسا، سولاي ءجۇرۋ، قايعىسىز-مۇڭسىز بولۋ دەپ ويلار. بۇل – مۇلدە نادان كوزقاراس. جان ەركىندىگى جايساڭ مەن جومارتتا عانا بولادى...

توقسانىنشى جىلداردىڭ باسى بولۋ كەرەك، قاسىمدا اقىن اعام قورعانبەك امانجول جانە ءوزىم قاتارلاس ەكى-ءۇش اقىن بار، از دا بولسا كوڭىل كوتەرسەك دەگەن ويمەن ورتالىق كوك بازاردىڭ ءبىر قاپتالىندا سول كەزدە تىگۋلى تۇرعان كافە سياقتى اۋماقتى كيىز ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتقانبىز. كەنەتتەن، ءدال الدىمىزدان روللان اعا شىعا كەلدى. مارە-سارە بولدىق تا قالدىق. جانىمداعى جىگىتتەردىڭ ءبارى اعانى سىرتتاي جاقسى بىلسە دە، بۇرىن كەزدەسپەگەن ەكەن. ولاردى تانىستىردىم. روللان اعا: «مىنە، وسىلاي ساپ قۇرىپ جۇرسە، قازاق پوەزياسىنىڭ سولداتتارىن ەشكىم جەڭە المايدى!» دەپ ءبىزدى كوتەرمەلەپ قويدى.

ءبىز كيىز ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتقانىمىزدى ايتىپ ەدىك، جەلتوقسان ايىنىڭ ىزعارلى قارا سۋىعىنا بۇرسەڭدەپ تۇرعان ءبىزدىڭ بەتىمىزگە بارلاي قاراعان روللان اعا: «قانە، جۇرىڭدەر!» دەپ كيىز ۇيگە ءوزى باستاپ اپاردى. دەرەۋ تاپسىرىس بەرىپ، بىزگە قاجەتتى سۋسىندار مەن تىسكەباسارلاردى الدىمىزعا ارتىعىمەن ءۇيىپ تاستادى. «سەندەردىڭ ساۋلىقتارىڭ ءۇشىن، قىراندار!» دەپ العاشقى توستى ءوزى كوتەرىپ، ءىشىپ قويدى دا، ءوزىنىڭ تىعىز شارۋاسى بار ەكەنىن ايتىپ، تەز قوشتاسىپ كەتىپ قالدى.

جىگىتتەر روللان اعانى العاش كورگەن ساتتەرىنەن العان اسەرلەرىن ايتىپ جەتكىزە الماي، جارىسا سويلەپ كەتىپ ەدى، قورعانبەك اعا: – جانى جايساڭ، جۇرەگى جومارت روللان سەيسەنباەۆ ءۇشىن! – دەپ، توست كوتەرىپ جىبەردى.

روللان اعانىڭ شاپاعاتىن كورگەن سول ءبىر كەش شىتقىل ايازدى، ىزعارلى ءسات بولاتىن. سوعان قاراماستان، ىشىندە جالعىز ەلەكتر جىلىتقىشى عانا بار كافە قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعان كيىز ءۇيدىڭ ءىشى دە قىز-قىز قايناپ كەتكەندەي بولدى-اۋ، سوندا! اقىن جىگىتتەردىڭ دە تيەگى اعىتىلىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى جىرلارىن وقىعانى دا ءالى ەسىمدە.

سول كەشتە ءسال تومەندەپ جۇرگەن كوڭىلىمىزدى دە كوتەرگەن، شابىتىمىزدى دا شالقىتقان، سىقىرلاعان كەشكى ايازدى دا كوكتەم شۋاعىنا اينالدىرىپ جىبەرگەن روللان اعامىزدىڭ بىزگە دەگەن ءبىر عانا ساتتىك پەيىلى مەن ىقىلاسى ەدى.

مىنە، «جان ەركىندىگى جايساڭ مەن جومارتتا عانا بولادى» دەپ ايتقان ءسوزىنىڭ ايقىن دا ايىرىقشا ءمان-ماعىناسى سول ءبىر قىستىڭ قىراۋلى كەشىندە جارق ەتىپ كورىنىپ، جان-دۇنيەمىزدى جىلىتىپ كەتىپ ەدى.

بىرەۋلەر ءۇشىن بۇل كەزدەسۋىمىز ءسوز ەتۋگە دە تۇرمايتىن بولماشى عانا ءسات شىعار، بىراق ءبىز ءۇشىن، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى جاس اقىندار ءۇشىن ماڭگى ۇمىتىلماس ءماندى جولىعىسۋ بولعانىن قالاي ايتپاسپىز؟!.

«ويىڭدى تۇزەيمىن دەسەڭ، بويىڭدى تۇزە»

ءوزىڭنىڭ جاقسى كورەتىن ادامىڭنىڭ ءبىتىم-بولمىسى تۋرالى بۇكىل ىشكى ويلارىڭدى، پىكىر، كوزقاراستارىڭدى قاعازعا ءتۇسىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس سياقتى. اسىرەسە، سول ادام جاي ادام ەمەس، سانا-سەزىمى سالقار دالاداي ۇشى-قيىرسىز، وي-قيالى كوك اسپانداي شەتسىز، شەكسىز بولسا، ەل مەن جۇرتقا ەلەۋلى ءماشھۇر بولسا، ءوزى اتاقتى جازۋشى بولسا.

مەن قازىر سونداي ءبىر – الاعىزۋعا دا، ەلەگىزۋگە دە ۇقسامايتىن اعىنى قاتتى ويلار مەن سىرباز دا سىرشىل سەزىمدەردىڭ اراسىندا ءپارۋانا بولىپ وتىرعاندايمىن. دەگەنمەن، دارا دا دانا قاسيەتتەرىن، كەيدە بالاداي بولىپ اڭقىلداپ كەتەتىن، كەيدە تارپاڭ جىلقىداي اساۋلانا قالاتىن مىنەزدەرىن سونوۋ بوزبالا كەزىمنەن كورىپ، ءبىلىپ كەلە جاتقان سوڭ، وسى اعام تۋرالى، وسى روللان شاكەنۇلى سەيسەنباەۆ تۋرالى ءبىر ادامداي بىلەتىنىمە سەنىمدى سياقتىمىن.

بۇكىل ءومىرىن ەل مەن جەردىڭ الدىنداعى پارىزىن ادال وتەۋگە ارناپ كەلە جاتقان وسى اعام بيىلعى جىلدىڭ كۇزىندە جەتپىس بەس جاسقا تولادى. ون ءبىرىنشى قازاندا...

روللان اعامەن العاش جۇزدەسكەن ءساتىم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.

مەن سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىندا وقيتىنمىن. ءوزىمدى پوەزيا الەمىنە  قولىمنان جەتەلەپ اكەلىپ كىرگىزىپ جىبەرگەن اعام – سىنشى، ونەرتانۋشى، ابايتانۋشى توكەن يبراگيموۆ قىستىڭ ايازدى ءبىر كەشىندە: «ءجۇر، روللان اعاڭ كەلىپتى. ۇيىنە بارايىق. سەنى تانىستىرامىن» دەدى. روللان اعا سول كەزدە ماسكەۋدەگى م.گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، بۇكىلوداقتىق جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ قازاق ادەبيەتى جونىندەگى كەڭەسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ ءجۇر ەكەن. ماسكەۋدەن سول كۇنى كەلىپتى. جەتىپ باردىق. ەسىكتەن كىرىپ بارعانىمىزدا-اق بۇيرا شاشتىلاۋ اسەم جىگىت ءبىزدى قۇشاق جايىپ قارسى الدى. توكەن اعانىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ دە سىرتقى كيىمىمدى ءوزى شەشىپ، ءوزى ىلگەنىن ەسىمە السام، وسى كۇنگە دەيىن ۇيالا جىميامىن.

توكەن اعا الدىن الا حابارلاسىپ قويعان بولۋ كەرەك، ءتىپتى، داستارحان جاسالىپ، ءوزىم سول ساتتە عانا تانىسقان كلارا اپايدىڭ ءشايى دە بۇرقىلداپ قايناپ تۇر ەكەن. وتىرا قالدىق. اڭگىمەلەستىك. توكەن اعا ماعان ەكى-ءۇش ولەڭ  وقىتقىزدى. ولەڭدەرىم روللان اعاعا قاتتى ۇنادى. مەن ءمازبىن.

ءبىزدىڭ ودان كەيىنگى كەزدەسۋىمىز مەنىڭ سوڭعى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، كۇزدە، تاعى دا توكەن اعانىڭ ارقاسىندا بولدى. ول جولى روللان اعا توكەن اعانىڭ دوسى اسقار سۇلەيمەنوۆتى ەرتىپ كەلگەن ەكەن. توكەن اعا ينستيتۋتقا قوڭىراۋ شالىپ، مەنى شاقىرتىپ الدى. سول كىسىنىڭ ۇيىندە وتىردىق. مەنىڭ شارۋام – اڭگىمە تىڭداۋ، ولەڭ وقۋ، اعالارمەن رومكە ءتۇيىستىرىپ، ءىشىپ قويۋ.

توكەن اعانىڭ ءۇيى ەرتىسكە جاقىن. داستارحاننان سوڭ، تۇندەلەتىپ وزەن جاعاسىنا باردىق. سول جەردە مەنىڭ وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن نە ىستەيتىنىم تۋرالى دا اڭگىمە بولدى. ول كەزدە ءبىز ءۇشىن وقۋدان سوڭ ەكى جىل مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەۋ مىندەت بولاتىن.

روللان اعا: «مۇنى قالايدا الماتىعا الدىرۋ كەرەك!» دەدى.

توكەن اعا: «جوق، بۇل وسى ءوزىنىڭ سەمەيىندە ءجۇرىپ-اق جامان بولمايدى» دەدى.

اسقار اعا: «مىناۋ ءوز قالاۋىمەن جۇرەتىن بالا سياقتى عوي. ءوزى شەشسىن! سەمەيدە جۇرسە، ورتادان الىستاپ قالادى دەيتىن ەمەس. بۇل – ۇلىلاردىڭ قالاسى. ال، الماتىعا بارسا، بۇزىلادى دا كەتەدى» دەپ وسقىرىنىپ، پىسقىرىنىپ الدى.

مەن: «ماعان جولداما قاي جاققا بەرىلسە، سوندا بارامىن. ەل كورەمىن، ساباق بەرەمىن، ءومىر تانيمىن» دەپ، شابىتتانا ساڭقىلداپ ەدىم، ءۇش اعام دا مەنىڭ بەتىمە تەسىلە قاراپ ءبىراز تۇردى دا، العا قاراي ءجۇرىپ كەتتى.

(ايتا كەتۋىم كەرەك، مەن ول كەزدە ۇيلەنىپ العان بولاتىنمىن. جۇبايىم گۇلزيا – اباي اۋدانىنىڭ توبىقتىسى. قازاقشا ايتساق، روللان اعانىڭ قارىنداسى. الگى اعالارىما بەرگەن ۋادەمدى ورىنداپ، ەكى جىل مۇعالىمدىك وتەۋىمدى وتەدىم. قۇداي جار بولعاندا ماعان جولداما الماتى وبلىسىنا بەرىلگەن. ودان سوڭ «بالدىرعان» جۋرنالىنا ورنالىسىپ، ادەبي ورتاعا ءسىڭدىم دە كەتتىم).

روللان اعا مەن اسقار اعا الماتىعا قايتىپ كەتكەننەن كەيىن مەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىما كوڭىلى تولا بەرمەيتىن توكەن اعام ءسال قيت ەتسەم بولدى: «انا روللان اعاڭا قاراشى. نە دەگەن ءور تالاپ، نە دەگەن ىزگەنىمپاز! ءوزى مىنا ينجەنەر-تەحنولوگيا ينستيتۋتىن ءبىتىردى، سونسوڭ وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولدى. سوندا بەس جىلداي ىستەپ، ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ الدى. ەندى، مىنە، جاپ-جاس بولسا دا بۇكىلوداقتىق جازۋشىلار وداعىندا، ماسكەۋدە وتىر. ال سەنىڭ ءجۇرىسىڭ – مىناۋ» دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن. سول توكەن اعامنىڭ ماعان ريزا بولعانى ءۇش-اق رەت قوي دەيمىن. ءبىرىنشىسى – ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ ءجۇرىپ ۇيلەنگەنىمدە، ەكىنشىسى سول جىلى «باستاۋ» سەرياسىمەن كىتابىم شىققاندا، ءۇشىنشىسى – قىزىل ديپلوممەن وقۋ بىتىرگەنىمدە. ارۋاعىڭنان اينالايىن اعام-اي دەسەڭشى! مەنى تۋعان باۋىرىنداي كورۋشى ەدى عوي! ەكەۋمىزدىڭ ەشقانداي تۋىستىعىمىز دا جوق ەدى. بىراق جانىمىز ءبىر ەدى...

روللان اعا ماسكەۋدەن كەلگەن سايىن مەنى جانىنان تاستامايتىن بولدى. تەاترعا، جازۋشى اعالاردىڭ ۇيىنە، مەيرامحانا، كافەلەردەگى باسقوسۋلارىنا اپارادى. مەن سول كىسىنىڭ جەتەلەۋىمەن ورالحان بوكەي، وتەباي قاناحين، اقسەلەۋ سەيدىمبەك سياقتى اعالارىمنىڭ ۇيلەرىنە باردىم. يرانبەك ورازباەۆ، سماعۇل ەلۋباەۆ سياقتى اعالارىممەن دە جاقىن تانىستىردى. ىلعي بىرگە جۇرەتىنىمىزگە قاراپ، كەيبىرەۋلەر مەنى روللان اعانىڭ تۋىس ءىنىسى دەپ ويلايدى ەكەن. ءبىر كۇنى باستىعىم مۇز-اعام (مۇزافار الىمباەۆ) مەنى شاقىرىپ الىپ: «ءاي، ابۋباكىر، مىنا جۇرت سەنى روللان سەيسەنباەۆتىڭ ءىنىسى دەپ ءجۇر عوي. سەن نايمان ەمەسسىڭ بە؟ الدە توبىقتىسىڭ با!» دەدى. مەن: «ءيا، ءىنىسىمىن. مەن سەمەيلىكپىن عوي» دەدىم. مۇز-اعام: «ە – ە – ە! سولاي ەكەن عوي. دۇرىس» دەپ، الدەنەگە كوزى جەتكەندەي بولىپ، كرەسلوسىنا شالقايىڭقىراپ وتىرىپ قالعان.

ءيا، روللان اعام وسى كۇنگە دەيىن تۋعان اعامداي بولىپ، قولىنان كەلگەن بار شاپاعاتىن توككىسى كەلەدى دە تۇرادى. ەسىمە ءتۇسىپ وتىر، باياعى سول جاس كەزىمدە قاسىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، مەنى تسۋم-عا الىپ باردى. وزىنە بىردەڭە الاتىن شىعار دەپ ويلادىم. ءبىز شالبارلار تۇراتىن بولىمگە كىرىپ، شالبار قاراي باستادىق. ءبىر كەزدە ءبىر اق شالباردى الىپ: «مىنە، مىناۋ ساعان كەلەدى. كيىپ كورشى» دەدى. مەن: «مۇنىڭىز نە؟ مەن شالبارسىز جۇرگەم جوق» دەپ نامىستانىپ قالدىم. «كي، داۆاي! اقىندار اق شالبارمەن ءجۇرۋى كەرەك!» دەپ زەكىڭكىرەپ تاستاعان سوڭ، ايتقانىن ىستەدىم. ماعان شاپ-شاق ەكەن. كوز مولشەرىنىڭ دالدىگىنە تاڭ قالىپ ءارى قۋانىپ تۇرمىن. شالباردىڭ اقشاسىن تولەپ بولعان سوڭ، الگى شالبار ولشەيتىن جەرگە بارىپ، جاڭا شالباردى كيىپ الدىم. ءوزىمنىڭ ءتاپ-ءتاۋىر شالبارىمدى دا تاستاماي، ءبىراز ۋاقىت كوتەرىپ ءجۇردىم-اۋ دەيمىن.

ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە باسىما توبەسى شوپ-شوشاق، ەتەگى داليعان شي قالپاق كيىپ ءجۇر ەدىم، «اقىن مىنانداي قالپاق كيە مە ەكەن؟! شەشىپ تاستاشى» دەگەن سوڭ، ىزا بولىپ، الگى قالپاقتى كوشە بويىنداعى اعاشتاردىڭ باسىنا قاراي لاقتىرىپ كەپ جىبەرىپ ەدىم، ءبىر بۇتاقتىڭ باسىنا بارىپ ءىلىندى دە قالدى. «باسىمنان دا بيىك جەردە تۇرسىن!» دەپ ەدىم، روللان اعا ءماز بولىپ كۇلدى دە:

«بويىڭدى تۇزەسەڭ، ويىڭدى تۇزەيسىڭ. دۇرىس كيىن» دەدى.

«جازۋشىنىڭ جاۋى – جالقاۋلىق»

روللان اعا كەڭەس وداعى كۇيرەگەنگە دەيىن ماسكەۋدەگى قىزمەتىندە بولدى دا، الماتىعا كەلگەن سوڭ ۇلتتىق ارنادا «اباي الەمى» دەپ اتالاتىن تاماشا ءبىر باعدارلاما جۇرگىزدى. ودان كەيىنگى ۋاقىتتا ءبىر-ەكى جىلداي پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقاردى-اۋ دەيمىن.

توكەن اعام ايتقانداي، بۇل كىسى، شىندىعىندا، ءور تالاپ، ىزەنىمپاز ەكەن. اسىرەسە، 1995 جىلى، لوندوندا «اباي ءۇيىن» اشۋى – ايتارلىقتاي تاريحي وقيعا بولدى ەمەس پە؟! جاڭا عاسىردىڭ باسىنان باستاپ تىندىرعان ىستەرى – ۇلان-عايىر. بۇل اعامىزدىڭ سەمەي قالاسىندا «حالىقارالىق اباي كلۋبىن» اشۋى، حالىقارالىق «امانات» جۋرنالىن شىعارۋى، وسى ىستەردى تىندىرا ءجۇرىپ، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى الەم حالىقتارى ادەبيەتى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىق قىزمەتىن اتقارۋى – ءبىر ادامعا از جۇك ەمەس ەكەندىگى ءبىز ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

ەگەر روللان اعانىڭ العان ماراپاتتارى مەن سىيلىقتارىن ءتىزىپ جازاتىن بولسام، وسى ەسسەنىڭ كولەمى تىم ۇلعايىپ كەتەدى-اۋ دەپ قورقىپ تا وتىرمىن. الايدا، بۇل اعامىزدىڭ شەت ەلدەردە كىتاپتارى ەڭ كوپ اۋدارىلعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەسكەرتە كەتكەنىم ءجون...

روللان اعانىڭ شىعارماشىلىقتاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ءوزىمدى قاتتى سۇيسىندىرەدى. ول – جازۋ مانەرىنىڭ، ءستيلىنىڭ ەرەكشەلىگى جانە تۇراقتىلىعى. ەگەر ماعان بىرنەشە جازۋشىنىڭ شاعىن ماتىندەرىن قاتار قويىپ، اۆتورىن قۇپيالاپ، سولاردىڭ ىشىنەن روللان سەيسەنباەۆتىڭ ءماتىنىن تاۋىپ بەر دەسە، اينىتپاي تانيمىن. ارينە، جازۋشى رەتىندە عانا قاراپ، شىعارمالارى تۋرالى پىكىر ايتۋ بۇل ەسسەنىڭ ماقساتى ەمەس جانە ونداي شارۋا مەنىڭ قولىمنان كەلە دە بەرمەيدى.

ءوزىم ويلايمىن: وسى روللان اعامنىڭ دارىنى مەن قارىمى جازۋشىعا ءتان بولعانىمەن، جان-دۇنيەسى اقىن با دەپ. ولاي دەپ ويلايتىن سەبەبىم – ءجۇرىس-تۇرىسىن بىلاي قويعاندا، پوەزيانى تەز جانە تازا تۇسىنەتىن وسىنداي جازۋشىنى وتە سيرەك كورىپپىن. ونىڭ ۇستىنە، بۇكىل الەم اقىندارىن ءدال وسى كىسىدەي جەتىك بىلەتىندەر – تىم از. قازاق اقىندارىنىڭ دا قايسىسى قانداي ەكەنىن ءبىلىپ وتىراتىن – وسى كىسى. ماسەلەن، مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ ءتاۋىر تۇسىن دا، كەيبىر كەمشىلىكتەرىن دە ءدوپ باسادى. ءوزىم دە كۇماندانىپ جۇرگەن تۇستارىن قولمەن قويعانداي ەتىپ ايتىپ بەرگەندە، ۇيالىقىراپ تا، قۋانىڭقىراپ تا وتىرامىن. جاقسى شىعارماعا روللان اعاداي شاتتاناتىن قالامگەرلەر دە كوپ ەمەس.

مەن ءبىر كۇنى اعاما «كەنەسارى» دەگەن داستان جازايىن دەپ جۇرگەنىمدى ايتتىم. ول كىسى: «تالابىڭ وتە دۇرىس. سەن جازاسىڭ. بىراق حان كەنەنىڭ قاسيەتى مەن رۋحىنا ماڭايلاپ بارۋ وتە قيىن. وعان جاقىنداۋ ءۇشىن ءون بويىڭداعى بارلىق قابىلەتىڭدى، بارشا كۇش-جىگەرىڭ مەن ءتوزىمىڭدى سول بابامىزدىڭ رۋحىنا ارناۋىڭ كەرەك»، – دەدى. ايتسا – ايتقانداي، مەن كەنەسارىنىڭ رۋحىنا جاقىندايمىن دەپ ۇزاق اۋرەلەندىم. زەرتتەدىم. الۋان ءتۇرلى تاسىلدەر قاراستىردىم. ەڭ اقىرىندا سارا جولىن تاۋىپ، وتە كولەمدى (كومپيۋتەرمەن سەكسەن بەت) تاريحي داستاندى جازىپ شىقتىم. ەڭ الدىمەن روللان اعاعا وقىتتىم. ول كىسى وقىپ بولا ساپ، قاتتى ريزا بولعانى سونشالىق، «امانات» جۋرنالىنا ءوزى العى ءسوز جازىپ، بىردەن جاريالاپ جىبەردى. سول العى سوزدە دە روللان اعا بىلاي دەپ جازىپتى: «بىردە ءابىش داستاندى جىرلاپ تاستاۋعا بەكىنىپ، ءبىر ايعا جۇمىستان دەمالىس الىپ، وڭاشا ويعا بەرىلگەن. بىراق كەنە حان اقىنعا الدىرمادى. اتويلاعان ۇلى رۋح، قانشىل نامىس سىرىن بەرمەي، سۇلق قالدى. كوڭىلىنە قاياۋ تۇسكەن اقىن ىنىمە سول كۇندەرى: «ءابىش – جان، حان اتاڭنىڭ جولى اۋىر عوي. ويلان. جىرلا. كۇندىز دە، تۇندە دە حانمەن سىرلاس. سوزگە تارت. حانعا اقىندىق اق جۇرەگىڭدى اش. ءار دۇنيەنىڭ، ءار اسىلدىڭ جارقىراپ اشىلاتىن ءساتى بولادى. ول – اللانىڭ ءسات ساعاتى.

اللانىڭ ساعاتى سوققان تۇستا سەنىڭ جۇرەگىڭە ەنگەن، جانىڭا جايلى قونعان كەنە حان ءوزى-اق داۋىلداتا كوكىرەگىڭدى سوعادى. بوستاندىق تىلەيدى. تەك جازۋعا ۇلگەرىپ باق»...

روللان اعا باستاعان ءىستىڭ قايىسشا سوزىلىپ ءجۇرىپ العانىن ەش جاراتپايدى. «جازۋشىنىڭ جاۋى – جالقاۋلىق» دەگەن ناقىل ءسوزىن العاش ەستىگەنىمدە، ماعان ارناپ ايتىپ تۇر ما دەپ، قاتتى قىسىلىپ قىلعانىم بار.

«قيىننان باستاساڭ – قينالمايسىڭ»

ءوزىمنىڭ ويىمشا، روللان شاكەنۇلى – تۋمىسىنان ۇلتتىق تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن، ءوز حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن اۋىزدانىپ، كاۋسارىنان قانىپ ىشكەن، سونىمەن قاتار، تىم جاس كەزىنەن-اق ورىس جانە شەتەل كلاسسيكتەرىن تاڭداپ، ەلەپ-ەكشەپ وقي بىلگەن جازۋشى. بۇل كىسىنىڭ ناعىز قازاققا ءتان كوركەم مىنەزى مەن كەلىستى كەلبەتى، قۇلاققا وتە جاعىمدى ەستىلەتىن قويۋ، قوڭىر داۋىسى ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ زور زياتتىلىعىن ءار ساتتە پاش ەتىپ تۇرادى. بىربەتتىلىك پەن شەشىمتالدىق، شىنشىلدىق پەن قياناتقا توزبەستىك سياقتى قاسيەتتەرى دە ءبىر باسىنا تەگىننەن تەگىن ورناي قالعان جوق شىعار. بارلىعى – ءتالىم مەن تاربيەنىڭ جەمىسى. ارينە، بۇل تاراپتان كەلگەندە، ايالاپ وسىرگەن اتا-انانىڭ ورنى بولەك ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى.

روللان اعانىڭ اكەسى شاكەن سەيسەنباەۆ – سوۆەت زامانىندا قازاق حالقى باستان كەشكەن بارلىق زۇلماتتاردى كوزىمەن كورىپ، كوكەيىندە ساقتاعان، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى كەشىپ وتكەن، بۇكىل سەمەي قالاسى مەن اباي اۋدانىنىڭ باستارىنا كوتەرگەن بىرەگەيى، قايراتكەرى بولعان ادام. ءوزى ىلعي باسشىلىق قىزمەتتە جۇرسە دە، ادەبيەتتەن ەشقاشان قول ۇزبەگەن كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ناعىز ەلجاندى ازامات ەكەن.

جيدەبايداعى – اباي، ەرالىداعى ەڭلىك-كەبەك ەسكەرتكىشتەرىن ورناتۋ جۇمىسىنىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، باستان-اياق باسشىلىق جاساپ، ورىنداپ شىققان وسى كىسى ەكەنىن «تاعىلىم» دەيتىن شاكەن سەيسەنباەۆ تۋرالى كىتاپتان وقىدىم. اكەسىنىڭ قايتىس بولعانىنا جيىرما بەس جىل تولۋىنا وراي روللان اعا شىعارعان سول كىتاپتا بۇكىل ەلىمىز بىلەتىن اقىن جازۋشىلار – ءى.ەسەنبەرلين، س.مۇراتبەكوۆ، ءا.ءالىمجانوۆ، م.ماعاۋين، و.سۇلەيمەنوۆتەردىڭ شاكەن اعا تۋرالى ەستەلىكتەرى جاريالانىپتى. وسى قالامگەردىڭ ءبارى شاكەڭنىڭ ەلدەن ەرەكشە عاجاپ ادام ەكەندىگىن تاڭداي قاعا وتىرىپ، اڭگىمەلەپ بەرىپتى.

شاكەن اتامىزدىڭ ءوزى جازىپ قالدىرعان كۇندەلىك بەتتەرى ول كىسىنىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى، ناعىز زيالى ادام بولعانىن انىق ءبىلدىرىپ تۇر.

شاكەن اتانىڭ جۇبايى، روللان اعانىڭ اناسى – ءراشيدا نۇربايقىزى توقسان جاستان اسىپ بارىپ دۇنيەدەن وزدى. يمانى جولداس بولعاي!

ءبىز وسى ءبىر اياۋلى ادامداردىڭ ارۋاعىنا باس يەمىز، رۋحتارىمەن جۇرەك وتىن تۇتاتامىز. قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تاماشا تالانت، جيھانگەر جازۋشىنى تاربيەلەپ، وسىرگەندەرى ءۇشىن العىس جاۋدىرامىز!

مەن روللان شاكەنۇلىنىڭ تاربيەلىلىگىنە ەمەس، تاربيەشىلىگىنە تاڭ قالامىن. وعان سەبەپ – شىعارماشىلىق جولىندا ءجۇرىپ، شىنىعۋىم مەن شىڭدالۋىما كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن وسى كىسى. الدىنا وتىرعىزىپ قويىپ اقىل ۇيرەتپەي-اق، الدەكىمدەر سياقتى اسەمدەپ، بيپازداپ ۋاعىز ايتپاي-اق ءبىز سياقتى سوڭىنا ەرگەن ىنىلەرىن ءوز ءىس-ارەكەتىمەن، ايتقان اڭگىمە، ەستەلىكتەرىمەن بايقاتپاي تاربيەلەيتىن تاسىلقوي ۇستازىمنان ايتا قالارلىقتاي ۇستانىمدار ۇيرەنگەنىم ءۇشىن قۋانام. سونىڭ ءبىرى – باستاعان ءىستى تياناقتى تۇردە اياقتاپ شىعۋ ءۇشىن سول ءىسىڭنىڭ قيىن دا كۇردەلى تۇستارىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىرۋ جانە ونىڭ وزىڭە ىڭعايلى ءادىس-تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ. سەنىمدى باستاۋ.

بىردە روللان اعا مەنى شاقىرىپ الىپ، پولياك ەلىنىڭ ايتۋلى اقىنى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى چەسلاۆ ميلوش ولەڭدەرىن اۋدارۋىمدى ءوتىندى. ەڭ الدىمەن تانىسىپ الايىن دەپ قاراسام، سۇمدىق، وتە قيىن. مەنىڭ شوشىپ كەتكەنىمدى بايقاعان روللان اعا قارقىلداپ كۇلدى. «ميلوش ولەڭدەرىنىڭ ىشكى مانىنەن ەمەس، سىرتقى فورماسىنان قورقىپ تۇرمىن» دەپ ەدىم، «جۇرەگى تاۋدان-تاستان قايتپايتىن قازاق اقىنىنىڭ پولياك اقىنىنان قورققانىن ەشكىم ەستىمەي-اق قويسىن. مىنا ولەڭدەردى الىپ، ۇيىڭە بار دا، زەرتتەپ، زەردەلەپ وقى. جالىقپاي اينالىسا بەرسەڭ، فورماسىن دا، نورماسىن دا كەلتىرەسىڭ» دەدى. مەن «تىم قيىن ەكەن» دەپ تاعى دا قاشقالاقتاپ ەدىم، «قيىننان باستاساڭ – قينالمايسىڭ. ەگەر مىنادان قورقساڭ، بۇدان دا وڭاي ىستەردى تىندىرا المايتىن بولاسىڭ» دەدى.

ماعان اعامنىڭ «قيىننان باستاساڭ – قينالمايسىڭ» دەگەن دانالىق ءسوزىنىڭ قاتتى ۇناپ كەتكەنى سونشالىق – ميلوشتى كوتەرىپ، ۇيىمە جونەلدىم.

روللان اعانىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ، الگى كۇردەلى ولەڭدەردى قازاقشا سويلەتۋدىڭ امالدارىن كوپ ۇزاماي-اق تاۋىپ الىپ، ءبىر ايدىڭ ىشىندە اۋدارىپ شىقتىم. بۇل جۇمىسىم اعاما ۇنادى. ءسويتىپ، چەسلاۆ ميلوشتىڭ ەڭ تاڭداۋلى ءبىر تالاي ولەڭدەرى «جەڭىلمەيتىن جىر» دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىقتى. بۇل 2011 جىل ەدى. 2013 جىلى كوكتەمدە عوي دەيمىن روللان اعا ماعان تاعى قولقا سالدى. ۆيسلاۆا شيمبورسكايا دەگەن تاعى ءبىر پولياك اقىنى بار ەكەن. بۇل دا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. سونى اۋدارۋىم كەرەك. بۇل جولى تايىنباي كىرىستىم. بۇل اۋدارماما روللان اعا بۇرىنعىدان دا قاتتى ريزا بولدى. مەن وركەشتەنىپ قالدىم. ۆ.شيمبورسكايانىڭ دا «يسااكتىڭ جازىعى نەدە؟» دەگەن كىتابى جارىق كوردى.

ءسويتىپ، روللان شاكەنۇلى مەنەن ءتاپ-ءتاۋىر اۋدارماشى اقىن جاساپ شىعاردى. فرانتسۋزدىڭ لۋي اراگوننان باستاپ ون ەكى اقىنىنىڭ وتانشىلدىق ولەڭدەرىن اۋدارعاندا، كادىمگى تاجىريبەلى اۋدارماشىداي قالامىم جورعالاپ وتىردى-اۋ دەيمىن!

شىندىعىمدى ايتسام، وسى ءبىر كەزدەردەن كەيىن بۇرىن وزىمە قيىن بولىپ كورىنەتىن جازۋ جۇمىستارىمدى قالايدا ورىنداپ شىعۋ ءۇشىن ۇستەل باسىندا ۇزاق سارىلىپ وتىرۋعا ۇيرەندىم. كەلىپ تۇرعان ولەڭدەرىمدى تەپ-تەز-اق جازىپ تاستاپ، ورنىمنان تۇرىپ كەتۋگە ۇيرەنگەن جەڭىلتەك باسىم قازىرگى ۋاقىتتاردا سالماقتى دا سالاۋاتتى بولا باستاعان سياقتى. بويىما داري باستاعان بۇل جاعىمدى وزگەرىستەرىمدى ولەڭدەر ەمەس، نوۆەللالار جازىپ وتىرعانىمدا كوبىرەك اڭعاراتىن بولىپپىن...

جاسى جەتپىس بەسكە كەلىپ وتىرعان وسى ءبىر اسىل اعام تۋرالى ويلاسام، تالاي تاۋدى اسسا دا، تالاي جەردى باسسا دا، تۇياعى كەمىرىلمەي، تۇرقى كەمىمەي كەلە جاتقان تۋمىسى بولەك تۇلپاردى كوز الدىما ەلەستەتەم. ونىڭ وشپەس ىزدەرىندەي بولىپ كورىنەتىن جازىلعان، جازىلىپ جاتقان شىعارمالارىنان قازاق دەگەن حالىقتىڭ قاسيەتى مەن قاسىرەتى، قۋانىشى مەن جۇبانىشى اتوي سالىپ، تاسقا قاشالعان تاڭبالارداي ۋاقىت وتكەن سايىن قۇدىرەتتى قۇپياسىن اشا تۇسەدى دەپ سەنەمىن. قايسار رۋح پەن ءور نامىستىڭ جىعىلماس تۋىن قاشاندا بيىككە كوتەرىپ ۇستايتىن وسى جازۋشىنىڭ ەڭسەسى تومەندەپ، قايراتى قاجىعان ساتتەرىن ەشكىم كورگەن جوق شىعار.

قازاقتىڭ روللان سەيسەنباەۆ دەگەن جازۋشىسىن قارتايعان شاعىندا قايتا-قايتا قيناي بەرەيىن دەگەندەي، تاعدىر تىرناعى جانىن جۇلمالاپ، ەت جۇرەگىن ەزگىلەپ كەلە جاتىر. كەيىنگى جىلداردىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن اياۋلى ءىنىسى اسقار دۇنيەدەن وزىپ، ودان كوپ ۇزاماي سەرىكقالي ءىنىسى دە اياق استىنان باقي كەشتى. ەكى باۋىرىنىڭ ەندى عانا توپىراعى كەۋىپ، جۇرەك سىزداۋى باسەڭدەي باستاعاندا كەيۋانا اناسى دا كوز جۇمدى. ەندى، مىنە، جاقىندا عانا جان جارى كلارا اپاي – اتاقتى كاسىبي اۋدارماشى، قازاق، ورىس، اعىلشىن، تۇرىك، اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن تەڭدەسسىز پوليگلوت كلارا سەرىكباەۆا كەلمەسكە كەتتى.

روللان اعا بۇدان كوپ جىلدار بۇرىن گۇلنار دەگەن قارىنداسىنان، مۇحتار دەگەن ىنىسىنەن دە ايىرىلىپ ەدى عوي.

مەن ويلايمىن: سىرقات جۇرەگى سىر بەرىپ جۇرگەنىنە قاراماستان، دەشتى قىپشاقتىڭ داۋىلپاز قىرانى سامعاۋىنان جاڭىلماس، ءمارت جىگەرى مايىرىلماس، سەرپىنىنەن ايىرىلماس دەپ.

راس، جازعان شىعارمالارى جەر شارىن ارالاپ كەتكەن روللان اعانىڭ ادەبيەت الەمىندەگى داۋىسى – عاسىرلار بۇرىن بۇكىل عالامدى ەلەڭدەتكەن دەشتى قىپشاقتىڭ دابىسىنداي بولىپ سەزىلەدى ماعان. كۇنى كەشەگى تمد ەلدەرى عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى دوستارى مەن تانىس-بىلىستەرى، ءوزىن ءسۇيىپ وقيتىن وقىرماندارى كونە دەشتى قىپشاق پەن سونىڭ زاڭدى ميراسقورى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ دابىسىن دا، داڭقىن دا روللان اعانىڭ دوستىق پەيىلىنىڭ ۇزىلمەس ارقاۋى ارقىلى ەستىپ تە، سەزىپ تە جاتىر...

اكەم راحمەتتوللا ۇلى باباسى شاكى ءبيدىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن ءجيى قايتالاپ وتىرۋشى ەدى: «ءوزى مىرزا، ءوزى قۇل جىگىت قايدان تابىلار! ءوزى جورعا، ءوزى جۇيرىك كۇلىك قايدان تابىلار!» سول بي بابام روللان شاكەنۇلى سەيسەنباەۆ سياقتى الماۋىت ازاماتتاردى ارمانداعان بولار.

قورعانبەك امانجول

دەگدار

(روللان سەيسەنباەۆقا)

قاسيەتى قارا نارعا جۇك-اۋ شىڭعىستاۋ،
وڭاي ما، ءسىرا، حان بيىگىندەگى تۋدى ۇستاۋ؟!
ابايىم الىپ، شاكارىم انىق بولعاندا،
مۇمكىن ەمەس-اۋ بالقىعان سىرلى نۇر قۇشپاۋ.

الاشتىڭ رۋحىن امانات ەتسە شىڭعىستاۋ،
وڭاي ما، ءسىرا، وردالى وي مەن شىندى ۇستاۋ.
الىبىڭ سارىق، انىعىڭ تانىق بولعاندا،
مۇمكىن ەمەس-اۋ جارىق جالعاندا مۇڭ قۇشپاۋ.

جالبىز جانىڭنىڭ سايات قوراسىندا بۇل كۇندە،
جالعىز جۇرەككە جاپا شەكتىرمەۋ مۇمكىن بە.
بۇعالىق شالىپ بۇقتىرىپ قويار سەن ەمەس
شۋ اساۋداي بۇلقىنعان جۇرەك شىركىنگە.

تىلەكتى تاستا، جۇرەكتى ساقتا دەيمىز بە؟
گوي-گويلەپ كەتەر شۋىلداقپىز-اۋ ءاي، ءبىز دە.
مىسىق تىلەۋلى ميمىرتتان بەزىپ، ودان دا
وردا كەيىپتى، ورمانداي نۋلى ويدى ىزدە.

الەمدى شارلاپ ارالاعان جۇرەك الاشىن،
اقيقاتتىڭ تالاسىنا تالقى سالاسىڭ.
قايشىلىقتار مەن قارسىلىقتاردان تاۋىپ جاراسىم،
قات-قابات دۇنيە سىرىنا دەندەپ قاناسىڭ.

كەڭ دالاداي كەمەل، ساقي جۇرەكتى ساقاسىڭ،
تولعانىستاردىڭ كەنەن تۇڭعيىعىنا باتاسىڭ.
قولتىعىڭا شىڭعىستاۋ بايلاعان سامعاۋ قاناتپەن
مۇحيتتاردان اسىپ، قۇرلىقتاردى باسىپ بارا جاتاسىڭ.

ءيا، سولايسىڭ.
جيدەباي جىردى جالعاعان جۇرەك جاھانعا،
جويقىن تولقىنداردا جۇتىلمايسىڭ سۇرەي ناھانعا.
جەڭىستى جورىقتارىڭنان ورالىپ تاعزىم ەتەسىڭ،
پاتشاسى ءسوزدىڭ – ابايداي اسقار قاھانعا.

ابۋباكىر قايران

Abai.kz