مولداعالي بەكتۇرلىۇلى (1875-1932) – جايىق بويىندا تۋىلىپ، قۇلجادا قايتىس بولعان اعارتۋشى، جۋرناليست. تۇركيادا ءبىلىم الىپ، 1909 جىلدان باستاپ قىتاي قازاقتارى اراسىندا مۇعالىم بولدى.

ءوز زامانىنىڭ العاباسار وكىلى رەتىندە اعارتۋشىلىقتان بولەك، گازەت-جۋرنالدارعا دا حات-حابار جازىپ، اۆتور رەتىندە قاتىسىپ وتىردى. جازبا سوڭىندا اتى-ءجونىن – «الىستاعى ءتىلشىڭىز» - دەپ، كورسەتەدى. مولداعاليدىڭ قىتاي جەرىندە ءجۇرىپ جازعاندارى تاتاردىڭ «شۋرا» (1908-1917) جۋرنالى، «ايقاپ» (1911-1913) جۋرنالى، «قازاق» (1913-1918) گازەتتەرى «قىزىل تۋ» گازەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى. بەلسەنە قالام تارتىپ، ءوز كورگەن-بىلگەندەرىمەن، وي-تولعامدارىمەن ءبولىستى. اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارى، قونىستانۋى،  شارۋاشىلىق رەتتەرى مەن تىرشىلىك جاي-كۇيلەرى تۋرالى مول ماعلۇمات قالدىردى. «قىتاي قازاعى»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى»، «قۇلجا ساحاراسىندا جۇت»، «قىتايشا وقۋ»، ت.ب. سياقتى 20-دان استام جازبالارى بار. ماقالالارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، بۇگىنگى كۇن تالاپ-تىلەگى تۇرعىسىنان ەتنوگرافيالىق بوياۋىنىڭ سونىلىعى، دەرەكتىك قۇندىلىعىنىڭ جوعارىلىعىمەن ماڭىز الادى.

تومەندە «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلعى 31 ناۋرىزدا شىققان №6 سانىندا جاريالانعان «قۇلجا ساحارالارىندا جۇت» اتتى جازباسىن وقىرمانعا ۇسىنامىز!

«ايقاپ» . №6.1915. 31 مارت.

قۇلجا ساحارالارىندا جۇت

ء(وز تىلشىمىزدەن)

قىتايعا قاراعان قۇلجا ساحاراسىندا اتاقتى «ىلە» وزەنى بار: باسى قۇلجانىڭ كۇن شىعىسىندا. بۇعان ءۇش وزەن قۇيادى: ءبىرى تەكەس – سول تۇستىكتەن. ەكىنشىسى – كۇن شىعىسدان. ءۇشىنشىسى قاس – وڭ تۇستىكتەن. بۇل سۋلاردىڭ ۇشەۋى بىرگە قوسىلعان سوڭ اتاقتى «ىلە» سۋى بولىپ اتالادى. بۇل سۋلاردىڭ ءار بىرەۋىنىڭ باستارى ءماشھۇر «تيانشان» تاۋلارىنىڭ ءبىر بولىكتەرىنەن شىعىپ قۇلجا ءھام الماتى ساحارالارىن ءوتىپ «بالقاش» كولىنە قۇيادى.

الگى ءۇش وزەننىڭ بويىن قونىس قىلىپ جاتقان ونبەس بولىس ورتا ءجۇز قىزاي دەگەن قازاق بار. بۇلار بۇل ءۇش وزەنگە قونىس سالىپ يە بولعانىنا 35-40 جىلدار بولار; سونان بەرمەن قاراي ءتورت حۇكىمەتكە قارادى: ورىس، تارانشى، قىتاي. وسى كۇندە قىتاي قول استىندا تىرشىلىك ەتەدى.

مۇنان 35 جىلدار بۇرىن قالماق مەنەن قازاق ارالاسىپ روس مەنەن قىتاي شەگىندە «بۇراتالا» دەگەن جەردە جايلاپ قىستاپ ءجۇرىپتى. سول كەزدە قازاقتا ادىلدىگى تۋرالىعى مەنەن اتى شىققان بۇكىل قىزايدى ءبىر اۋزىنا قاراتقان «ساسان» دەگەن ءبىر ادام بولعان. قالماقداردىڭ ايلاگەر «اراشاپ» دەگەن باتىرى بولعان. ءبىر ۋاقىتتا قازاق مەنەن قالماق اراسى بۇزىلىپ، بۇلار ءوز ارا جاۋلاسىپ كەتتى. ءبىر شاپقىنشىلىقتا قالماقتىڭ كادىرلى باتىرى «اراشاپدى» قازاقتار ءولتىرىپ قالماقتى جەڭەدى; سويتسە دە ەلدىڭ اراسى بۇرىنعىسىنان جامان وشەگىسىپ كەتكەنسوڭ، ساسان بي ەلدى باستاپ جوعارىدا ايتىلعان ءۇش وزەننىڭ بويىنان كەلىپ قونىس الادى. ول ۋاقىتتا بۇل وزەننىڭ بويلارىندا ەل از، كەي بىرەۋلەرى تىپتە ەلسىز بولعان. اعاشتىڭ قالىڭدىعى، اڭنىڭ كوپتىگى ادام ايتارلىق بولماعان. بۇل كۇندە اعاشتا، ءتۇرلى اڭدا بىتۋگە جاقىنداعان. بۇل ءۇش وزەننىڭ جەرى – سۋى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. ەگىندىك ءۇشىن اسا قولايلى، شابىندىعىنا ادام ايران اسىر قالارلىق.

مۇنان جيرما جىلدار بۇرىن قىزاي حالقى جالپى ۇرلىققا اينالعان. ىلەدەن التايعا اتتانىپ قازاق – قالماق دەپ ايىرماي قولىنا تۇسكەن مالدى ايداپ كەلگەن. رەتى كەلگەندى ەلدە شاپقان. سول كەزدە اتتانىستا ءجۇرىپ «باتىر» اتانعان ادامدارى وسى كۇندە دە ءتىرى. جيرما جىلدان بەرمەن قاراي ۇرلىق-زورلىق ازايىپ تىنىشدىق حاسىل بولعان. ول قىزاي ەلى ءۇش بولىس ەكەن. تىنىشدىق ورنالاسقان سوڭ قىزاي حالقىنا جاقسى داۋلەت بىتكەن. بۇل ەل وتىز جىلدان بەرى قاراي قىس كورمەگەن، جۇتاماعان. كەي ءبىر جىلداردا تىزەدەن قار بولسا دا قىسى جۇمساق بولعانسوڭ ءشوپ شابۋدى، جيناۋدى ونشا ەسكەرە قويماعان. ون بەس جىلدان بەرمەن قاراي ءۇي باسىنا ءبىر تاباقتان ەگىن سالا باستاعان. ءالى وسى كۇندە دە ءبىر تاباقتان ارتىق سالۋشىلار قول مەنەن عانا سانارلىق. ون جىلدان بەرمەن قاراي ءۇي باسىنا ءبىر مىڭ باۋ اسا كوپ العانى. ەكى مىڭ باۋ پىشەن بولۋشى ەدى. بەس جىلدان بەرمەن قاراي قىس قار جاۋماي قارا ءوتىپ جۇرتدى بي پارۋا قىلىپ جىبەرىپ بارىس جىلى كەنەت قاتتى قىس ءتۇسىپ قالىپ ەدى.

وتكەن 1914-ءنشى جىلدىڭ اقىرىندا دەكابر باستارىندا جەرگە ازداپ قار جاۋا باستاسا دا، ءتورت تۇلىك مال دالادا جايىلۋدان قالعان جوق ەدى. قامسىز قازاقتىڭ قوراسىنىڭ توبەسىنە جيناعان كوبىنىڭ ءبىر مىڭ، ەكى مىڭ باۋ، ازىنىڭ ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇز باۋ پىشەنى بار ەدى. مىنەتۇعىن ءبىر اتقا تۇنگە قاراي ءبىر ەكى باۋ پىشەن بەرىپ كۇندىز دالاعا ايداپ وتىرا بەرۋشى ەدى.

يانۆاردىڭ باسىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاتتى ۇسكىرىك بوران سوعىپ جەرگە ارشىن جارىم قار جاۋدى. دالادا مال جايىلارلىق جەر قالمادى. بۇرىن اتتىڭ تىزەسىنەن كەلگەن قاردى كوپسىنىپ جۇرگەن شارۋاعا بۇل قالىڭ قار مىسكىل جۇمىس بولدى. ءشوبى بارلار مالىنا ءشوپ بەرە باستادى. ءشوبى جوقتار تەرەكتى كەسىپ قۇلاتىپ، بۇتاعىن مالىنا جەگىزە باستادى. ءبىرىنشى فەبرالدا جۇرتتىڭ كوبىنىڭ اق پىشەنى تاۋسىلىپ ەدى. وسى كۇندە مالعا ءولىم كىردى.

تاۋدا قىستاۋشى ەلدەن ءۇش ءۇي سەگىز ادامى، ءۇش ءجۇز قويى، بىرنەشە سيرى مەنەن كوشكەگە كەتىپ قار استىندا قالدى (كوشكە دەپ تاۋدان لاپ بەرىپ قۇلايتۇعىن قالىڭ قاردى ايتادى).

ءار جەردەن كوشكە زارارى ەستىلىپ تۇر. «قاس» بويىندا دا كوشكەگە كەتكەن ۇيلەر بار دەسەدى. ازىرگە انىعى بي ماعلۇم.

قاردىڭ قالىڭدىعىنان ءبىر ەلدىڭ ءبىر ەلگە قاتىناسۋى قيىن بولدى. قۇلجا جاقتارىندا ادامنان دا شىعىن بار دەپ ەستيمىز. ءشوپتىڭ زارىن تارتقان جۇرت «قۇداي جازدى قولعا بەرسە مە پىشەن، پىشەن» دەپ قولىنا تۇكىرىسىپ ءجۇر. كىم ءبىلسىن جاز شىعىپ قىمىز ايران اۋىزعا تيگەن سوڭ ۇمىت بولىپ كەتپەسە. بىراق بيىل جاز قىمىزدىڭ بولۋىدا ەكى تالاي، ويتكەنى بيە بىتكەن ءىش تاستاپ بولدى. ەگەردە قار مارتقا نەمەسە اپرەلگە شەيىن جاتسا قىزايدا مالدىڭ قالۋىدا كۇمان.

موللاعالي بەكتۇرلى بالاسى

دايىنداعان اباي مىرزاعالي

Abai.kz