قوجا  احمەت ياساۋي تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني دامۋ باعىتتارىن ايقىنداپ بەردى. الايدا، ونى قولداپ، جۇزەگە اسىراتىن، تۇركى حالىقتارىنىڭ جوعالعانىن تولىق قالپىنا كەلتىرەتىن مەملەكەتتىك جۇيە بولعان جوق. قاراحاندىق بيلەۋشىلەر ياساۋي جولىن مويىنداپ، ونى قولداعانىمەن ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تولىق ساياسي ەركىندىگىنىڭ بولماۋى، ولارعا ياساۋي جولىنا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. شەتجەرلىك باسقىنشىلار ياساۋي جولىنان وزدەرى ءۇشىن قاۋىپ بارىن سەزىپ، ونىڭ جولىن قالايدا كەسۋگە ارەكەت جاسادى. تۇركى حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ونىڭ ءورشىل رۋحىن وياتۋى قاراقىتايلىقتارعا دا، تۇركى ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن تۇنشىقتىرىپ، پارسى مادەنيەتىن ورنىقتىرعان، تۇركىلىك بيلىك جۇيەسىنە ساي كەلمەيتىن قايشى ارەكەتكە بارىپ، تاققا وتىرعان حورەزمشاققا دا ۇناعان جوق. العاشىندا ءىلىم سايىسىندا يسلام عۇلامالارىنىڭ قولىمەن جەڭبەك بولعان ارەكەتى ىسكە اسپاعان سوڭ، حورەزمشاح تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، قاراحاندىقتار مەملەكەتىن جويىپ جىبەرۋدى ويلااستىرا باستادى. وسىلاي XIII ع. باسىندا تۇركى حالىقتارى ءۇشىن اسا قيىن جاعداي قالىپتاستى. قاراحاندىقتار يەلىگىندەگى جەرلەر تۇگەلىمەن قارقىتايلىقتاردىڭ قولاستىندا بولسا، سولتۇستىك، سولتۇستىك-باتىس ايماقتاعى قىپشاق حاندىعى حورەزمشاحتار تاراپىنان جاسالىنعان اسكەري جانە رۋحاني ەكسپانسيانىڭ قۇربانى بولدى. 1133 جىلى حورەزمشاح اتسىزدان ويسىراي جەڭىلگەن قىپشاقتار مەملەكەتى قۇلدىراۋعا ءتۇستى. ەل ىشىندە حورەزمشاقتارعا ءىش تارتاتىن تايپالار سانى ارتىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى بىرلىگى السىرەدى. حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ  ىقپالىنىڭ تەز تارالۋىنا يسلام ءدىنىنىڭ تيگىزگەن اسەرى كۇشتى بولدى1. يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن حالىق اراسىندا پارسىلانۋ پروتسەسى قاتار ءجۇردى.

وسىلاي جان-جاقتى قىسىمعا ۇشىراعان تۇركىلەر قاراقىتايلىقتارعا قارسى وقتىن-وقتىن بوي كورسەتكەنىمەن، ولاردىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. 1209 جىلى شىڭعىس حاننان جەڭىلىپ، شەگىنگەن كۇشلىك حان باستاعان نايماندار قاراقىتايلىقتاردىڭ  قول استىنا كەلىپ كىرۋى تۇركىلەردىڭ جاعدايىن ودان ءارى قيىنداتىپ جىبەردى. ويتكەنى، كۇشلىك حاننىڭ تۇپكى ماقساتى قاراقىتايلىقتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋ ەمەس، رەتى كەلسە ودان تارتىپ الۋ ەدى. ول كوپ ۇزاماي قارلۇقتار حانى ماحمۋد حانمەن بىرىگىپ، بۇلىك شىعارىپ، گۋرحاننىڭ قازىناسىن تارتىپ الدى2. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەر ءۇش جاقتى قىسىمعا ءتۇستى.

وسى كەزدە حورەزمشاح مۇحاممەد مۇسىلمانداردى قاراقىتايلىقتار ەزگىسىنەن قۇتقارامىن دەگەن سىلتاۋمەن اسكەر كىرگىزدى. العاشىندا حورەزمشاح اسكەرلەرىنىڭ كەلگەنىنە قۋانعان مۇسىلماندار، حورەزمشاحتىڭ قاراقىتايلىقتاردان وتكەن وزبىرلىعىن كورىپ، وعان قارسى شىقتى. حورەزمشاحقا العاش قارسى باس كوتەرگەن وتىرار حانى حاسان يبن ابد ال - حالىق بولدى. نەسەۆي جازبالارىندا ول تادج اد-دين بىلگە حان دەپ اتالادى جانە ونىڭ سامارقاند حانى وسماننىڭ نەمەرە تۋىسقانى ەكەندىگى ايتىلادى3. ال، "ناساب-ناما" نۇسقالارىندا حاسان يبن ابد ال-حالىقتى ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەدتىڭ كەلىپ ولتىرگەنى، سونىمەن قاراحاندىقتار بيلىگىنىڭ كەسىلگەنى، قايىر حاننىڭ بىلگە حان ورنىنا حان بولعانى، ءناسىلى قاڭلى ەكەندىگى جازىلعان4.  بۇل وقيعا 1210 جىلى بولعان ەدى.

1212 جىلى سامارقاند بيلەۋشىسى وسمان دا حورەزمشاحقا قارسى كوتەرىلىسكە شىعىپ، ونىڭ سامارقاندتاعى وكىلدەرىن ولتىرەدى. حورەزمشاح ولاردى دا اياۋسىز جازالايدى. يبن ال-اسير حورەزمشاحتىڭ سامارقاندتا 200 000 ادامدى ولتىرگەنىن جازسا، دجۋۆەيني 10 000 ادام ءولتىردى - دەيدى. ۆ.ۆ.بارتولد يبن ال-اسير مەن ءدجۋزجانيدىڭ شىعارمالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولتىرىلگەن تەك وتىرار مەن سامارقاند بيلەۋشىلەرى ەمەس، باسقا قاراحاندىق بيلەۋشىلەر دە ولتىرىلگەن بولۋى كەرەك دەيدى5. بۇل تاريحي وقيعالار ياقۋت ال-ءحاماۆيدىڭ "مۋ'دجام ال-بۋلدان" اتتى ەڭبەگىندەگى مالىمەتتەردە ناقتىلانا تۇسكەن. ول حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ ماۋارانناحردى جاۋلاپ العانىن، قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىعىمەن كۇيرەتكەنىن جازادى6. بۇل كەلتىرىلگەن دەرەكتەر ءXىىى عاسىر باسىندا قاراحان مەملەكەتتەرىندەگى تۇركىلەردىڭ ساياسي دا، رۋحاني دا جان-جاقتى قىسىمعا تۇسكەندىگىن، سان عاسىرلىق مەملەكەتتىك ءداستۇرىنىڭ  ۇزىلگەنىن كورسەتەدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءداستۇرىن جويعان حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتى دە ونىڭ وتىرارعا قويعان بيلەۋشىسى قايىر حاندى دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولداۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ول شىندىعىندا سولاي بولدى دا.

حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ تۇركىلەرگە، تۇركىلىك بيلىك جۇيەسىنە، مادەنيەتىنە قارسى شىعۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار بولاتىن.  تۇركىلەردە "بيلىكتىڭ كيەلىلىگى" قاتاڭ ساقتالاتىن. حان تاعىنا تەك الىپ ەر توڭعا ۇرپاقتارى (قىتاي جازبالارىندا اشينا اۋلەتى وكىلدەر) عانا وتىرا الاتىن. بۇعان مىسال رەتىندە تۇرگەش مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى سۋلىق قاعاننىڭ ءوز بيلىگىن زاڭداستىرۋ ءۇشىن اشينا اۋلەتىنەن ارنايى قىز الۋعا ءماجبۇر بولعانىن كەلتىرۋگە بولادى7. بۇل ءداستۇردىڭ اقساق تەمىر مەن كەشەگى قوقان حاندارىنا دەيىن جالعاسقانىنا تاريح كۋا. ال، حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ شىققان تەگى قۇل بولعاندىقتان، تەگى قۇلدان شىققان ادامدى تۇركىلەردىڭ وزدەرىنە بيلەۋشى رەتىندە تانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ارعى اتاسى انۋش تەگىن گاردجانى سەلجۇك سۇلتانى بىلگە تەگىننىڭ  گاردجيستان تۇرعىندارىنىڭ بىرىنەن ساتىپ الادى. ونى بىلگە تەگىننەن سەلجۇكتەر بيلەۋشىسى مالىك شاح الادى. مالىك شاحقا قىزمەتىمەن جاققان انۋش تەگىن حورەزم بيلەۋشىسىنە دەيىن كوتەرىلەدى8. حورەزمشاح مۇحاممەد يبن تەكەشتىڭ قاراحاندىقتار بيلىگىن تولىق جويۋىنىڭ، تۇركىلىك مادەنيەتكە، داستۇرگە قارسى شىعۋىنىڭ استارىندا وسىنداي سەبەپتەر جاتتى.

حورەزمشاحتىڭ سىر بويى مەن جەتىسۋ جەرىنە جاساعان جورىعى تەك قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى ولتىرۋمەن اياقتالعان جوق. بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى تولىعىمەن قاڭىراپ، بوس قالدى. ياقۋت حاماۆي حورەزمشاح جورىعىنان كەيىنگى تۇركىستان جەرىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ول ماۋارانناحردى الدى، ول جەردەگى حانيدتاردى (قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى) جويدى. ول جەرلەردى قورعايتىن ەشكىم قالماعان كەزدە، ونىڭ دا ول جەرلەردى قورعاۋعا مۇمكىندىگى بولمادى. ول شەتكى ايماقتارداعى قورعانداردى ءوز اسكەرلەرىنىڭ توناۋىنا بەردى. حالقى كوشۋگە ءماجبۇر بولدى... ول جەرلەردە قاراۋسىز قالعان باقتار، قيراعان سارايلار مەن ۇيلەر كورگەندەردى ەرىكسىز جىلاۋعا ءماجبۇر ەتتى. سۋ جۇرەتىن ومان ارىقتار بۇزىلىپ، سۋلار ىسىراپ بولىپ، اعىپ جاتتى»9

وسى جاعدايدى يبن ال-اسير شامالى باسقاشا باياندايدى. گۋرحاننان مەملەكەت بيلىگىن تولىق تارتىپ العان كۇشلىكتىڭ تەگەۋرىنىنەن شوشىنعان حورەزمشاح مۇحاممەد سىرداريانىڭ شىعىسىنداعى قالالاردىڭ حالقىن تۇگەلىمەن باتىسقا ايداپ كەتەدى. يبن ال-اسير حورەزمشاح بۇيرىعىمەن كوشىرىلگەن قالالار ەسەبىنە شاش، يسپيدجاب، فەرعانا، قاسان قالالارىن كىرگىزەدى10.

قازىرگى سىر بويىنداعى قالالاردا جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق قازبالار، ولاردىڭ كوپشىلىگىندە سوعىس ءىزى جوقتىعىن، حالىقتىڭ ول قالالاردى ءحىى - ءحىىى عع. جاي تاستاپ كەتكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. مىسالى، تۇركىستان اۋماعىنداعى شويتوبە، قاراشىق، تۇلكىباستاعى شاراپكەنت قالاشىقتارىنداعى قازبا جۇمىستارى ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. بۇل ايتىلعاندار يبن ال-اسير دەرەكتەرىنىڭ تاريحي شىندىق ەكەندىگىن، ول ايتقان قالالاردان وزگە ونداعان قالالاردىڭ وسىلاي بوساپ قالعاندىعىن كورسەتەدى. باسقاشا ايتقاندا، بۇل قالالاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان شىڭعىس حان ەمەس، حورەزمشاح مۇحاممەد بولىپ شىعادى.

وسى كەزەڭدە كۇشلىك حان دا مۇسىلمان دىنىندەگى تۇرىك حالىقتارىنا قىرعيداي ءتيدى. راشيد اد-دين ءوزىنىڭ "جىلناماسىندا" كۇشلىكتىڭ حوتان قالاسىندا مۇسىلماندارعا قانداي زۇلىمدىق جاساعانىن جازادى. ول حوتانداعى بارلىق وقىمىستىلاردى جيىپ، پىكىرسايىس وتكىزەدى. پىكىرسايىستا جەڭىلگەن كۇشىلىك وقىمىستىلار باسشىسى يمام الا اد-ءديندى قيناپ ولتىرەدى دە، مەدرەسەنىڭ قاقپاسى الدىنا ءىلىپ قويادى. مۇسىلمانداردى كۇشلىك حاننىڭ ونداي زۇلىمدىعىنان شىڭعىس حان عانا قۇتقارادى11.

ءحىىى عاسىر باسىندا تۇركىستان جەرىندە قالىپتاسقان ساياسي احۋال تۇركىلەرگە بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. تۇركىلەر قۇلجا ولكەسىندە قاراقىتايلىقتاردىڭ دا، كۇشلىكتىڭ دە بيلىگىن مويىندامايتىن بۇزار دەگەن بيلەۋشىسى بار مۇسىلمان يەلىگىن قۇردى. العاشىندا بيلىككە نارازى حالىقتان توپ قۇرىپ، بارىمتامەن اينالىسقان ولار كۇشەيە كەلە المالىق قالاسىن باسىپ الىپ، جەكە مەملەكەت قۇردى. بۇزار ءوزىن توعرۇل حان دەپ جاريالادى. وسىدان كەيىن ۇلى سۇعناق تەگىن مەن ايەلى ۇلۇع قاتىندى شىڭعىس حانعا ەلشىلىككە جىبەرىپ، ونىڭ قولاستىنا كىرۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىردى12. دەمەك، بۇل قازاق شەجىرەلەرىندە شىڭعىس حاندى حان كوتەرگەن بيلەر تۋرالى ايتىلاتىن اڭىز جەلىسىندە قيالدان شىعارىلعان جالعان تاريح ەمەس، تاريحي شىندىق جاتقانىن كورسەتەدى. بەلگىلى ءتىلشى عالىم قۇلمات ومىراليەۆ  «احۋال چىنعىز حان ۋا اقساق تيمەر» اتتى كىتاپتاعى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، شىڭعىس حاندى حان كوتەرۋ ءۇشىن بارعان بيلەر وسى توعىرۇل حان مەملەكەتىنەن بارعان دەپ ەسەپتەيدى جانە ولاردىڭ اتتارىن اتايدى. «ولار اۋەلى ءۇيسىن مايقى بي، قالدار بي، ورداچ بي، قىبچاق بي، تامان بي، كەرەيت بي، بورتاق بي، تەمۋر قۇتلۇق بي، مۋتبان (نە مۇيتەن) بي، تانعۋت بي»13. بۇل تۇركىلەردىڭ  شىڭعىس حاندى جاۋلاۋشى رەتىندە ەمەس، ءوز حانى رەتىندە تانىعاندىعىن كورسەتەدى. ەڭ باستىسى بۇل توعىرۇل حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ مۇسىلمان مەملەكەتى جانە ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىن ۇستانعان مەملەكەت ەسەبىندە دۇنيەگە كەلگەندىگىن كورەمىز. راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» دەرەك ياساۋي جولىنىڭ سول توعىرۇل حان مەملەكەتىندە قولدانىستا بولعاندىعىن دالەلدەيدى. ول دەرەكتى ايتپاس بۇرىن سول كەزدەگى مىنا ءبىر وقيعاعا نازار اۋدارىپ كورەلىك.

1217 جىلى كۇشلىك حان بۇزار-توعرىل حاندى اڭدا جۇرگەن جەرىنەن ۇستاپ الىپ ولتىرەدى دە، المالىقتى قورشاۋعا الادى. بىراق شەگىنۋگە ءماجبىر بولادى. سەبەبى وعان قارسى جەبە نويان باستاعان 20000 اسكەر كەلىپ، سۇعناق تەگىندى اكەسىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعىزىپ، ءوزى كۇشلىكتىڭ سوڭىنا تۇسەدى. كۇشلىك يەلىگىنىڭ شەتىنە كىرگەننەن جەبە نويان، «ءاربىر ادام ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ دىنىندە بولۋعا ەرىكتى» دەپ جار سالادى. وسىنىڭ ءوزى بۇكىل حالىقتىڭ كۇشلىككە قارسى شىعۋىنا جەتكىلىكتى بولدى. ولار كۇشلىككە قارسى كوتەرىلىپ، جەبە نويان جاعىنا شىعادى. كۇشلىكتىڭ جەتىسۋدا موڭعول اسكەرىمەن بولعان سوعىستا جەڭىلۋى، ونىڭ جەبە نويان اسكەرىن توقتاتامىن دەگەن ءۇمىتىن ءبىرجولا ءۇزدى. كۇشلىكتى جەبە نويان سارىكول جەردە قولعا ءتۇسىرىپ، ولتىرەدى14. راشيد اد-دين وسى وقيعانى بايانداپ بولعاننان كەيىن مىناداي قورىتىندى جاسايدى: «[وتسيۋدا] نەسومنەننو ي وچەۆيدنو [سلەدۋەت]، چتو ۆسياكوە سۋششەستۆو، كوتوروە پروتيۆودەيستۆوۆالو [راسپروسترونەنيۋ] ۆەرى مۋحاممەدا، بىسترو سۆەرگالوس ي ۋنيچتوجالوس، توگدا كاك ۋ توگو، كتو ۆزراششيۆالي ۋكرەپليال بوجەستۆەننىي زاكون احمەدا، داجە ەسلي ون نە بىل پوسلەدوۆاتەلەم، بلاگودەنستۆيە توگو ي ۆىسوكوە پولوجەنيە پريۋمنوجاەتسيا ي ۆوزراستاەت سو دنيا نا دەن، ا دني ەگو [جيزني] ستانوۆياتسيا دولگيمي ي پرودولجيتەلنىمي»15. وسى ءۇزىندىنى ادەيى ورىس تىلىندە بەرىپ وتىرمىز. ويتكەنى، بۇل كىشكەنە ۇزىندىدە «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى»، «احمەدتىڭ زاڭى» دەگەن ەكى ءسوز بار. وسى سوزدەردىڭ ماعاناسىنا تالداۋ جاسار بولساق، اۆتوردىڭ ەكى كىسىنىڭ، مۇحاممەد پايعامبار مەن سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتىنىڭ نەگىزىن سالعان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ اتىن ءبولىپ ايتىپ وتىرعانىن كورەمىز. اۆتوردىڭ بۇل ءسوزى ەكى كىسىگە باعىتتالماعان بولسا، وندا ول «مۇحاممەدتىڭ ءدىنى مەن زاڭى» دەپ ايتۋىنا دا بولار ەدى. سوندىقتان، بۇل جەردە اۆتور ياساۋي جولىن ارنايى اتاپ كورسەتىپ تۇر دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ارينە مۇحاممەد پايعامباردى «مۇحاممەد» دەپ تە، «احمەد» دەپ تە اتاي بەرەتىنى بەلگىلى. بىراق وسى كونتەكستە اۆتوردىڭ ەكى تۇلعانىڭ اتتارىن ارنايى ءبولىپ ايتىپ وتىر دەپ ايتا الامىز. ونى سول كەزەڭدە ياساۋيا شايحتارىنىڭ، جالپى تۇركىلەردىڭ شىڭعىس حان جاعىنا وتۋىنەن دە كورۋگە بولادى. شىڭعىس حاننان حورەزمشاحقا كەلگەن 450 ەلشىنىڭ تۇگەل مۇسىلمان بولۋى، جانە ولاردىڭ شىققان جەرى ورتا ازيانىڭ بارلىق تۇكپىرىن قامتيتىندىعىنان دالەل بولا الادى16.

بۇل ەلشىلەردىڭ بارلىعى وتىرار بيلەۋشىسى قايىرحان تاراپىنان ولتىرىلگەنى بەلگىلى. بىراق، ول ەلشىلەر نەگە ءولتىرىلدى دەگەن سۇراققا ءالى ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ەلشىلەردىڭ قاي جەردەن شىققاندىعىن بىلدىرەتىن وتىراري، بۋحاري، مەراگي، حەرەۆي سياقتى جەر اتاۋلار كورسەتەتىن سياقتى. بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى كونەدەن تۇرىك اۋلەتتەرى، اتاپ ايتقاندا، الىپ ەر توڭعا ۇرپاقتارى بيلەگەن جەرلەر بولاتىن. ولاردىڭ بارلىعى حورەزمشاح مۇحاممەد تابانىنا ءتۇستى. قايىر حان ەلشىلەردىڭ تۇپكى ماقساتىن تۇسىنگەن سوڭ ولاردى ولتىرۋگە بۇيرىق بەرگەن بولۋى كەرەك. ودان باسقا ەلشىلەردى ولتىرۋگە ەشقانداي سەبەپ جوق بولاتىن.

ءوز ماقساتىنا بەيبىت جولمەن جەتپەك بولعان شىڭعىس حان جوسپارى ىسكە اسپادى. ەكىنشى ەلشىلىك جىبەرىلدى. بۇل ەلشىلىكتىڭ العاشقىدان سانى از بولعانىمەن، سالماعى اۋىر بولاتىن. ەلشى ەسەبىندە يبن كەفرەدج بۇعرا كەلەدى17. ەلشىنىڭ اتى-اق ونىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن ەكەنىن بىلدىرەتىن ەدى. ونىمەن شىڭعىس حان بۇل جەرگە جاۋلاۋشى ەسەبىندە كەلمەيتىنىن سەزدىرسە كەرەك. بىراق، ول دا ءولتىرىلدى. ماسەلەنىڭ بەيبىت جولمەن شەشىلمەيتىنىن تۇسىنگەن شىڭعىس حان سوعىسقا دايىندالۋعا ءماجبۇر بولادى.

1219 جىلى شىڭعىس حان جورىعى باستالۋى ادامزات تاريحىنداعى اسا ءىرى جويقىن سوعىستىڭ باستالۋى ەدى جانە بۇل ءجاي سوعىس ەمەس، مادەنيەتتەر قاقتىعىسى، باسقاشا ايتقاندا، كونە يران - تۇران اراسىنداعى ءداستۇرلى قاقتىعىستىڭ جالعاسى بولاتىن. قوجا احمەت ياساۋيدەن سوڭ بويىن قايتا تىكتەگەن تۇركى مادەنيەتى، حورەزمشاحتىڭ قاراحاندىقتار بيلىگىن كۇيرەتۋى ول ءۇمىتتى قايتادان سوندىرگەن ەدى. ويتكەنى، حورەزمشاح مۇحاممەد ءوزى تۇرىك اۋلەتىنەن بولا تۇرا، ءوزى دە، حالقى دا پارسى مادەنيەتىنە تولىق مويىنسىنىپ ۇلگەرگەن ەدى. سول سەبەپتى، سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭى، تۇرىك حالىقتارىن ازات ەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ شىڭعىس حاندى شىن نيەتىمەن قارسى العانىن مىنا دەرەكتەردەن-اق كورۋگە بولادى. قاياالىق بيلەۋشىسى ارسلان حان، بەسبالىقتاعى ۇيعىر بيلەۋشىسى يديعۇتتاردىڭ شىڭعىس حان جاعىنا شىعۋى ولاردىڭ بارلىعىنىڭ شىڭعىس حاندى تولىق قولداعانىن كورسەتەدى18. ال، وتىرار قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى، قالانىڭ ءورت شالعان بولىگى تەك قالانىڭ ىشكى قورعانىندا عانا بار ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. مۇنىڭ ءوزى وتىرار حالقىنىڭ دا شىڭعىس حان اسكەرىنە جاپپاي قارسىلىق كورسەتپەگەنىن بايقاتادى19.

وسى ءبىر اۋىر كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ شىڭعىس حان جاعىندا بولۋى بۇل سوعىستىڭ باستى سەبەبى شىڭعىس حاننىڭ سوعىس قۇمارلىعىندا، قان قۇمارلىعىندا ەمەس، ودان تەرەڭىرەكتە ەكەندىگىن كورسەتەدى. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بەلدى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدىڭ شىڭعىس حانعا قىزمەت ەتۋى، شىڭعىس اسكەرى مەن زارنۇق قالاسى اراسىندا ەلشى بولىپ، قالا حالقىن قارسىلاسپاي بەرىلۋگە كوندىرۋدى، شىڭعىس حاننىڭ ول قالاعا "قۇتىلع بالىع" دەپ ات بەرۋى، سونىڭ ايقىن دالەلى20.

ال، سىعاناق قالاسىنا جىبەرىلگەن ەلشىلىكتى شىڭعىس حان قاراماعىندا ساۋداگەر بولىپ قىزمەت اتقارعان حۋسەين قوجا باستاپ بارادى. ول سىعاناق حالقىن شىڭعىس حان اسكەرىنە قارسىلاسپاي بەرىلۋگە ۇگىتتەيدى. بىراق حالىق ونى تىڭداماي ولتىرەدى. وسى ءۇشىن موڭعولدار قالا حالقىن تۇگەلىمەن قىرادى. سول ءوڭىردىڭ بيلىگىن حۋسەين قوجا ۇلىنا تاپسىرادى21.

تاريحي جازبالارداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قيراعان سىر بويىنداعى ءۇش قالانىڭ اتى اتالادى. ولار: وتىرار، سىعاناق، اشناس. وزگە قالالاردىڭ تاعدىرى قالاي بولعاندىعىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك. كەيبىر اۆتورلار ايتىپ جۇرگەندەي 29 قالا ەمەس. ءارى جوعارىدا اتتارى اتالعان قالالاردا اسكەري قوسىندار شوعىرلاندىرىلعان، شىڭعىس حانعا قارسى تۇرۋعا ءتيىس نەگىزگى ورتالىقتار ەدى. ول قالالار ءوز مىندەتتەرىن اتقاردى. سوعىس بولعان جەردە اياۋشىلىق بولمايتىنى تاعى بەلگىلى. ول ءۇشىن شىڭعىس حاندى جازعىرۋ ابەستىك. ال، جەند قالاسى دا موڭعولدارعا ءوز ەركىمەن بەرىلدى. ول جەرگە بيلەۋشى بولىپ الي قوجا بۋحاري تاعايىندالدى22.

ودان ءارى سوعىس قيمىلدارىنىڭ قالاي وربىگەنى الەمگە قانداي وزگەرىستەر اكەلگەنى تاريحتان بەلگىلى. راس، ول سوعىستا سان مىڭدىعان ادام ءولىپ، ميلليونداعان حالىق جاپا شەكتى. ول قىرىلعان حالىق ىشىندە تۇرىكتەر دە بولدى. بىراق بارلىق جەردە حالىق وعان قارسى تۇرعان جوق. ونى قوشەمەتپەن قارسى العان جەرلەر دە، "اللانىڭ قاھارىن ورىنداۋشى" دەپ قاراعاندار دا بولدى. قازىر تاريحتا شىڭعىس حاننىڭ زۇلىمدىعى، قاتىگەزدىگى تۋرالى كوپ ايتىلادى. بىراق تاريحتان اتى ءوشىپ بارا جاتقان تۇركى مەملەكەتتىلىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەنى تۋرالى ەشكىم اۋىز اشقىسى كەلمەيدى. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ كوپشىلىك جەرىنە تۇركىلەر يەلىك ەتتى. تۇركى مەملەكەتتىگى قايتا بوي تۇزەدى. جوشى ۇلىسى ءوز داۋىرىندە الەمدىك دەرجاۆاعا اينالدى. سوندىقتان ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى حالىقتارى شىڭعىس حاندى ءوز بيلەۋشىمىز دەپ ەسەپتەيدى. ول تۋرالى تۇركى تىلىندە جازىلعان شىعارمالاردىڭ بارلىعى ونى تەك جاقسى قىرىنان سۋرەتتەيدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ول شىعارمالاردىڭ ەشبىرى شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى جازىلعان ەڭبەكتەردە ەسكەرىلگەن ەمەس.

قورىتا ايتقاندا، شىڭعىس حان تۇركى مەملەكەتتىگىن قايتا قالپىنا كەلتىردى. سول تۇلعانىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا تۇركى دۇنيەسى جەكە حالىق رەتىندە جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن الدى. بۇل ونىڭ ادامزات تاريحىنداعى باستى ميسسياسى بولدى. تۇركى دۇنيەسى ءوز دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنا اياق باستى.

«اباي-اقپارات»

1 كۋمەكوۆ ب.ە. ارابسكيە يستوچنيكي پو يستوري كيپچاكوۆ، كۋمانوۆ ي كيماكوۆ VIII-XIII ۆۆ. ديسسەرتاتسيا ۆ ۆيدە ناۋچنوگو دوكلادا نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني دوكتورا يستوريچەسكيح ناۋك. سانكت-پەتەربۋرگ: سپب فيليتال يۆان، 1994. س. 35.

2 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.2. چ.1. -موسكۆا: يۆل، 1963. س.53-54.

3 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.1-موسكۆا: يۆل، 1963. س. 429.

4 مۋمينوۆ ا.، جانداربەكوۆ ز. ماۋلانا سافي اد-دين ورۇڭ قويلاقى. ناساب-ناما. -تۇركىستان: «مۇرا»، 1992. 24 ب.

5 بارتولد. ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.1. -موسكۆا: يۆل، 1963. سس. 430-431.

6 ۆولين س. سۆەدەنيا ارابسكيح يستوچنيكوۆ IX-XVI ۆۆ. و دولينە رەكي تالاس ي سمەجنىح رايوناح // تيايە. توم VIII. -الما-اتا: يزد. ان كاز. سسر، 1960. س. 86.

7 كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. لەتوپيس ترەحتىسياچالەتيا. -الماتى: «راۋان»، 1992. س.100.

8 بارتولد ۆ.ۆ. ت. 1. -موسكۆا: يۆل، 1963. سس.386-387.

9 ۆولين س. سۆەدەنيا ارابسكيح يستوچنيكوۆ IX-XVI ۆۆ. و دولينە رەكي تالاس ي سمەجنىح رايوناح // تيايە. توم VIII. -الما-اتا: يزد. ان كاز. سسر، 1960. سس. 86-87.

10 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.1-موسكۆا: يۆل، 1963. س. 433.

11 راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1. كن. 2. موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952. س.183.

12 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.2. چ.1. -موسكۆا: يۆل، 1963. س. 54. 20 ب.

13 ومىراليەۆ ق. اتا تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك // قازاق ورداسى، №3, 2003.

14 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.2. چ.1. -موسكۆا: يۆل، 1963. سس. 55-56.

15 راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1. كن. 2. موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952. س. 184.

16 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.1-موسكۆا: يۆل، 1963. س. 465.

17 بارتولد ۆ.ۆ. سوچينەنيا. ت.1-موسكۆا: يۆل، 1963. س. 466-467.

18 راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1. كن. 2. موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952. س. 198.

19 قوجاەۆ م. وتىراردىڭ قىسقاشا تاريحى.  -تۇركىستان: «ميراس»، 1998. 32 ب.

20 راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.1. كن. 2. موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952. س. 204.

21 سوندا، س. 199.

22 سوhttp://www.youtube.com/watch?v=iJMQWooNbvcندا، س. 200.