ءبىزدىڭ انىقتاما: «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسى مەملەكەتتىك كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن قور نارىعىنا ساتۋ بويىنشا شىعارۋدى قاراستىرادى-مىس. IPO-عا ءبىرىنشى بولىپ «قازترانسويل» ۇلتتىق كومپانياسى شىعادى (كومپانيا اكتسيالارىن ۇسىنۋ 2012 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە باستالادى). ودان كەيىن 2013 جىلى IPO-عا «KEGOC»، «AIR Astana»، «قازمورترانسفلوت» ۇتكك»، «سامۇرىق-ەنەرگو» جانە «قازترانسگاز» كومپانيالارى شىعادى. 2014-2015 جىلدارى «قازاقستان تەمىر جولى» ۇك, «قازتەمىرترانس»، «قازاتومپروم»، «قازمۇنايگاز» IPO وتەدى.

«IPO» دەگەن نە پالە؟ وسى «ايپيو» دەگەن جۇمباق اتاۋدى جالپاق جۇرتقا قازاقشا اتاپ، ءمان-ماعىناسى مەن ماقسات-مۇراسىن قازاقشا تۇسىندىرۋگە بولماي ما؟ الدە بۇل ناۋقان كەزىندە بيلىك باسىنداعىلار وڭاشا وتكىزگەن جەكەشەلەندىرۋ سياقتى قازاقتى تاعى دا الداپ سوعۋدىڭ امالى ما؟

ءبىزدىڭ انىقتاما: «حالىقتىق IPO» باعدارلاماسى مەملەكەتتىك كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن قور نارىعىنا ساتۋ بويىنشا شىعارۋدى قاراستىرادى-مىس. IPO-عا ءبىرىنشى بولىپ «قازترانسويل» ۇلتتىق كومپانياسى شىعادى (كومپانيا اكتسيالارىن ۇسىنۋ 2012 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە باستالادى). ودان كەيىن 2013 جىلى IPO-عا «KEGOC»، «AIR Astana»، «قازمورترانسفلوت» ۇتكك»، «سامۇرىق-ەنەرگو» جانە «قازترانسگاز» كومپانيالارى شىعادى. 2014-2015 جىلدارى «قازاقستان تەمىر جولى» ۇك, «قازتەمىرترانس»، «قازاتومپروم»، «قازمۇنايگاز» IPO وتەدى.

«IPO» دەگەن نە پالە؟ وسى «ايپيو» دەگەن جۇمباق اتاۋدى جالپاق جۇرتقا قازاقشا اتاپ، ءمان-ماعىناسى مەن ماقسات-مۇراسىن قازاقشا تۇسىندىرۋگە بولماي ما؟ الدە بۇل ناۋقان كەزىندە بيلىك باسىنداعىلار وڭاشا وتكىزگەن جەكەشەلەندىرۋ سياقتى قازاقتى تاعى دا الداپ سوعۋدىڭ امالى ما؟

تاياۋدا ءىرو تاقىرىبىنا تالداۋ جاساعان قازتاگ اگەنتتىگىنىڭ شولۋشىسى: «بيلىك باسىنداعىلار جوسپارلاپ وتىرعان «حالىقتىق IPO» ورىس رۋلەتكاسىنا ۇقساس»، - دەپ، جاقسى تەڭەۋ تاپقان ەكەن. راسىندا، ورىس رۋلەتكاسىندا رەۆولۆەردىڭ التىنشى وعىمەن ويناۋ - تاعدىردى تالكەك قىلعانمەن بىردەي. شۇرىپپەنى باسقاندا، رەۆولۆەر قۇر اتىلسا، امان قالعانىڭ. ال باسقاشا بولعاندا، توعىز گرامم قورعاسىن ميىڭنان «مەكەن تابادى». ەكى مۇمكىندىكتەن باسقا تاڭداۋ جوق.

اقپارات اگەنتتىگى ايتقانداي: «باقۋاتتى قازاقستاندىقتار ۇلتتىق كومپانيالاردان ۇلەس الىپ، باسقارۋعا قاتىسادى جانە ۇلەساقى الا الادى; زەينەتاقى قورلارى الىنعان اكتيۆتەردى ءتيىمدى تۇردە باسقارىپ، كىرىس تاۋىپ، قازاقستاندىقتاردى بايىتادى» دەگەنگە سەنۋ قيىن. سەبەبى قازىرگى قازاقستاندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي قور بيرجاسى جوق.

ال باعالى قاعاز ساۋدالايتىن ونداي بيرجا بولماسا، «كەز كەلگەن قازاقستاندىق» ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىن قالاي ساتىپ الماق؟ قازاقستاندا قالىپتاسقان جەمقورلىق ساۋداسىمەن ساتىپ الا ما؟ جوق الدە الدەبىر قارجى الپاۋىتىنا پارا بەرە مە؟ ءتىپتى سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ول پارانى قاي جەرگە اپارىپ بەرەدى: كوشەدە نەمەسە پاراقور پروكۋروردىڭ كابينەتىندە مە؟

ال سۇراق ساۋمالداماي ايتار بولساق، بۇگىندە كەز كەلگەن قازاقستاندىق بىزدەگى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىن ساتىپ الا المايدى. سەبەبى بۇل ساۋدا-ساتتىقتىڭ نە مەحانيزمى، نە زاڭدىق نەگىزدەرى جاسالماعان. ءتىپتى، ساتىپ العان كۇننىڭ وزىندە قارجى-ەكونوميكالىق بالانسى جابىق جاعدايدا كوپشىلىكتىڭ قاداعالاۋىنان تىس جۇرگىزىلەتىن ۇلتتىق كومپانياعا ەسى دۇرىس قازاقستاندىق اقشا سالا قويماسى ايدان-انىق.

ال «ءىرو» ساۋداسى باستالىپ كەتتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ونى كىم ساتىپ الادى؟ ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، ەكونوميست امانجول قوشانوۆتىڭ ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاساعان پىكىرىنشە، «قازاقستانداعى ورتاشا ايلىق تابىس 103 پەن 517 دوللار ارلىعىندا، ونىڭ وزىندە جۇمىسشىلاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن استامى 310 دوللاردان كەم الادى» ەكەن.

ال قازاقستاننىڭ ىسكەر ايەلدەر وداعىنىڭ ءتورايىمى مەرۋەرت قازىبەكوۆا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جايلى مىناداي پىكىردە: «قاۋىم - ءبالىش سەكىلدى، ونىڭ جوعارعى قاباتى - باي ادامدار، ولار نەبارى 12 پايىز. ءارى قاراي جاعدايى ورتاشا حالىق - 20 % جانە 50% - كەدەي ادامدار».

دۇرىس-اق! بىراق قازىبەكوۆا حانىمنىڭ «بالىشىندەگى» 100 پايىزدىڭ قالعان 18%-ى قايدا؟ ول 18 پايىز ءبالىشتىڭ قاي قاباتىنا جاتادى؟

دەگەنمەن، سوندا دا ەلۋ پايىزىن كەدەيلەر، جيىرماسىن - ورتاشالار قۇرايتىن، ياعني حالىقتىڭ 70 پايىزى كۇنەلتۋدىڭ قامىندا جۇرگەن ەلدە قور بيرجاسىندا ساۋدا جۇرگىزۋ مۇمكىن بە؟ «بالىشتەن» جوعالعان 18 پايىزدىڭ جارتىسى ورتاشادان جوعارى تۇراتىن حالىق دەسەك تە، ەلدىڭ «ءىرو» ساۋداسىنا جارامدىسى جيىرما پايىزدىڭ ماڭىنداعى توپ بولادى ەكەن. بۇل 15 ميلليون حالىقتىڭ نەبارى ءۇش-اق پايىزى. ال ەندى وسى 15 ميلليوننىڭ ىشىندەگى ەڭبەككە تولماعان بالا-شاعا مەن شال-شاۋقان زەينەتكەرلەردى الىپ تاستاساڭىز، «ايپيو»-نىڭ اينالاسىندا ات توبەلىندەي عانا ادام قالادى ەكەن. وتكەندەگى ءبىر رەسپۋبليكالىق جيىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلدە سەگىز ميلليونعا جۋىق زەينەت سالىمشىسى بار دەگەن ەدى. شاماسى، پرەزيدەنتتىڭ وسى دەرەگىنىڭ ءوزى دانەكۇس بولسا كەرەك. بۇكىل اۋىل جۇمىسسىز جاتقان ەلدە حالىقتىڭ تەڭ جارىمىنان استامى ەڭبەكاقى تاباتىن سالىمشى دەگەنگە دەنى دۇرىس ادام يلانا ما؟ ال قازاقستان حالقىنىڭ جارتىسى اۋىلدا تۇرادى دەگەن دەرەك راس بولسا، پرەزيدەنتتىڭ «سەگىز ميلليونى» - «پەرىپ قالعان» ءسوز بولعانى.

ال امانجول قوشانوۆتىڭ «103 پەن 517 دوللار» اراسىندا تابىس تاباتىندارى تۋرالى ايتساق، ولار ولمەس كۇنىن ارەڭ كورىپ جۇرگەن الەۋمەتتىك توپ ەكەنى ءسوزسىز: 103 دوللار تاباتىندار - قارا سۋ مەن قارا نانعا قامالعاندار. ونىڭ وزىندە كۇنىنە ءبىر-اق رەت قارا نان كەمىرىپ، قارا سۋدى ارىقتان الىپ ىشپەسە، 15 مىڭ تەڭگەمەن ءبىر اي جان باعۋ استە مۇمكىن ەمەس. ال «517 دوللار» دەگەنىڭىز - ءتورت ادامدىق وتباسىنا ايىنا جيىرما مىڭنان كەلمەيتىن تابىس. سوندا بۇلار جيىرما مىڭنىڭ قانشاسىن ۇنەمدەپ، «ءىرو» اكتسياسىن ساتىپ الا الۋى مۇمكىن؟

سول سياقتى 310 دوللاردان كەم تابىس تاباتىن جۇمىسشىلاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى كۇندەلىكتى نان تابۋدى عانا ويلايدى. دەمەك، وسى قاراپايىم اريفمەتيكانىڭ وزىنەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن تەك بايلار عانا ساتىپ الا الادى دەگەن ءسوز. ونداي جاعدايدا ەلدەگى بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنداعى جارقىشاق بۇرىنعىسىنان دا اشىلا تۇسپەي مە؟

تۇسەدى! تۇسكەندە قانداي: ىربيىپ كەتەدى.

دەگەنمەن، بيلىك باسىنداعى توققارىن «وپتيميستەر» «حالىقتىق IPO» شىن مانىندە حالىقتىق بولاتىنىنا سەنىمدى. سەبەبى «حالىقتىڭ ءوزى زەينەتاقى قورلارى ارقىلى اكتيۆتەردى باسقارادى» دەيدى ولار. بۇل ەندى ناعىز نادان بىلشىل! قارابۇلاقتاعى قاي قازاق قاي قورعا بارىپ، ونىڭ باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ ءجۇر؟

ول سالىمشى قور باسقارماق تۇگىلى، سول قوردا ءوزىنىڭ قانشا قارجىسى بار ەكەندىگىن كورسەتەتىن انىقتاما قاعازدى كۇنى بويى شىرەتكە تۇرىپ ارەڭ الاتىنىن ەسكەرسەك، «باسقارۋ - بىلشىل!» دەمەسكە لاج قالمايدى.

بىزدەگى زەينەتاقى قورلارىن باسقارۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگىن ەسەپكە الساق، وعان سەنىم ارتۋ - ناعىز اقىماقتىق. زەينەتاقى قورلارىنىڭ قىزمەتى قازىرگى كەزدە اشىق ءارى جاريا جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، ەل ازاماتتارىنىڭ اكتيۆتەردى باسقارۋعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىن تۇبىرىمەن تەرىسكە شىعارۋعا بولادى.

ەندەشە «ايپيو»-عا اقشا سالۋ - رەۆولۆەردى سامايعا تىرەپ، تاۋەكەلمەن شۇرىپپەنى باسىپ قالۋدان استە كەم بولماسا كەرەك. تاپانشا وقشانتايىنداعى التىنشى وق ۇڭعىعا تاپ كەلمەسىن دەڭىز! ءدال كەلسە، شىنىندا دا، «ويبايو!» دەۋگە دەمىڭ جەتپەي، كەتە باراسىڭ...

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 28 (156) وت 04 يۋليا 2012 گ.