قازاققا مۇحتار شاحانوۆتىڭ قانداي اقىن، قانداي قايراتكەر ەكەنiن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. ايتقانمەن - جەتكiزۋiڭ، جازعانمەن - ءدوپ باسۋىڭ جانە ەكiتالاي. ويتكەنi مۇحتار شاحانوۆ ەشكiمگە ۇقساي بەرمەيتiن، ەشكiم وعان ۇقساي المايتىن كۇردەلi تۇلعا. كۇردەلi بولعاندىقتان ول كۇرمەۋi وپ-وڭاي شەشiلە سالاتىن ءتۇيiن دە ەمەس، جەپ-جەڭiل شاعىلا سالاتىن جاڭعاق تا ەمەس. مۇنداي تۇلعالاردىڭ سوڭىندا جاقسىلى-جاماندى ءسوز ءجۇرۋi دە، ءارتۇرلi پiكiرلەردiڭ قاتار ءوربۋi دە - زاڭدى. بiراق كiم نە دەسە، و دەسiن، بۇگiنگە دەيiنگi 70 جىل عۇمىرىندا ۇنەمi iس-ارەكەتپەن، تىنىمسىز قوزعالىسپەن، جالىقپاس جازۋمەن كەلە جاتقان مۇقاڭ - مۇحتار شاحانوۆتىڭ ادەبيەتتەگi ەڭبەگi ەرەك، قوعامدىق ومiردەگi ورنى بولەك.
ادامنىڭ ءسوزi - ونىڭ ءوزi! ەندەشە مۇقاڭنىڭ ءوز ءسوزiن بەرە وتىرىپ، وزiنە تاعى بiر ءۇڭiلiپ كورەيiكشi.
«...انام مارقۇم ۇمسىن ايتبايقىزى، 13 قۇرساق كوتەرگەن، سول پەرزەنتتەرiنiڭ مەنەن وزگەسi تۇگەل و دۇنيەلiك بولىپ كەتسە دە، رۋحى مەن ءۇمiتiن قۇلاتپاعان دارحان ءارi قايسار ادام ەدi. «نەشە پەرزەنتiڭiز بار؟» - دەپ سۇراعاندارعا: «ۇلىم ۇشەۋ، ۇلكەنi - ءشامشi قالداياقوۆ، ورتانشىسى - تولەگەن ايبەرگەنوۆ، كiشiسi - مۇحتار شاحانوۆ»، - دەر ەدi. بiردە ۇيدە قوناقتا وتىرعاندا دiنمۇحامەد قوناەۆ: «جەڭەشە، قازاقتىڭ ءۇش مىقتىسىن دۇنيەگە بiر ءوزiڭiز اكەلگەن ەكەنسiز عوي»، - دەپ ازiلدەگەندە: «ەكەۋiنiڭ مىقتى ەكەنi راس، ءۇشiنشiسiنiڭ ول شىنايى بيiككە كوتەرiلۋi ءۇشiن ءالi كوپ تەر توگۋiنە تۋرا كەلەدi»، - دەپ جاۋاپ بەرگەنi ەسiمدە قالىپتى».

***
«...قازاقتا تۋعان كۇندi تويلاۋ ءداستۇرi بولماعاندىقتان با، جيىرماعا تولعان كەزiمدە عانا تۋعان كۇنiمدi بiرiنشi رەت اتاپ وتتiك. ول ۇسىنىستى جاساعان تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەدi. مەن «وڭتۇستiك قازاقستان» گازەتiندە «جiتiكوز» (پودچيتچيك) بولىپ قىزمەت اتقارامىن. 50 سوم ايلىق الامىن. بۇل سول كەزدەگi ەڭ تومەنگi جالاقى بولعاندىقتان، سالىق تا تولەمەيدi ەكەنسiڭ. تiپتi بويداق سالىق تا ۇستامايدى. سول تۇستا قويدىڭ ۇيىتiلگەن باسى دۇكەندە سىقاپ تۇراتىن. بiر كيلاسi 12 تيىن عانا. بiر كيلا ۇن 14 تيىن. 50 سوم ايلىقتىڭ 18 سومىن بiر وزبەك اعايىننىڭ ەكi بولمەلi جەر ءۇيiن جالعا العاندىقتان، سوعان تولەيمiز. قالعان 32 سوم قوناق شاقىرۋعا، تiلەكتەس، نيەتتەس، رۋحتاس ادامدارمەن باس قوسۋعا ارتىعىمەن جەتەتiن. تۋعان كۇنiمە تولەگەن ايبەرگەنوۆ «تاسباقانىڭ تۇرلەرi»، «Iلە الاتاۋىنىڭ قۇستارى» اتتى ەكi كiتاپ سىيلادى.
- نەگە بۇركiت 100 جىل، تاسباقا 300 جىل ءومiر سۇرەدi? نەگە ەسەك پارلاپ بارعاندا 25-30 جىل عانا عۇمىر كەشەدi? نەگە جولبارىس كوزiنە تۋرا قاراعان ادامنان قايمىعىپ، بو­­­يىن­ ۇرەي مەن قورقىنىشقا جەڭدiرگەن ادامدى لەزدە پارشالاپ تاستايدى؟ ءوزiڭدi قورشاعان تابيعاتتى جانە ونى مەكەندەگەن تiرشiلiك يەلەرiن تولىق زەرتتەمەيiنشە، ۇلكەن اقىن بولا المايسىڭ، - دەدi ول. ءشامشi قالداياقوۆ تا ورنىنان تۇرىپ، گازەتكە ورالعان، ۇشىنىڭ بiر شەتi عانا شiرiمەي قالعان قانجار مەن قۇمىرا سىنىعىن تۋعان كۇنiمە سىيلىق رەتiندە ۇسىندى.
- ەكەۋمiز دە الەكساندريادان كەيiنگi الەمدەگi ەڭ باي كiتاپ قورىن يەلەنگەن وتىرار ولكەسiنiڭ پەرزەنتiمiز، - دەدi تولعانا. - مىنا ەكi ەستەلiك شىڭعىس حان باسقىنشىلارىنا التى اي بويى قارسى كۇرەس جۇرگiزگەن بابالار قانجارىنىڭ جۇرناعى، سۋ iشكەن قۇمىراسىنىڭ سىنىعى بولۋى ابدەن مۇمكiن. ەندەشە، ءوز تۋعان جەرiڭنiڭ كەشەگi, بۇگiنگi تاعدىرىنا، سول ارقىلى الەم تاريحىنا تەرەڭ ۇڭiلمەي، ادiلەتتi جانە ادiلەتسiز وتكەن كۇرەستەردi سارالاماي ۇلكەن، ءارi شىنشىل اقىن بولا المايسىڭ!
سودان كەيiنگi وتكەن وتىز جىلعا جۋىق تۋعان كۇنiمنiڭ تويلارىندا تiلەكتەس، نيەتتەس ادامدارىمنان سان ءتۇرلi سىيلىق العان ەكەنمiن. بiراق ولاردىڭ بiردە-بiرi سوناۋ جيىرما جاسىمدا تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن ءشامشi قالداياقوۆ ۇسىنعان سىيلىقتاي اسەر ەتپەپتi».

***
«...ءيا، بۇل مۇددەنiڭ ارعى جاعىندا ۇلتسىزداندىرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتى جاتقانىن جاقسى بiلەسiز، - دەدiم مەن. - ءوزiڭiز دە العاشىندا قىرعىز تiلiندە جازعانىڭىزبەن كەيiننەن ورىس تiلiندە بۇكiل الەم مويىنداعان تاماشا تۋىندىلار بەردiڭiز. جالپى، ادەبيەتiمiزدi وزگە حالىقتارعا تانىتۋدا ورىس تiلi ولشەۋسiز زور قىزمەت اتقاردى. ارينە، يگiلiگiمiزدiڭ بۇل سالاسىن بiز ەشقاشان ۇمىتۋعا تيiستi ەمەسپiز. بiراق عاسىردان عاسىر اسىپ كەلە جاتقان، بۇگiندە بەيشارا جاعدايعا تۇسكەن انا تiلiمiزدi قايتەمiز؟ انا تiلiن سىيلاماۋ، وعان مەنسiنبەي، مۇرىن شۇيiرە قاراۋ، تۋعان اناسىن جەرگە قاراتۋمەن بiردەي ەمەس پە؟ انا تiلiندە سويلەمەۋ مەن ويلاماۋدىڭ ۇلكەن زالالى، تiپتi قاسiرەتi بولاتىنىن الگiندە ءوزiڭiز اتتارىن اتاعان كلاسسيكتەرiمiز دە تەرەڭ تۇسiنگەن جوق. مۇحتار اۋەزوۆ تە، ءسابيت مۇقانوۆ تا، عابيت مۇسiرەپوۆ تە، عابيدەن مۇستافين دە، ءابدiلدا تاجiباەۆ تا، Iلياس ەسەنبەرلين دە پەرزەنتتەرiن تەك ورىس تiلiندە تاربيەلەدi. ۇلتتىق داستۇردەن، سالت-سانادان تىسقارىلاۋ عۇمىر كەشكەندiكتەن كوپشiلiگi اكەلەرiنiڭ انا تiلiندە جازعان كiتاپتارىن وقىماق تۇگiلi, باسقا تiلدiڭ مۇددەسiن قولداپ، باسقا تiلدiڭ سويىلىن سوقتى. تiپتi كەيبiرەۋلەرi ۇلتتىق ءداستۇر iزiمەن اكەلەرiن ارا-تۇرا ەسكە الىپ، قۇران وقىتىپ تۇرۋى بىلاي تۇرسىن، وزگە دiنگە اۋىسىپ كەتتi...».

***
«...سول كەزگi ءنان تراكتوردى ەكi ارتقى دوڭگەلەگiنەن كوتەرiپ، جۇرگiزبەي قوياتىن، 15-20 ەركەك جابىلىپ مايىستىرا المايتىن ۇزىنشا جۋان تەمiردi موينىنا گالس­تۋك ەتiپ وراي سالاتىن، كۇش ءورiسiن ءالi كۇنگە دەيiن بiردە-بiر قازاق قايتالاي الماعان، قۇلاگەر رۋحتى دالامىزدىڭ ۇلى پالۋانى قاجىمۇقان بiزدiڭ ۇيگە كەلگەندە، اكەم ءوزiنiڭ بەس جاسار پەرزەنتiنە، ياعني ماعان ساۋىن ەتiپ وتىرعان جالعىز ەشكiنi اتىپ ۇرىپ، اۋىل قاريالارىن تۇگەل جيناپ، قوناقاسى بەردi.
تىم ەركە ءارi تەنتەكتەۋ بولعاندىقتان با، توردە جامباستاپ جاتقان، 215 كيلولىق "تاۋ ادام" - قاجىمۇقاننىڭ ۇستiنە شىعىپ سىرعاناق ويناعانىم ەسiمدە. سوندا بەتiنەن وتى شىعا ۇيالىپ، ء"تۇس، ويباي، مۇنىڭ نە؟" دەپ رەنجiگەن اناما قاجەكەڭ "بالانىڭ باتىل قيالىنا توسقاۋىل بولمالىق" دەپ، مەنiڭ قيمىل-حارەكەتiمدi دەنەسiنە شىبىن قونعان قۇرلى كورمەي، كەڭك-كەڭك كۇلiپ، اۋىل قاريالارىمەن اڭگiمەسiن جالعاي بەرگەنi سانامدا تاسقا باسىلعانداي جازىلىپ قالىپتى.
كەشكiلiك قاجىمۇقاندى شىعارىپ سال­عان سوڭ، اكەم اناما ريزالىقپەن بۇرى­لىپ: "باسقا ايەل بولسا، جالعىز ۇلعا تالشىق ەتiپ وتىرعان ەشكiنi سويعانىڭ قالاي؟" دەپ قارسىلاسار ەدi. كەز كەلگەن پەندە ايتا الاتىن سول ءسوزدiڭ سەنiڭ اۋزىڭنان شىق­پاعانىنا باقىتتىمىن. ەلدەگi iزگi دا­را­لىقتى مويىنداماعان ادامنىڭ ءبارi دە ءوز ۇل­تىنىڭ وسۋiنە كەدەرگi كەلتiرەدi", - دەدi.

***
«قاي كەزدە دە تالعامىڭا باي­لانىستى
كەڭiسiڭ،
شىن­دىق... الدە ساتقىندىقپەن ۇلعايدى
ما ءورiسiڭ؟
قاتال ۋاقىت قاتال سۇراق ازiرلەدi سەن
ءۇشiن:
«ەر­تەڭ جەڭiس سانالا ما بۇگiنگi ۇلكەن
جەڭiسiڭ؟
قىزمەت ەتتiڭ قالاي،
قايتiپ،
كiمگە
جانە نە ءۇشiن؟»

***
«عالامدىق جاھاندانۋ ءۇردiسiنiڭ
قالقاسىندا
بiر ءوزi بiر مەملەكەتتi اسىراي الاتىن
بايلاردىڭ،
بيلiككە باس ۇرعان ەلiككiش ادامي
قويلاردىڭ
جانە وعان اشىنعان قوعامي ويلاردىڭ
ورتاسىندا
ۇلتتىق بولمىسىن قورعاۋعا نامىستانعان،
باسىنان باقايشاعىنا دەيiن ورىستانعان
كەيبiر كوسموپوليت باسشىلارىمىزدىڭ
ارقاسىندا
توقتاي ما قازاقتىڭ تIلدIك-انالىق-
رۋحي پويىزى؟..»

***
«قاي تiلدە قايناپ،
قاي تiلدە ويلاپ،
قاي تiلمەن اقسا پەرزەنتتiك تۇيسiك، ءورiسiڭ
سول تiلدiڭ ءۇنi, سول تiلدiڭ قايراتكەرiسiڭ!
مىسالى ورىستىڭ ماكسيم گوركي دەگەن جازۋشىسىنىڭ ۇلتى موردۆين بولعانىمەن، ورىس تiلiندە ويلاپ، جازعانى ءۇشiن ورىستىڭ كلاسسيگi اتاندى. سول سياقتى ۇلتى ۋكراين گوگول دە شىعارمالارىن ورىس تiلiندە جازعاندىقتان ورىس ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi سانالادى. تاريحتا مۇنداي جايلار از كەزدەسپەيدi. ۇندiستەردiڭ تاريحىن اعىلشىن تiلiندە جازعان كوپتەگەن جازۋشىلار اعىلشىن ادەبيەتiنiڭ وكiلi بوپ قالدى. ولاردى ەشكiم ۇڭدiلەردiڭ جازۋشىسى دەپ ايتپايدى. سوندىقتان ولجاستى دا قازاق اقىنى، قازاق تiلiنiڭ جوقتاۋشىسى دەپ ايتا الماساق كەرەك».

***
«تاعدىرىڭدى تامىرسىزدىق iندەتiنەن
قالقالا،
مازمۇن جوقتا مازمۇنسىزدىق شىعا
كەلەر ورتاعا.
ءار ادامدا ءوز اناسىنان باسقا دا،
عۇمىرىنا ەتەر ماڭگi استانا،
دەمەپ جۇرەر، جەبەپ جۇرەر ارقادا،
بولۋ كەرەك قۇدiرەتتi ءتورت انا:
تۋعان جەرI - ءتۇپ قازىعى، ايبىنى،
تۋعان تIلI - ماڭگi ونەگە ايدىنى،
جان بايلىعى، سالت-ءداستۇرI - تiرەگi,
قادامىنا شۋاق شاشار ۇنەمi,
جانە تۋعان تاريحى،
ەسكە الۋعا قانشاما
اۋىر ءارi قاسiرەتتi بولسا دا.

قۇدiرەت جوق ءتورت اناعا تەڭ كەلەر،
ونسىز ساناڭ قاڭباققا ۇقساپ سەندەلەر.
وزگە انانىڭ ۇلىلىعىن تانىماس،
ءتورت اناسىن مەنسiنبەگەن پەندەلەر.
ءتورت انادان سەنiم تابا الماعان
تامىرسىزدىڭ باسى قايدا قالماعان؟!
ءتورت اناسىن سىيلاماعان حالىقتىڭ
ەشقاشاندا باق جۇلدىزى جانباعان.

قاسيەتتi بۇل ءتورت انا - تاعدىرىڭنىڭ
تىنىسى،
ءتورت انا ءۇشiن بولعان كۇرەس - كۇرەستەردiڭ
ۇلىسى!»

***
«... جاقىندا ۆ. ي. لەنيننiڭ ستالين، كاگانوۆيچ، وردجەنيكيدزە جايىندا ايتقان «ورىستانعان باسقا ۇلت وكiلدەرi ورىس حالقىنا ءوز ورىسىنان ارتىق قىزمەت ەتەدi» دەگەن انىقتاماسىن وقىدىم. ولار ورىس حالقىنا جاعىمپازدانىپ «كەڭەس وداعىندا بiر عانا تiل بولۋ كەرەك. ول -ورىس تiلi. بiر عانا ۇلت ءومiر ءسۇرۋi تيiس، ول - ورىس حالقى» دەگەن يدەيانى تۋ ەتiپ كوتەرۋشiلەر. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، كوسموپوليتتەر ۇلتقا ۇلكەن قاۋiپ. داراقتىڭ تامىرسىز بولمايتىنى سياقتى، ادام بالاسى دا اتا-بابالارىمەن گەنەتيكالىق-اقپاراتتىق قوزعالىس ارقىلى بايلانىسقان. اركiم ءوز تiلiندە ويلاۋدى، سويلەۋدi توقتاتقان كەزدە سول بايلانىس ءۇزiلiپ، مۇلدەم باسقا تاعدىرعا اينالادى. سول ءۇشiن ءاربiر ادام مiندەتتi تۇردە ءوزiنiڭ تامىرىن مويىنداپ، سونى ساقتاۋ جولىندا جۇمىس iستەۋi تيiس. ال، ەندi كوسموپوليت دەگەن ءسوز «الەم ازاماتى» دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi. بۇل - ۇلكەن قاۋiپ. قىتاي ادەبيەتiندە قازاقتان شىققان داۋۇكە، داديدوس، زسان سياقتى كلاسسيك اقىندار بولعان. زسان - قازاقتىڭ سارسەن دەگەن ەسىمiنiڭ قىتايلانعان ءتۇرi. بۇلار قالايشا قىتايلاندى؟ بiر كەزدەرi قىتاي كەراميكالىق ىدىس-اياق پەن جiبەك ماتانىڭ ءتۇر-ءتۇرiن شىعارعان وزىق ەل اتانىپ، بiردەن جۇرتتىڭ نازارىن وزiنە اۋداردى. جاقىن جەردەگi ەلدەر قىتايعا قىز بەرiپ، قىز الىپ، تۇبiندە قىتايعا اينالىپ كەتكەندەرiن وزدەرi دە اڭعارماي قالدى. قىتايدا ۋ-حۋان دەگەن ۇلىس بار. وسى ۇلىستىڭ بارلىعى دا تۇرiك تايپالارىنان شىعىپ، قىتايعا اينالعاندار. مارقۇم رايىمبەك سەيتمەت ساحنالاعان تۇركiستان قالاسى سازدى-دراما تەاترىنىڭ پاسپورتى iسپەتتەس ب.ۆاحابزادەنiڭ «كوك-تۇرiكتەر» تاريحي تراگەدياسى ناق وسى وقيعاعا قۇرىلعان. وسى ۋ-حۋان ۇلىسىنىڭ ۇلكەن بولiگi قازاقتىڭ قاڭلى، قىپشاق سياقتى رۋلارىنان شىققان. الگiندەي قازاقتان شىعىپ، قىتاي بوپ كەتكەن اقىندار قىتايدا از ەمەس. سولاردىڭ بارلىعى دا قىتاي ادەبيەتiن دامىتۋعا ەڭبەك سiڭiرiپ، ەلدiڭ كلاسسيك اقىنى بوپ قالدى. ولاردان قازاق ادەبيەتiنە ەشقانداي پايدا كەلگەن جوق».

***
«...بiز ادامي جاعىنان ۇلكەن ۇتىلىسقا تۇستiك. قازiرگi كەزدە ادامدى قيراتۋدىڭ، ونىڭ نەگiزگi تەتiكتەرiن iستەن شىعارۋدىڭ مىڭنان استام قيامپۇرىس تۇرلەرi ويلاپ تابىلدى. كەزiندە گيتلەردەن «شىعىستاعى جاۋ­لاپ العان ەلدەرگە قانداي ساياسات قولدانۋ كەرەك؟» دەپ سۇراعاندا «ولاردىڭ ويلانۋعا، كiتاپ وقۋعا مۇرشاسىن كەلتiرمەي، ەرتەدەن كەشكە دەيiن ەسiرiك مۋزىكا تىڭداتا بەرگەن ءجون. ويتكەنi, رۋحاني جاعىنان ساياز ادام قاشاندا ءوزiن باقىتتى سەزiنەدi» دەپ جاۋاپ قايتارعان ەكەن. گيتلەر - وتە اقىلدى ادام، بiراق ول زۇلىم وي دانىشپاندىعى بيiگiنە شىققان ادام. «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» اتتى رومانىمدا «ادام بالاسىنىڭ 97 پايىزى ەلiكتەۋمەن ءومiر سۇرەدi, تەك 3 پايىزى عانا ءوزiنiڭ اقىلىمەن جۇرەدi» دەگەن وي ايتتىم. سول 3 پايىزىڭىزدىڭ ءوزi iزگiلiككە جانە زۇلىمدىققا قۇرىلعان توپ دەپ ەكiگە بولiنەدi. مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون. كەزiندە تيرانداردىڭ سوڭىنان حالقى iلەسiپ، دۇرلiكتi. بiر گيتلەردiڭ سوڭىنان ميلليونداعان حالىق ەردi. دەموكراتيانىڭ زاڭى بويىنشا ازشىلىق كوپشiلiككە باعىنادى. وسىنىڭ ءوزi دۇرىس تاڭداۋ ما؟ ادامزات دەموكراتيادان وزىق ەشتەڭە ويلاپ تاپقان جوق، ارينە. كەزiندە اكادەميك اندرەي دميتريەۆيچ ساحاروۆپەن وسى جايىندا پiكiرلەستiم. ول كiسi ماعان «بiز قازiر جاڭا قوعامنىڭ كونتسەپتسياسىن جاساۋىمىز قاجەت. كاپيتاليزم دە، سوتسياليزم دە ءوزiن-ءوزi اقتامادى» دەدi. نەگiزiنەن سوتسياليزمنiڭ كەيبiر باعىتتارى دۇرىس. مىسالى «ءبارiمiز - بiرiمiز ءۇشiن، بiرiمiز - ءبارiمiز ءۇشiن» دەگەن تەوريانى ايتۋعا بولادى. شىنىندا دا، قۇس ەكەش قۇستىڭ ءوزi توپتانىپ ۇشادى. اڭدار دا توپتانىپ جۇرەدi, ويتكەنi جەكە جۇرسە قاۋiپ-قاتەرگە كەزiگەدi. ال، كاپيتاليزمنiڭ نەگiزگi تۇجىرىمداماسى بويىنشا ادام جەكە سالتانات قۇرۋعا كۇش سالادى. ساحاروۆ «سوتسياليزمنiڭ دە، كاپيتاليزمنiڭ دە وزىق جاقتارىن الىپ، جاڭادان ءۇشiنشi بiر مودەل جاسالىق» دەپ ەدi. مiنە، قوعام ءالi قورىتىپ ۇلگەرمەگەن، كۇرمەۋi قيىن وسىنداي ماسەلەلەر بار بiزدە».

***
«...ءوزiم كورiپ، كۋاسi بولعان ەكi جايت ءومiر بويى ەسiمدە قالىپتى. گرۋزيندەردە اتا-باباسىنان بەرمەن قاراي كەلە جاتقان، كۇنi بۇگiنگە دەيiن ماڭىزىن جويماعان مىناداي بiر جاقسى ءداستۇر بار ەكەن. كiمدە-كiم قىز ۇزاتسا، ونىڭ باستى جاساۋى عىپ شوتا رۋستاۆەليدiڭ «جولبارىس تەرiسiن جامىلعان باتىر» داستانىن سىيعا تارتاتىن كورiنەدi. وسى زامانعا ساي نەبiر جيھازدىڭ iشiندە داستاننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ويتكەنi ول - تۋعان جەر قاسيەتiن، ونىڭ ازامات ۇلدارىنىڭ ەرلiگi مەن نامىسىن جىرلايتىن ۇلى شىعارما. سوندىقتان دا ءار گرۋزين وتباسىنىڭ ەڭ قىمبات مۇلكi بوپ سانالادى. ەگەردە وزگە جاساۋدىڭ ءبارi بار دا، بiر عانا «جولبارىس تەرiسiن جامىلعان باتىر» داستانى جوق بولسا، وندا ول تولىققاندى جاساۋ بوپ ەسەپتەلمەيدi. بۇل - اتا-اناعا اۋىر سىن. ماسەلەن، كانادادا كارi تەرەكتەردiڭ كونكۋرسى ءوتiپ، ەڭ كوپ جاساعاندارىن ارنايى مەدالمەن ماراپاتتايتىن ءداستۇر بار. سول مەدالدار نەشەمە ءداۋiردiڭ كوزiن كورگەن تەرەكتەرگە بەكiتiلiپ قويىلادى ەكەن. ءداستۇر ساباقتاستىعىن باعالاۋ مەن تابيعاتقا دەگەن جاناشىرلىققا ەرiكسiز ءتانتi بولاسىڭ. ال ەستونيا مەن لاتۆيادا بارلىق كارi اعاشتار جىل سايىن ەسەپكە الىنادى.
قايبiر جىلى ەستونيانىڭ مۋحۋ ارالىن ارالاپ ءجۇرiپ، اعاش تۇعىرلاردىڭ ۇستiندە توڭكەرiلiپ جاتقان قۋراعان، ارسا-ارسا بوپ شiرiگەن قايىقتاردى كورiپ، تاڭعالدىم. سەبەبiن سۇراعانىمدا:
- بۇل قايىقتاردىڭ ارقايسىسىنا كەمi ءجۇز، ءجۇز ەلۋ، ەكi ءجۇز جىل بولعان. كەزiندە اتا-بابالارىمىزعا ادال قىزمەت ەتكەن. ولار وسى قايىقتارمەن عاشىعىنا جولىقتى، بالا-شاعاسىن ءوربiتتi, ءوز ۇلتى ءۇشiن ەڭبەك ەتتi. ياعني بابالارىمىز بۇل قايىقتاردان تەك جاقسىلىق كوردi. ال جاقسىلىق ۇمىتىلماۋعا تيiس، - دەپ جاۋاپ بەردi.
ءار ەلدiڭ ۇلكەن ادامگەرشiلiككە بايلانعان اتا ءداستۇرiنiڭ بولۋى قانداي عانيبەت!»

***
«...وتان - بiزدiڭ ەڭ ۇلكەن انامىز. ءار ادام وتانىنا كورسەتكەن قىزمەتiنە جىلۋ دامەتپەۋi تيiس. ول - ونىڭ ازاماتتىق بورىشى. بiراق وتان دا ءوزiنiڭ دارالانعان پەرزەنتتەرiن ادiلەتتi تۇردە ماراپاتتاپ وتىرۋى شارت. الايدا ناق وسى جەردەن ۇلكەن پروبلەما تۋىنداپ جاتادى. سەبەبi بۇگiندە ۇرىنىڭ دا ەكi وردەن، ءۇش مەدالi بار. مەن جيىرمادان استام مەملەكەتتiڭ سىي-سياپاتىنا يە بولعان اداممىن. تۇرiك حالىقتارى اراسىنداعى ەڭ ۇزدiك الەم اقىنى اتاندىم. كاليفورنيا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگiمiن جانە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» اتتى شىعارمامدا ادەبيەت پەن عىلىمدى ۇشتاستىرا بiلگەنiم ءۇشiن ەينشتەيننiڭ التىن مەدالiن الدىم. بۇل ماراپاتقا مەنەن بۇرىن 17 ادام يە بولعان ەكەن... ال ءوز ەلiمنەن سىيلىق الۋدان باس تارتتىم ءارi وسى ءۇشiن وتە قۋانىشتىمىن. ويتكەنi بiزدiڭ زيالى قاۋىم سىيلىق دەسە قىزىل كەڭiردەك بولىپ ايتىسىپ، ءولiپ كەتە جازدايدى. جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردى دا سىيلىققا تالاستىرىپ قويدى... ءوزiمنiڭ وسىنىڭ بارلىعىنان بيiك تۇرعانىما قۋانامىن».

***
«تەك ول ءولiم - ونەگەلi ءور ءولiم.
ءور ولiمنەن شىن عاشىقتىڭ قۇدiرەتiن
كورەمiن.
نەگە بiزدە ەركiن، ۇزاق عۇمىر سۇرگەن
نار جوق؟
نار جوقتىعى - ناردى جىعار سەن
سەكiلدi جار كوپ.
قالىڭ جۇرتتى مەن ەكiگە بولەمiن:
سۇيە الاتىندار دەپ،
سۇيە المايتىندار دەپ،
سۇيە المايتىنىنا
ۇيالمايتىندار دەپ.
ءساتسiز بiتتi پەندەلiكپەن كۇرەسiڭ،
سەن، ارينە، سوڭعى توپقا كipeciڭ.
سۇيە الماۋدىڭ زور قاسiرەت ەكەنiن
پەندەلەردiڭ ەسiنە ساپ جۇرەسiڭ.
قارلى كاۆكاز ارتىپ ساعان ۇلى ايىپ،
ايانىشپەن قاراپ تۇرار مۇڭايىپ.
شىن سۇيۋگە قابiلەتi جەتپەگەن
ءاpبip ادام مۇسiركەۋگە لايىق»

***
«...1960 جىلداردىڭ باس كەزiندە قازاقستاندا سەمەي وبلىسى، شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ كومسومول جاستارى باستاما كوتەرiپ، بۇكiل رەسپۋبليكاداعى مەكتەپ بiتiرۋشiلەردi مال باعۋعا ۇندەدi. شىمكەنت وبلىستىق گازەتiندە كوررەكتور بولىپ iستەپ جۇرگەن كەزiم. ۇندەۋدi قۋاتتاپ، مال شارۋاشىلىعىنا بارامىز دەسكەن بiر مەكتەپتiڭ شاكiرتتەرi جايىندا ماقالا جازعانمىن.
وبلىستىق شىعارماشىلىق جاستار كلۋبىن اشۋعا مۇرىندىق تا بولعانىم بار. وسى تۇستا قالامىزعا عابيت مۇسiرەپوۆ كەلە قالدى. وبلىستىق كومسومول كوميتەتiنiڭ حاتشىسى ەكەۋمiز كلاسسيك جازۋشىعا بارىپ سالەمدەستiك. امان-ساۋلىقتان سوڭ:
- ءيا، نە جاڭالىق بار؟ - دەپ عابەڭ سۇراق قويدى. وبكوم حاتشىسى پىسىق جiگiت ەدi: - وبلىس بويىنشا ەكi مىڭ جاس شۇبارتاۋلىقتاردىڭ ۇندەۋiن قولداپ، مەكتەپتەن سوڭ كومسومولدىق جولدامامەن تiكەلەي مال شارۋاشىلىعىنا بارۋعا ءازiر وتىر. ونىڭ تەڭ جارىمىنان استامى قىزدار، - دەدi. وسى كەزدە عابەڭ (ماڭعاز ادام ەدi عوي) قاباعىن شىتىپ:
- مۇيiزدەرiڭ شىقسا، اتا-بابالارىڭنان بەرi قاراي قوي باعىپ كەلە جاتقان جوقسىڭدار ما؟ ال ايەلگە ەردiڭ جۇگiن ارتۋ - بiزدiڭ قوعامنىڭ باستى پارىقسىزدىعى، - دەپ جاقتىرماي قارادى. پارتيانىڭ ۇندەۋiنە عابەڭنiڭ توسىن مiنەزi مەنi كەرەمەت تاڭعالدىرعان. ول كەزدە پارتيانىڭ ساياساتىنا قارسى ءسوز ايتۋ ەشكiمنiڭ تۇسiنە دە كiرمەيتiن. مۇنى كەڭەستiك اسiرە قىزىل يدەولوگيانىڭ جەمiسi دەيiك. ال مىنا قيىن-قىستاۋ كۇن تۋىپ، ەر ەتiگiمەن سۋ كەشكەن، ات اۋىزدىعىمەن سۋ iشكەن زاماندا دا ايەل قاۋىمى نەبiر اۋىر بەينەتكە ارقاسىن توسقان».

***
«ازياداعى ۇلتسىزدانعان،
تiلگە، رۋحقا قۇنتسىزدانعان
باعىنىمپاز، ەڭ جاعىمپاز ەلگە اينال
دى قازاق.
كۇشi زورعا تابىنۋدان،
ءۇش ءجۇز جىلدىق باعىنۋدان،
ۇلتتىعى وشكەن بۇل حالىقتى وياتۋ بiر
ازاپ.
ۇيات ءسونiپ نامىسىندا،
جاعىمپازدار جارىسىندا
انشiلەرi توي قۋالاپ اننەن ماداق ورگەن.
اقىن، جىرشى، عالىمدارى،
كەيبiر جازعىش «قارىندارى»،
تايتالاسا، قاۋمالاسا ورىن الىپ
توردەن،
ۇلت مۇددەسi بىلاي قالىپ،
اتاق ءۇشiن ىلايلانىپ،
باسشىسىنىڭ قولىن ءسۇيiپ، رۋحاني
«ولگەن».
تەلەارنا مەن ءباسپاسوز بەتتەرiندە،
ادامي بولمىسىن ساتاتىن تەپ-تەگiنگە،
جاستار كوپ جاعىمپازدىقتى الدىنا
ماقسات قىپ قويعان.
نامىسىن تويعا،
ارناعان قويداي،
بەتi بۇلك ەتپەستەن قاسقايتا باۋىزداپ
سويعان.
بولار ما ەندi ۇلتىمىزعا ولاردان
قايران؟
«تيسiن» -دەپ - «قىزمەتتەگi ۇلىما،
قىزىما پايدام»
ءار ءسوزiن جاعىمپازدىق جiبiمەن
ساباقتايتىن،
باسشىسىن قۇدايعا جەتكiزە
ماداقتايتىن
قارتتار تىم كوبەيدi رۋحاني دiڭگەگiن
جويعان.
جاعىمپازدىق بايگەسi بۇل كۇندە ەڭ
باستى مايدان...»

***
«ولەڭ قۇراۋ - اقىندىقتىڭ كوپ
قىرىنىڭ بiر ءتۇرi.
تەك سول ءۇشiن ونى ارداقتاۋ، جونسiزدەۋ
ءھام كۇلكiلi.
ءداۋiرi مەن بيلiگiنە سانالعانمەن
الىمدى
ۇلتىن ساتقان اقىندار بار، بiراق جىرى
دارىندى...
ەرلiگi جوق، ەلدiگi جوق، اۋزى عانا بەل
سەنەر،
سوزدەن iسi الشاق جاتسا، وعان قالاي ەل
سەنەر؟
نەگە بۇگiن ۇلت مۇددەسi ناۋقاس جانداي
تەڭسەلەر؟..
مۇنداي شاقتا اقىندىق كۇش تەك
شىندىقپەن ولشەنەر.
ناعىز اقىن ءار كەزەڭدە ءوزiن قاعىپ
ۇلەستەن،
ۇلتتىق رۋحي مۇددە شىڭى - شىندىق
ءۇشiن كۇرەسكەن.
شىندىق كاۋسار اقىندىققا بولۋ
كەرەك اسىل ءان،
شىندىقتى ايتىپ ەر ماحامبەت
ايىرىلعان باسىنان.
«اقىندار از سىن ساعاتتا سوزدەن iسi
زورايعان»،
دەسەك-داعى «اباي قاشان جول iزدەپتi
وڭايدان؟!
ەل، ۇلت جايلى سىرلارىمەن،
جىرى بيiك تۇرعانىمەن،
Iسi ءۇشiن مەن ماحامبەتتi بيiك قويام
ابايدان!
بۇل - ادامدىق ۇستانىمىم قالىپتاسقان
تالايدان.
كiم تانىسا ماحامبەتتi شىندىعىنان
تانىسىن.
حالقىن مۇڭعا قالدىرعانمەن،
ساتقىنعا باس الدىرعانمەن،
ەڭكەيتپەستەن ساقتاي بiلدi ول ۇلتىنىڭ
ءور نامىسىن.
جۇرت سوندىقتان پiر تۇتادى
ماحامبەتتەي ارىسىن!..»

***
«تiل - رۋحي كۇرە تامىر، تiلدەن ۇلكەن
انا جوق،
تiل شەگiنسە، ۇلت مۇلدە جوق،
ءارi ۇلتتىق سانا جوق.
ءوز اناسىن شەتكە تەبۋ، رۋحسىزعا باق
پا ەكەن،
بۇل عاسىرلىق زۇلىمدىقتى قاي قۋ
ويلاپ تاپتى ەكەن؟
ءوز پەرزەنتiن تەك ورىسشا وقىتسا
اتا-اناسى،
انا تiلiن ارداقتاۋعا جەتپەگەنi شاماسى.
ەگەر تامىر جايا الماسا بالا انا تiلiندە،
تۋعان تiلiن تۇڭعىش تۇعىر ەتە
الماسا بiلiمگە،
ول، ارينە، ورىسشا ويلاپ، تەك
ورىسشا ءتۇس كورەر،
ونى بابا تابيعاتقا بۇرۋ قيىن
كۇشپەنەن.
انا تiلسiز دامىعان سوڭ سەزiم، ويى،
ساناسى،
ءتۇرi قازاق بولعانىمەن، ول - ورىستىڭ
بالاسى.
ومiرiنەن انا پارقىن شەگەرگەننiڭ ءبارi
دە،
ياعني انا تiلسiز ءونiپ، كوگەرگەننiڭ ءبارi
دە،
باسقا اناعا، باسقا ۇلتقا كەتكەن
جاندار بالا بوپ،
ءوز حالقىنا ولار ەندi جارىتپايدى
پانا بوپ...»

دايىنداعان
گۇلزينا بەكتاسوۆا

«تۇركىستان» گازەتى