ءسوز باسى: مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا: «كوركەم جانە دەرەكتى تاريحي تۋىندىلاردا مەملەكەتتىلىك جانە مەملەكەتشىلدىك يدەياسى ءاردايىم كورىنىس تابۋى قاجەت. ءبىز كەزىندە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنەن تاعىلىم الامىز. ولار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋگە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيتويى اياسىندا وسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالاردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇراسىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك»، - دەگەن ەدى.

1918 جىلى ۆ.ي.لەنيننىڭ «ساۋاتسىزدىقتى جويۋ» تۋرالى جارلىعى جاريالانىپ، بۇل جارلىق قازاقستاندا 20-جىلداردىڭ باسىندا جاپپاي جۇزەگە اسا باستادى. سول كەزەڭدە ا.بايتۇرسىنۇلى جەتەكشىلىك ەتەتىن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى كوزى اشىق، عىلىمنان حابارى بار قازاق وقىمىستىلارىنا عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان وقۋلىق جازۋ مەن ورىس تىلىندەگى عىلىمي ادەبيەتتەردى اۋدارۋ جونىندە تاپسىرىس بەرگەنى بەلگىلى. ال، قازاق ماتەماتيكاسىنا العاش رەت «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ، وشپەستەي مۇرا قالدىرعان – گەولوگ-عالىم، قازاقتىڭ تۇڭعىش اكادەميگى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ ەكەنىن بۇگىندە ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. 1919 جىلى جازىلىپ باستالعان «الگەبرا» وقۋلىعىن ق.ساتباەۆ  ورىس عالىمى، ماتەماتيك اندرەي پەتروۆيچ كيسەلەۆتىڭ «الگەبراسىنان» اۋدارعان...

ق.ساتباەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ ىشكى ءمان-مازمۇنىنا توقتالماس بۇرىن، كيسەلەۆ جانە ونىڭ «الگەبراسى» تۋرالى بىرەر ءسوز ايتىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.

كيسەلەۆ اندرەي پەتروۆيچ (1852 – 1940) – ورىس جانە كەڭەس پەداگوگى، مەكتەپ ماتەماتيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. وتە قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلەدى. اندرەي التى بالانىڭ ەڭ كىشىسى بولادى. ورلوۆ گيمنازياسىن «التىن» مەدالعا بىتىرگەن كيسەلەۆ 1871-1875 جىلدارى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە  پ. ل. چەبىشيوۆ، ا. ن. كوركين، ە. ي. زولوتاريوۆ، و. ي. سوموۆ سەكىلدى پروفەسسورلاردىڭ شاكىرتى بولىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى. ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن العان ا.پ.كيسەلەۆ 1875-1901 جىلدارى 15 جىلدان اسا ماتەماتيكا پاتنىنەن ساباق بەرىپ، مۇعالىمدىك قىزمەتىن اتقارعان. تەك، 1901 جىلى زەينەتكە شىعىپ قانا  ءوزىنىڭ سۇيىكتى ءىسى ماتەماتيكا، اريفمەتيكا، فيزيكا، گەومەتريا پاندەرىنە وقۋلىق جازۋمەن اينالىسادى. ارينە، كيسەلەۆ بۇل وقۋلىقتاردى مەكتەپتە مۇعالىمدىك قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە جازىپ، جارتىلاي دايىنداپ تا قويعان بولۋى كەرەك. ماڭىزدىسى ول ەمەس، ماڭىزدىسى ونىڭ ماتەماتيكا پانىنە ارنالعان وقۋلىقتارى بۇگىنگى كۇندە دە اسا قاجەتتى، وزەكتى وقۋلىقتاردىڭ قاتارىنان تابىلىپ وتىرعاندىعىندا. ونى ك. د. ۋشينسكي اتىنداعى مەملەكەتتىك عىلىمي پەداگوگيكالىق كىتاپحانا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ل. ن. اۆەريانوۆانىڭ: «ا. پ. كيسەلەۆ پەداگوگيكا جانە ورتا مەكتەپتە ماتەماتيكانى وقىتۋ ءداۋىرىنىڭ نەگىزىن ورناتتى. ونىڭ ماتەماتيكا وقۋلىقتارى 60 جىلدان استام ۋاقىت بويى وتاندىق مەكتەپتەگى ەڭ تۇراقتى وقۋلىقتار رەتىندە ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ رەكوردىن ورناتتى»، - دەگەن پىكىرىنەن انىق بايقايمىز. كيسەلەۆ ماتەماتيكا عىلىمى سالاسىن بىرنەشە وقۋلىقتارمەن تولىقتىردى. ونىڭ: «ەلەمەنتارنايا الگەبرا» (1888), «ەلەمەنتارنايا گەومەتريا» (1892—1893), «كراتكايا اريفمەتيكا دليا گورودسكيح ۋچيليشش» (1895), «كراتكايا الگەبرا دليا جەنسكيح گيمنازي ي دۋحوۆنىح سەميناري» (1896), «فيزيكا» (دۆە چاستي) (1908), «كراتكايا اريفمەتيكا دليا ۆىسشيح ناچالنىح ۋچيليشش» (1917), «كراتكايا اريفمەتيكا دليا گورودسكيح ۋەزدنىح ۋچيليشش» (1918), «ەلەمەنتى الگەبرى ي اناليزا» (چچ. 1—2, 1930—1931) سەكىلدى بىرنەشە وقۋلىقتارى بار.

كيسەلەۆتىڭ جازعان وقۋلىقتارى ءوز زامانىندا عانا ەمەس عاسىرلار بويىنا سۇرانىسقا يە ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ق.ساتباەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن ءدال كيسەلەۆتان اۋدارعانى وتە ءساتتى تاڭداۋ دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار.

2011 جىلى جارىق كورگەن «قانىش ساتباەۆ ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» جازۋى بويىنشا: «1918 جىلى 19 جاستاعى قانىش يمانتايۇلى تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تاپسىرۋعا دايىندالا باستايدى. ول سول كەزدە تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، سەمەيدە ەڭبەك ەتەتىن عاريفوللا نىعمەتۋللين دەگەن مۇعالىمنەن قىس بويى ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا قوسىمشا ساباق الادى. بىراق، 1919 جىلى قانىش قاتتى اۋىرىپ اۋرۋحاناعا تۇسەدى. اۋرۋحانادا ەمدەگەن دارىگەر س.ن.رازۋموۆسكي ناۋقاسقا بۇدان بىلاي اۋىلعا بارىپ قىمىز ءىشىپ ەمدەلۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، وقۋى توقتاتىلادى» [1, 23]. مىنە، ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭىندە اۋىلدا ەم الىپ جۇرگەن وقىمىستى قانىش اۋىل بالالارىنىڭ ماتەماتيكادان ساۋاتىن اشىپ، مۇعالىمدىك قىزمەتىن باستاپ تا كەتەدى. نەبارى 20 جاسار قانىش 1919 جىلى تاجىريبە رەتىندە مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن «الگەبرا» وقۋلىعىن جازا باستايدى. ق.ساتباەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعى 1924 جىلى تولىقتىرۋلار مەن جوندەۋلەردەن ءوتىپ، قولجازبا كۇيىندە حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ عىلىمي-ادەبي كەڭەسىندە ماتەماتيكالىق وقۋلىق رەتىندە ماقۇلدانىپ، باسپاعا ۇسىنىلادى. بىراق، باسپادا وقۋلىق ىشىندەگى الگەبرالىق جازبالاردى بەلگىلەيتىن شريفتار مەن ماتريتسالاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، «الگەبرانى» باسىپ شىعارۋ مۇمكىن بولمادى. سول سەبەپتى دە وقۋلىق 1927 جىلى ماسكەۋدەگى تسەنتريزداتقا جىبەرىلەدى. مۇندا دا، «تسەنتريزدات» پەن «كازيزدات» باسپالارىنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان وقۋلىق تاعى دا باسپادان جاريالانباي قالادى. وسى وقۋلىقتىڭ ۇنەمى كەدەرگىگە ۇشىراپ، جارىققا شىقپاي قالۋى جونىندە حالىقارالىق ق.ي.ساتباەۆ قورىنىڭ پرەزيدەنتى كاكىمبەك سالىقوۆ بىلاي دەيدى: «اۆتور رەتىندە ق.ساتباەۆ بۇعان قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، بۇل باسپالارعا بىرنەشە مارتە حات جولداعانىمەن، ەشقانداي ناتيجە شىعا قويمايدى. مۇنان كەيىن 1929 جىلى لاتىن الفاۆيتىنە اۋىسۋعا بايلانىستى ق.ي.ساتباەۆ وقۋلىقتاعى فورمۋلالاردى باستان-اياق لاتىن ارىپتەرىمەن تۇزەپ شىعىپ، 03.03.1929 جىلى لاتىنشا كوشىرۋگە تاپسىرادى. ءسويتىپ، قولجازبا قايتا لاتىنشاعا كوشىرىلىپ، قايتادان باسپاعا وتكىزىلەدى. بىراق، 30-جىلداردان باستاپ قازاقستاندا بىرتىندەپ كەڭەستەر وداعىنا بىرىڭعاي، ورتاق وقۋ باعدارلامالارى مەن اۋدارما وقۋلىقتارعا كوشۋ باستالىپ كەتەدى دە، ق.ي.ساتباەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن باسىپ شىعارۋ ءىسى اياقسىز قالادى» [2,4]،- دەيدى.

ءبىز جوعارىدا قانىش ساتباەۆ «الگەبرا» وقۋلىعىن ورىس عالىمى اندرەي كيسەلەۆتان اۋدارعانىن ايتىپ وتتىك. «ساتباەۆ اۋدارماسى قاي دارەجەدە اۋدارىلعان؟ وقۋلىقتىڭ عىلىميلىعى مەن ساپاسى قانداي؟ ساتباەۆ كيسەلەۆتان تەك اۋدارىپ قانا قويعان با؟»، - دەگەن  سۇراقتار توڭىرەگىندە ويىمىزدى ورىستەتسەك.

ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەنى كيسەلەۆتىڭ 1908 جىلى باسپادان شىققان «ەلەمەنتەرنايا الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ 2005—2006 جىلدارى «الگەبرا» دەگەن اتپەن قايتا جارىق كورگەن نۇسقاسى. وسى 1908 جىلعى «ەلەمەنتارنايا الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ «العى سوزىندە» بىلاي دەپ جازىلعان: «وقۋلىق اۆتورى وقۋلىققا قويىلاتىن ەڭ نەگىزگى ءۇش تالاپتى ساقتاعان. ولار: تۇجىرىمدامالار مەن انىقتامالارداعى دالدىك، ەسەپتەردەگى قاراپايىمدىلىق جانە كۇردەلىلىك»،-دەيدى. راسىمەن دە اۆتور وقۋلىقتا وسى ءۇش نەگىزگى تالاپتى باستى نازاردا ۇستاعان. اۆتور انىقتامالار مەن تۇجىرىمدامالاردى ناقتى جانە ءدال بەرە وتىرىپ، قاراپايىم ەسەپتەردەن كۇردەلى ەسەپكە، ياعني وڭايدان قيىنعا قاراي ءجۇرىپ وتىرعان. ساتباەۆ تا كيسەلەۆتىڭ ىزىمەن الگەبرا كۋرسىن وقىتۋداعى وسى نەگىزگى ءۇش تالاپتى قاتاڭ تۇردە ساقتاعان.

الاش زيالىلارى حح عاسىردىڭ باسىندا مەكتەپتەردە وقۋلىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن جازىپ، اۋدارۋمەن اينالىسقانىن بىلەمىز. اۋدارما ءىسى دە ۇلكەن ءبىلىم قورى مەن تاۋداي ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. ءتىپتى، الاش وقىمىستىلارىنىڭ وزدەرى دە ءوز زامانىندا اۋدارما ىسىنە بايلانىستى گازەت بەتتەرىندە بىرنەشە ماقالالار جاريالاپ، ءوز وقىرمانىمەن وي ءبولىسىپ وتىرعان. «ورىس تىلىندە جازىلعان كىتاپتاردى قازاقشاعا اۋدارۋشىلاردىڭ ەسىنە سالاتىن ءبىر ءسوز بار. وسى كۇندە ۇلكەن-ۇلكەن ءپان كىتاپتارىن، ۋاق كىتاپشالاردى (بروشيۋرا), ادەبيەت اڭگىمەلەرىن قازاقشاعا اركىمدەر اۋدارىپ ءجۇر. اۋدارمالاردىڭ (پەرەۆود) كەيبىرى جاقسى، كەيبىرى جامان دەلىنىپ، سىن، تەكسەرۋ جازىلىپ ءجۇر. اۋدارماعا قانداي شارت، قانداي تىلەك قويۋىمىز كەرەك؟ قايتكەندە اۋدارما دۇرىس بولادى؟ ءبىر پىكىر بار: سوزگە ءسوز تاۋىپ، ورىسشاسىنان بۇلجىتپاي، ءدال قىلىپ اۋدارۋ كەرەك،- دەيدى. تاعى ءبىر پىكىر: سوزگە ءسوز تاۋىپ، ءدال اۋدارۋ كەرەك ەمەس. وقۋشىنىڭ ۇعىمىنا لايىقتاپ، قازاقتىڭ ءوز تىلىنە، ءتىلىنىڭ زاڭىنا، وزگەشەلىگىنە قاراي اۋدارۋ كەرەك,- دەيدى. قايسىسى دۇرىس؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەكەۋى دە ءوز ورنىندا دۇرىس بولۋعا ءتيىس. بەلگىلى ەرەجە، زاڭ ورنەك ۇعىمدارىن باياندايتىن، بۇراقتاتسا مازمۇنى ء(مانىسى) بۇزىلاتىن سوزدەردى، ءسوز جوق، ءدال قىلىپ اۋدارۋ كەرەك. مۇنداي سوزدەر، كوبىنەسە، ءپان كىتاپتارىندا، ماتەماتيكا زاڭداس عىلىمداردا جولىعادى» [3, 4]،-دەيدى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. الايدا، ساتباەۆ «الگەبرا» وقۋلىعىن اۋدارىپ-جازۋ بارىسىندا كيسەلەۆتىڭ وقۋلىعىن نەگىزگى باعدارشام رەتىندە ۇستاپ، ونىڭ بارلىق جۇيە مەن فورماسىن ساقتاعانىمەن وقۋلىقتىڭ مازمۇنىن ءوز جانىنان وزگەرتكەنىن بايقايمىز. ياعني، جۇسىپبەكشە ايتساق، ورىسشاسىن بۇلجىتپاي ءدال، ال كەيدە قازاق وقۋشىسىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە ساي دا اۋدارا بىلگەن.

جالپى، ق.ساتباەۆتىڭ «الگەبراسى» 11 بولىمنەن تۇرسا، كيسەلەۆتىڭ «الگەبراسى» 2 كىتاپتان، 1-كىتابى 6 بولىمنەن، ال 2-كىتابى 12 بولىمنەن، بارلىعى 18 بولىمنەن تۇرادى. بۇل جەردە ساتباەۆ وقۋلىعىندا ءبولىم سانى قىسقارتىلسا دا كيسەلەۆتە بەرىلگەن تاقىرىپتاردىڭ بارلىعى قامتىلعان. ساتباەۆ كوبىنە كەيبىر تاقىرىپتارعا جەكە ءبولىم ارناۋدى كەرەك دەپ ساناماي، ولاردى تەك ءبىر ءبولىمنىڭ ىشىنە كىرىكتىرگەن.

ەندى ەكى وقۋلىقتىڭ ىشكى مازمۇنىن سالىستىرساق... كيسەلەۆ «الگەبراسىنىڭ» «ۋراۆنەنيا پەرۆوي ستەپەني» اتتى 4-بولىمىندە: «شكولا زاكۋپيلا تولستىح ي تونكيح تەترادەي ۆسەگو 80 شتۋك. تولستايا تەتراد ستويت 35 كوپ.، تونكايا 4 كوپ. سكولكو بىلو كۋپلەنو تەح ي درۋگيح تەترادەي، ەسلي ۋپلاچەنو 9 رۋب.40 كوپ.؟ [4, 95]»،- دەگەن تەڭدەۋ قۇرۋعا ارنالعان ماسەلە ەسەبىن ساتباەۆ «ءبىرىنشى دارەجەلى ءبىر بەلگىسىزدى تەڭدەۋلەردى شىعارۋ» دەپ اتالاتىن V-بولىمىندە بىلايشا بەرەدى:

«ءۇش تۇياق كۇمىستىڭ سالماعىن ءبىر قوسساق، 33 قاداق بولادى. 1-ءشى تۇياق قالعاندارىنان ءۇش قاداق اۋىر. تۇياقتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ سالماعى نەشە قاداقتان بولعانى؟

ەكى اۋىلدىڭ قويلارىنىڭ جالپى سانى – 220, ەگەر دە 1-ءشى اۋىل 2-ءشى اۋىلعا – ون ءتورت قوي بەرسە، ەكى اۋىلدىڭ قويى تەڭەسەر ەدى، ءار اۋىلدا نەشە قويدان بولعان ەدى؟ [2, 177]. مىنا ەسەپتەردى وقىپ وتىرعان وقۋشىعا «تۇياق» تا، «اۋىل» دا، «قوي» دا، «ساۋداگەر» دە، «پۇل» دا ءبارى تۇسىنىكتى. ارى قاراي تەك كوز الدىنا ەلەستەتىپ، ويلانىپ، ەسەپتى شىعارىپ، جاۋابىن تابۋ عانا قالدى.  بۇل جەردە ساتباەۆ جۇسىپبەكتىڭ «وقۋشىنىڭ ۇعىمىنا لايىقتاپ، قازاقتىڭ ءوز تىلىنە، ءتىلىنىڭ زاڭىنا، وزگەشەلىگىنە قاراي اۋدارۋ كەرەك» دەگەن اۋدارماعا قويىلاتىن ەكىنشى تالاپتى ۇستانعانىن انىق بايقايمىز.

الايدا، ساتباەۆ وقۋلىقتى اۋدارۋ بارىسىندا ءاردايىم بۇل تالاپتى ۇستانىپ وتىرماعان. تەرمين سوزدەردى جاساپ، قازاقشاعا اۋدارۋ كەزىندە جۇسىپبەكشە ايتساق: «سوزگە ءسوز تاۋىپ، ءدال اۋدارۋ كەرەك،- دەگەن ءبىرىنشى تالاپتى ۇستانعانىن كورۋىمىزگە بولادى. ساتباەۆ كەيبىر تەرمين سوزدەردىڭ نەگىزگى اتاۋىن جاقشا ىشىنە جازىپ بارىنشا قازاقشالاعان. بىراق ءبارىن ەمەس، كەيبىر سوزدەردى عانا. ولار: «قورشاۋ – جاقشا، دەيستۆيا – امالدار، ورنەك – فورمۋلا، ۆوزۆەدەنيە ۆ ستەپەن – دارەجەگە ساتىلاۋ، وتنوسيتەلنىە ۆەليچينى – باعىتتى شامالار، پروتيۆوپولوجنىە چيسلا – بۇرىس جانە تەرىس ساندار، پولوجيتەلنوە ناپراۆلەنيە – دۇرىس شاما، وتريتساتەلنوە ناپراۆلەنيە – تەرىس شاما، ودنوچلەن ي منوگوچلەن – بىرمۇشەلى جانە كوپمۇشەلى الپەتتەر، كوەففيتسەنت – سان وشىرگىش (كوپيتسەنت), فۋنكتسيا – بەرنە (فۋنكتسيا), گرافيك – سىزبا،   - شەكسىز، كۋب – تەكشە، كۆادرات – شارشى، سوەدينەنيا ي بينوم نيۋتونا – قۇراستىرۋلار. نيۋتون قوسمۇشەلىگى جانە ۇزدىكسىز بولشەكتەر» دەپ تەرميندەردى قازاقشالاعان. مۇندا ماتەماتيكالىق تەرمين سوزدەردىڭ اۋدارماسى ساۋاتتى جانە بۇگىنگى عىلىمي ماتەماتيكالىق تەرمين سوزدەرگە سايكەس كەلىپ تۇرعانىن انىق بايقايمىز. سونىمەن قاتار، ساتباەۆ تەك تەرمين سوزدەردى عانا ەمەس ولشەم بىرلىكتەردى دە قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە قولداناتىن سوزدەرمەن الماستىرعان. ولار: «قارىس (19-20سم)»، «ءۇش تورسىق سۋ (2,5 ليتر)»، «سۇيەم (17-18سم)»، «ەلى (2سم)»، «قاداق(200گر)».

كيسەلەۆ «الگەبرا» وقۋلىعىندا كوپ دۇنيەلەردى، مىسالى، اريفمەتيكاداعى قوسۋ («+»), الۋدى («–») تۇسىندىرمەيدى، سەبەبى، ول بۇل تاقىرىپتارعا ءوزىنىڭ «اريفمەتيكا» (1884 ج) كىتابىندا كەڭىنەن توقتالعان. ال، ق.ساتباەۆ كيسەلەۆتىڭ وقۋشىعا تۇسىنىكتى دەپ ساناعان («اريفمەتيكا» وقۋلىعىندا ايتىلىپ قويعان) امالداردى ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن جازعان. مىسالى، كيسەلەۆتا: «دەيستۆيا، راسسماتريۆاەمىە ۆ الگەبرە، سلەدۋيۋششەە: سلوجەنيە, ۆىچيتانيە، ۋمنوجەنيە، دەلەنيە، ۆوزۆەدەنيە ۆ ستەپەن ي يزۆلەچەنيە كورنيا. چتو تاكوە پەرۆىە چەتىرە دەيستۆيا، يزۆەستنو يز اريفمەتيكي... [4,9]، - دەپ كوبەيتۋ، بولۋدەن باستاپ تۇسىندىرەدى. ال، ساتباەۆ: «الگەبرادا 7 ەسەپ امالى قولدانىلادى. ولار: قوسۋ، الۋ، ءوسىرۋ، ءبولۋ، دارەجەگە ساتىلاۋ، ءتۇبىر تابۋ... بۇلاردىڭ سوڭعىسىنا كەيىن توقتالامىز. ازىرشە جوعارعى التاۋىنىڭ ءمانىن انىقتايىق»،- دەپ «قوسۋ»، «الۋدان» باستاپ وقۋشىعا نەعۇرلىم وڭاي، تۇسىنىكتى بولۋ امالدارىن قاراستىرادى.

كيسەلەۆتىڭ «وتنوسيتەلنىە چيسلا ي دەيستۆيا ناد نيمي» اتتى ءىى-ءبولىمىن ساتباەۆ «باعىتتى شامالار، دۇرىس جانە تەرىس ساندار» دەپ اۋدارعان. كيسەلەۆ بۇل بولىمىندە دە «قوسۋ» مەن «ازايتۋعا» توقتالماي بىردەن «ۋمنوجەنيە وتنوسيتەلنىح چيسەل» («باعىتتى شامالاردىڭ كوبەيتىندىسى»), «دەلەنيە وتنوسيتەلنىح چيسەل» («باعىتتى شامالاردىڭ ءبولىندىسى») دەگەن تاقىرىپتان باستاعان. وسى مىسالدارعا قاراي وتىرىپ، كيسەلەۆتىڭ وقۋلىعى ماتەماتيكادان ءبىراز دايىندىعى بار، ياعني 6-7 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارناپ جازىلعان وقۋلىق دەپ ايتامىز.  ساتباەۆ وقۋلىق جازۋدا كيسەلەۆتىڭ ءوزى قويعان دالدىك، قاراپايىمدىلىق جانە كۇردەلىلىك تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاپ، وسى ءۇش تالاپتى، ونىڭ ىشىندە ەكىنشى تالاپ «قاراپايىمدىلىقتى» ۇستانۋدا اۆتوردان دا اسىپ كەتەدى. ساتباەۆ وقۋلىعىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي، قاراپايىم تىلدە ماتەماتيكالىق تاقىرىپتاردى جىكتەي كەلە، توپتاستىرا بەرىپ وتىرعاندىعىندا.

جوعارىدا كيسەلەۆتىڭ اريفمەتيكانىڭ العاشقى كۋرستارىن ۇيرەتەتىن 1-4 سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «اريفمەتيكا» وقۋلىعىن جازعانىن جانە سول سەبەپتى دە ونىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىندا «قوس»، «الۋ» امالدارىنا توقتالماعاندىعىن ايتىپ وتتىك. وسى ورايدا ق.ساتباەۆ نە سەبەپتى ماتەماتيكانىڭ العاشقى كۋرستارىن ۇيرەتەتىن باستاۋىش سىنىپقا ارنالعان وقۋلىق جازبادى؟،- دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. 1924 جىلى م.دۋلاتوۆ «ەسەپ قۇرالى» اتتى اريفمەتيكا وقۋلىعىن جازىپ جارىققا شىعارعانىن ەسكە الار بولساق، ق.ساتباەۆ اريفمەتيكاعا بولەك وقۋلىق ارناۋدى قاجەت دەپ تاپپاعان سەكىلدى.

ساتباەۆتىڭ كيسەلەۆتان اۋدارما بارىسىندا مىناداي ءبىر نەگىزگى ەرەكشەلىكتى بايقايمىز. ول – ساتباەۆ اۋدارما وقۋلىعىندا تاقىرىپ فورماسىن تۇپنۇسقاعا (وريگينال) بارىنشا جاقىنداتۋعا تىرىسسا، مازمۇندىق ۇلگىدە سونشالىقتى الشاقتاعان. ونى تومەندەگى مىسالداردان بايقايمىز...

كيسەلەۆ «الگەبريچەسكيە ۋمنوجەنيە» تاقىرىبىندا: «پۋست نادو ۋمنوجيت ا³ نا ا²، چتو موجنو وبوزناچات تاك: ا³·ا²، يلي پودروبنەە: (ااا)·(اا)»، - دەپ قىسقا ءبىر سويلەممەن قايىرادى. ال، ساتباەۆ: «دارەجەنى» بىردەي، دارەجە كورسەتكىشتەرى بولەك بولاتىن سانداردى ءوسىرۋ. مىسالى، بىزگە d⁵-ءشى   d³-كە ءوسىرۋ كەرەك بولسىن. اۋەلى بۇل سانداردى ءوزارا امال بەلگىسىمەن جالعايمىز. وندا،

                                                    d⁵·  d³  

الپەتى جاسالادى. دارەجەگە ساتىلاۋ امالىنىڭ ەرەجەسى بويىنشا

                  d⁵=d·d·d·d·d    مەن      d³=d·d·d»،

- دەپ بىرنەشە سويلەممەن تۇسىندىرەدى. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. ياعني، ساتباەۆ كيسەلەۆتى قايتالاماۋ ءۇشىن ەسەپتەردە امالداردى، سانداردى، ءتىپتى ارىپتەردى قولدانعاندا وزگەرتىپ بەرىپ وتىرعان. تۇپنۇسقادان الشاقتاپ، اۋدارماشىلىقتى دا اۆتورلىقتى دا قاتار الىپ جۇرگەن. بارىنشا اۆتورعا باعىنىشتى بولماي وقۋلىقتاعى كوپتەگەن مىسالداردى ءوز جانىنان جازعان. سونىمەن قاتار، ساتباەۆ بۇل قاعيدانى امال ەسەپتەردى بەرۋدە دە ۇستانعاندىعىن كورەمىز. مىسالى: كيسەلەۆ «ۋپراجنەنيە» دەپ:

(5ا²b³)(3ab⁴c)

²y³)²

بەرسە، ال ساتباەۆ:

(0,5a³b⁴y)(0,4aby³)

(- a^m-2bcⁿ⁺²)(- a^m+2b^2-nc^d-2), دەپ وزگەرتىپ بەرىپ وتىرعان.

سونداي-اق، كيسەلەۆ تاقىرىپتى ءتۇسىندىرىپ، ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرىپ بولعاننان سوڭ، بىردەن «ۋپراجنەنيە» دەپ بىرنەشە ەسەپتەردى ءتىزىپ بەرەدى. ال، ساتباەۆ تاقىرىپتى ءتۇسىندىرىپ، مىسالدار كورسەتكەننەن سوڭ دا وقۋشىلارعا ارنالعان تاپسىرمالاردىڭ العاشقى ۇشەۋىن مىندەتتى تۇردە ءوزى شىعارىپ كورسەتىپ وتىرعان. مۇندا ساتباەۆتىڭ اۆتورعا تاۋەلدى بولماي، بارىنشا ءبىرىنشى تالاپ «ناقتىلىق پەن دالدىكتى» ساقتاي وتىرىپ ءوز جانىنان ەسەپتەر قۇراستىرۋدى ۇستانعانىن بايقايمىز.

كيسەلەۆتىڭ «الگەبرا» ءىى-كىتابىنداعى «ۆوزۆەدەنيە ۆ ستەپەن…» تاقىرىبىندا: «ۆ ناچالە كۋرسا مى ۋجە ۆيدەلي، چتو ۆوزۆەدەنيە ۆ ستەپەن ەست دەيستۆيە، پوسرەدستۆوم كوتوروگو داننوە چيسلو بەرەتسيا سومنوجيتەلەم ستولكو راز، سكولكو ەدينيتس سودەرجيتسيا ۆ درۋگوم داننوم چيسلە (پوكازاتەل ستەپەني)»:

2·2·2·2·2=2⁵=32

ا·ا·ا=ا³

ۆووبششە:       

,-دەيدى.

                                                          n راز          

ال، ءدال وسى تاقىرىپ ساتباەۆىڭ «دارەجەگە ساتىلاۋ» دەگەن IV بولىمىندە: «ەگەر دە ءبىر شاما وزىنە-ءوزى بىرنەشە قابات ءوسىرىلىپ وتىرسا، ونداعى ورىندالاتىن امالدى دارەجەگە ساتىلاۋ» دەپ ايتادى. ەگەر دە مىسالى «ا» سانى وزىنە ءوزى «n» قابات ءوسىرىلىپ تۇرسا، مۇنى «ا»-نى «n»-ءشى دارەجەگە ساتىلاۋ دەپ وقۋ كەرەك بولادى. سوڭعى جاسالاتىن ءوسىرىندى:

                                       aⁿ

تۇرىندە بەلگىلەنبەكشى. سوڭعى الپەتتە جاڭا دارەجەگە ساتىلاۋ امالىنىڭ مانىسىنە وي جىبەرسەك، بىلايشا جازۋعا دا كەلمەكشى:

,- دەيدى ق.ساتباەۆ.

n قابات

ساتباەۆ كەز-كەلگەن تاقىرىپتى، انىقتامانى، ەسەپ پەن امالداردى بارىنشا تۇسىنىكتى، جۇيەلى، قاراپايىم بەرۋگە تىرىسقان.

حح عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى وقۋلىق جازۋ مەن اۋدارما ىسىنە بەلسەنە اتسالىسقانى ءمالىم. تاريحتىڭ وسى كەزەڭىندە تەك ق.ساتباەۆ قانا «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ قويعان جوق، احمەت بايتۇرسىنۇلى «وقۋ قۇرالى» (1912), «ءتىل قۇرالى» (1914-1916 جج.), «ءالىپبي» (1912); ا.بايتۇرسىنۇلى مەن تەلجان شونانۇلى «وقۋ قۇرالى» وقۋلىعىن جازسا، ءا. بوكەيحان ك. فلامماريوننان «استرونوميا الىپپەسى» (1924 ج.), د. م. گرابەدەن «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» (1926 ج.), ت. تۋتكوۆسكيدەن «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى» (1926 ج.) وقۋلىقتارىن اۋداردى. سونىمەن قاتار، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» وقۋلىعى، ج.ايماۋىتۇلىنىڭ «تاربيەگە جەتەكشى» (1924), «پسيحولوگيا. جان جۇيە» (1926) وقۋلىقتارى جانە م.جۇماباەۆتىڭ «پەداگوگيكا» وقۋلىقتارى باسپا جۇزىندە جارىق كوردى. بۇلاردىڭ كوبىسى، اسىرەسە جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى وقۋلىقتار ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. الاش وقىمىستىلارى اۋدارما ىسىمەن اينالىسقاننىڭ سەبەبىنەن دە قازاق وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا الەمدىك، ەۋروپالىق عىلىمي جۇيەگە نەگىزدەلگەن ساپالى وقۋلىقتار جازىلدى.

قازىرگى الاشتانۋ عىلىمىندا «الاش وقۋلىقتارى» دەگەن اتپەن بەلگىلى، بىراق ءالى دە ءبىراز زەرتتەۋلەرگە ءزارۋ ۇلكەن ءبىر سالا بار. ول – الاش زيالارى جازعان وقۋلىقتار. وكىنىشتىسى سول: بۇگىنگى تاڭداعى عالىمدار تاراپىنان، الاش زيالىلارى جازىپ–اۋدارعان  وقۋلىقتاردى، ولاردىڭ ساپاسى مەن ىشكى مازمۇنى، ماڭىزدىلىعى مەن عىلىميلىعى سالا بويىنشا زەرتتەلىپ، تالدانىپ جاتقان جوق. ماتەماتيكا باعىتىندا جازىلعان وقۋلىقتاردى ماتەماتيك عالىمدار، فيزيكا وقۋلىقتارىن فيزيك عالىمدار، ءدال سونداي جولمەن ءار عىلىمي باعىتتا جازىلعان وقۋلىقتاردى ءوز ماماندارى زەرتتەپ تالدار بولسا، سوندا عانا «الاش وقۋلىقتارى» بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن زەرتتەلمەك. ال، ءدال قازىرگى تاڭدا «الاشتانۋ» عىلىمى تەك قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جانە تاريح ماماندارىنا عانا كەرەك سالا سياقتى بولىپ تۇر.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان باستاپ «الاش» تاقىرىبى وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا الاشتانۋشى عالىمدار الاش زيالىلارى مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن حالىققا تانىتۋ ىسىمەن اينالىستى. ەكىنشى كەزەڭىندە، «الاش يدەياسىن» جانە الاش زيالىلارىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەگەن ءبىرشاما مونوگرافيالار جازىلدى. ەندى، ءۇشىنشى كەزەڭدە «الاش» تاقىرىبىن ءار ءتۇرلى، ياعني ساياسات، تاريح، اۋدارما ءىسى، تەكستولوگيا، ەتنومادەنيەت، اۋىل شارۋاشىلىعى، الاش وقۋلىقتارى سەكىلدى ءتۇرلى سالالارعا ءبولىپ، جىكتەپ تالداي وتىرىپ، زەرتتەۋ كەرەك. سوندا عانا «الاشتانۋ» عىلىمى تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، قۇلاشىن كەڭگە جايىپ، ءوسىپ-وركەندەي تۇسپەك.

كوپشىلىك قاۋىم اراسىندا «الاش وقۋلىقتارى» دەگەندە – الاش وقىمىستىلارى  وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن وزدەرى جازعان،- دەگەن قاتە پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. تاعى دا قايتالاپ ايتامىز: الاش وقىمىستىلارى عىلىمي وقۋلىقتاردىڭ كوبىسىن ورىس تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتاردان ساۋاتتى تۇردە عىلىمي نەگىزدە قازاقشا تۇسىنىككە كەلتىرە وتىرىپ اۋدارعان. ءسوزىمىزدى قىسقاشا تۇيىندەر بولساق، حالقىمىزدىڭ ادەبي-مادەني مۇراسىنا اينالعان الاش تاقىرىبىنىڭ ىشكى مازمۇنىن تولىقتاي اشۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قانىش ساتباەۆ. ەنتسيكلوپەديا. / باس. رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. – 664 بەت+40 بەت ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتى جاپسىرما.
2. ساتباەۆ ق.ي. الگەبرا. وقۋ قۇرالى: 1924 / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان: اكادەميك وتەلباەۆ م.; لاتىن قارپىندەگى نۇسقاسىنان دايارلاعاندار: تۇنعاتاروۆ ءا.ب.، قاشقىنباەۆ و.ق.، يباتوۆ ا.ي.، مىرزاتاەۆا ق.ر. جاپسارباەۆا ل.ق.، الداي م.، ابىلاەۆا ا.م.، ابدىقالىقوۆا ز.ت.; اراب قارپىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرعان: مىقتىبەك د. / – استانا: ەۇۋ باسپاسى، 2009, - 442ب.
3. ايماۋىتوۆ ج. اۋدارما تۋرالى // قازاق ادەبيەتى. – 1989, قاڭتار – 6. – 4 ب.
4. كيسەلەۆ ا. پ. الگەبرا. چ I – م فيزماتليت، 2006 – 152 س.

اسەم وسكەن

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ دوكتورانتى

Abai.kz