قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن قاۋزاعانىمىزدا، ەلىمىزدىڭ ساياسي ورتالىعى  بولعان قالالاردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونداعى تاريح ساباعىن ساراپتان وتكىزۋىمىز، بىزگە وتكەننەن ونەگە بەرەرى حاق. ەڭ باستى باسىن اشىپ الاتىن ماسەلە - مەملەكەتتىلىك پەن استانا قاتار جۇرەتىن ۇعىمدار. مەملەكەت بار جەردە استانانىڭ، استانا بار جەردە مەملەكەتتىڭ بولاتىندىعى وزگەرمەيتىن زاڭدىلىق. مەملەكەتتىلىكتى ايعاقتايتىن بىردەن-ءبىر فاكتور مەملەكەتتىڭ استاناسى بولسا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋ تاريحى دا استانالار تاريحىمەن استاسىپ جاتاتىندىعى ءسوزسىز. ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا تىم ارىعا بارماي-اق، قازاقتىڭ ءوز الدىنا تۇڭلىگىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، دەربەس مەملەكەت قۇرعاننان بەرگى استانالارىنىڭ  تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساماقپىز.

بۇگىنگى وركەنيەتتى قوعامنىڭ تالابى بويىنشا استانا مارتەبەسىنە يە بولۋ ءۇشىن استانا بولار ساياست ورتالىق وتىزعا تارتا تالاپقا جاۋاپ بەرۋى كەرەك ەكەن. بىراق، ءاربىر ءداۋىردىڭ ءوز زاڭدىلىعى بولارى بەلگىلى. ورتا عاسىرلارداعى ولشەم بويىنشا  مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ساياسي شەشىمدەردىڭ ءبىر ورتالىقتان قابىلدانىپ، مەملەكەتكە باعىنىشتى ايماقتاردىڭ ءبىر ورتالىققا مويىنسۇنۋى جانە مەملەكەتتىڭ نەگىزگى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ورتالىققا تۇراقتاۋى، استانا ۇعىمىن ءبىلدىردى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن قاۋزاعانىمىزدا، ەلىمىزدىڭ ساياسي ورتالىعى  بولعان قالالاردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونداعى تاريح ساباعىن ساراپتان وتكىزۋىمىز، بىزگە وتكەننەن ونەگە بەرەرى حاق. ەڭ باستى باسىن اشىپ الاتىن ماسەلە - مەملەكەتتىلىك پەن استانا قاتار جۇرەتىن ۇعىمدار. مەملەكەت بار جەردە استانانىڭ، استانا بار جەردە مەملەكەتتىڭ بولاتىندىعى وزگەرمەيتىن زاڭدىلىق. مەملەكەتتىلىكتى ايعاقتايتىن بىردەن-ءبىر فاكتور مەملەكەتتىڭ استاناسى بولسا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋ تاريحى دا استانالار تاريحىمەن استاسىپ جاتاتىندىعى ءسوزسىز. ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا تىم ارىعا بارماي-اق، قازاقتىڭ ءوز الدىنا تۇڭلىگىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، دەربەس مەملەكەت قۇرعاننان بەرگى استانالارىنىڭ  تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساماقپىز.

بۇگىنگى وركەنيەتتى قوعامنىڭ تالابى بويىنشا استانا مارتەبەسىنە يە بولۋ ءۇشىن استانا بولار ساياست ورتالىق وتىزعا تارتا تالاپقا جاۋاپ بەرۋى كەرەك ەكەن. بىراق، ءاربىر ءداۋىردىڭ ءوز زاڭدىلىعى بولارى بەلگىلى. ورتا عاسىرلارداعى ولشەم بويىنشا  مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ساياسي شەشىمدەردىڭ ءبىر ورتالىقتان قابىلدانىپ، مەملەكەتكە باعىنىشتى ايماقتاردىڭ ءبىر ورتالىققا مويىنسۇنۋى جانە مەملەكەتتىڭ نەگىزگى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر ورتالىققا تۇراقتاۋى، استانا ۇعىمىن ءبىلدىردى.

قازاقتىڭ كونە استانالارى بۇگىنگى دامىعان قوعامنىڭ تالابىنا جاۋاپ بەرمەگەنمەن، ءوز ءداۋىرىنىڭ سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرا الدى. كوشپەندى مادەنيەتتىڭ زاڭدىلىعىندا استانا دا كوشپەندى بولدى. ساياسي شەشىمدەر تىكەلەي ەل بيلەۋشىلەردىڭ اتىنان شىققاندىقتان، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە قاراي حان ورداسى دا وزگەرىپ وتىردى. ايتسەدە دە، حان ورداسىن استانا دەۋگە بولمايدى. بىراق، بۇگىنگى كۇننىڭ تىلىمەن ايتقاندا حان ورداسى بيلەۋشىنىڭ رەزيدەنتسياسى قىزمەتىن اتقاردى. بەلگىلى زەرتتەۋشى ق.سالعاراۇلىنىڭ پىكىرىنشە وردا دەگەن حان ءۇيى ماعىناسىنا كەلمەيدى. ول حاننىڭ قاراماعىنداعى ەلدىڭ رۋ باسىلارى مەن تايپا كوسەمدەرى باسىن قوسىپ، كەڭەس وتكىزەتىن، ەلشى قابىلداپ، مەملەكەتىك ءىس اتقاراتىن ورىن. سونىمەن بىرگە، كوشپەندى مادەنيەتتە جالپى حالىقتىق قۇرىلتاي كوبىنە استانادا ەمەس، باس قوسۋعا ءتيىمدى دەگەن بەلىگىلى ءبىر جەردە وتەتىن. ياعني، كوشپەندى مادەنيەتتىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى قازاق تاريحىنداعى استانالارعا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋدى قاجەت ەتەدى.

تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى استاناسى رەتىندە سىعاناق قالاسىن كورسەتەدى. 1480 جىلى بۇرىندىق حان قازاق تاعىنا وتىرىپ، سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن شايبانيتتەرمەن كۇرەس جۇرگىزىپ، ناتيجەدە مۇحاممەد شايبانيدەن سىعاناق قالاسىن تارتىپ الىپ، ونى استانا ەتتى. بىراق، قازاق حاندىعى 1456-1457 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ وزدەرىنە قاراستى ەلدى شۋ وزەنىنىڭ بويىنداعى قوزىباس وڭىرىنە كوشىرۋىمەن قۇرىلدى. ياعني، 1480 جىلى بۇرىندىق حان سىعاناقتى شايبانيتتەردەن تارتىپ العانعا دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولماعان دەگەن تۇسىنىك شىقپاۋى ءتيىس. بەلگىلى تاريحشى-ارحەولوگ م.ەلەۋوۆتىڭ پىكىرىنشە 1456-1457 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك حان قوزىباس وڭىرىنە كوشىپ بارعاننان كەيىن، مۇندا شار (شاھار) دەگەن قالا سالدىرعان. بۇل قالانىڭ ورنى بۇگىندە جامبىل وبلىسى، شۋ قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە. كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ سالدىرعان شار قالاسى قالادان كورى، ۇلكەن بەكىنىسكە ۇقسايدى. ويتكەنى، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا قاراپ، بۇندا كوپ بولسا 100-150 وتباسى ءومىر سۇرگەن دەۋگە بولادى. ياعني، 1480 جىلى بۇرىندىق حان سىعاناق قالاسىن استانا ەتكەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت شار قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى. ەگەر، قازاق مەملەكەتتىلىگىن كەرەي مەن جانىبەك حاننىڭ ءابىلحايىردان ءبولىنىپ شۋ بويىنا كوشىپ بارۋىنان باستاساق، شار قالاسى قازاقتىڭ تۇڭعىش استاناسى سانالادى.

قازاق حاندىعىنىڭ شار قالاسىنان كەيىنگى استاناسى سىعاناق قالاسى بولدى. فازالاھ رۋزبەحانيدىڭ دەرەكتەرىندە 1480 جىلى بۇرىندىق حان سىعاناق قالاسىن قورشاۋعا العاندا، قالا حالقى بۇرىندىقتىڭ بۇرىنعى اتالارى سىعاناقتىڭ يەسى (قازاقتىڭ بۇكىل حاندارى وردا ەجەن حاننان تارايدى) ەدى دەپ، وعان ءوز ەرىكتەرىمەن قالا قاقپاسىن اشىپ بەرگەندىگىن ايتادى. بۇرىندىق حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى سىر بويىنداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار قالالاردى وزىنە قاراتۋعا كۇش سالدى. سول كەزدەگى گەوساياسي جاعداي بويىنشا سىر بويىنداعى قالالارعا بيلىك ەتۋ ورتا ازياعا ءامىر جۇرگىزۋمەن بىردەي ەدى. بۇكىل شىعىستان باتىسقا جۇرەتىن ساۋدا-ساتتىق كەرۋەندەرى وسى سىر بويىنداعى قالالاردى باسىپ وتەتىن. سىر بويىنداعى  قالالارعا يە بولۋمەن ورتا ازياداعى تەمىر اۋلەتى، موعولستان، شايبانيتتەر، نوعاي ورداسىنا ىقپال ەتۋگە بولاتىن.

ءاسىلى، سىعاناق قالاسى العاش رەت ءحى-ءحىى عاسىرداعى قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ ساياسي ورتالىعى بولعان ەدى. كەيىن، 1226 جىلى جوشىنىڭ ۇلىسىنان وردا ەجەن اق ورداعا حان بولعاندا، ول سىعاناقتى  ءوز ۇلىسىنىڭ ورداسى ەتتى. كەيبىر تاريحشىلار قازاق مەملەكەتتىلىگىن اق وردانىڭ پايدا بولۋىنان باستايدى. ەگەر، وسىلاي پايىمداعان بولساق، 1227 جىلى تاققا وتىرعان وردا ەجەن مەن 1423-1424 جىلدارى اق وردانى بيلەگەن باراق حانعا (كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اكەسى) دەيىن سىعاناق قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان سانالادى. پارسى تاريحشىسى مۋين-اد-دين ناتانزي دا اق وردانىڭ ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولۋى التىن وردا حانى توقتا حاننىڭ (1290-1312 جىلدارى) تۇسىندا بولعان دەيدى. مۋين-اد-دين ناتانزي التىن وردانىڭ ەكىنشى بولىگىن كوك وردا دەپ اتايدى. كوك وردا ۇلىسىنا ورىس تاريحشىلارى ورال تاۋىنان باستاپ شىعىسقا قاراي ءسىبىر ولكەسىن جاتقىزادى. بۇعان قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرى دە كىرەدى. كوك وردانىڭ استاناسى شاڭعى-تارا (بۇگىنگى تيۋمەن) قالاسى بولدى. قازاق حاندىعىن التىن وردا يمپەرياسىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇراگەرى دەپ ۇعاتىن بولساق، 1242 جىلى باتۋ حاننىڭ ەدىل بويىنا سالدىرعان ساراي باتۋ قالاسى دا قازاقتىڭ  بايىرعى استاناسى سانالادى. ودان كەيىنگى بەركە حاننىڭ تۇسىنداعى ساراي بەركە، جانىبەك پەن ەدىگە ءبيدىڭ تۇسىنداعى سارايشىقتا كونە استانالارىمىز بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، ءبىز تىم ارىعا كەتەتىن بولساق، سوناۋ ساقتار كەزىندەگى ياكسارت، عۇندار كەزىندەگى وردوس، ۇيسىندەر تۇسىنداعى چيگۋن، تۇرىكتەر كەزىندەگى ەركىنە-كون، وتەكىن، سۋياب، قاراقاندار كەزىندەگى بالاسۇعىن، تاراز، قيماقتار تۇسىنداعى كيماق، جوعارىدا ايتىپ وتىرعان التىن وردا كەزىندەگى ساراي باتۋ، ساراي بەركەنى قازاق مەملەكەتىنىڭ استانالارى دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى.

قازاق دەگەن اتپەن قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ سىعاناقتان كەيىنگى استاناسى ەركە سىلقىم اقجايىقتىڭ جاعاسىنداعى سارايشىق قالاسى بولدى. 1513 جىلى بۇرىندىق حاندى تاقتان تايدىرىپ بيلىككە قول جەتكىزگەن قاسىم حان استانانانى سىعاناقتان سارايشىققا كوشىردى. سارايشىق قالاسىن ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جوشى ۇرپاقتارى تۇرعىزدى. موڭعولشا «ساراي» حان ورداسى، «جۇك» كىشى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ياعني، سارايشىق، كىشى ساراي ماعىناسىن بەرەدى. بۇدان باسقا كەيبىر تاريحشىلار سارايشىق اتاۋى قالانىڭ التىنمەن اپتالعان كۇمبەزدەرى مەن مۇنارالارى ايشىقتالىپ تۇرعاندىقتان جۇرت «سارى ايشىقتى قالا» دەپ اتاعاندىعىن ايتىپ ءجۇر. اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ دەرەكتەرىندە (1334 ج.) سارايشىق قالاسى ءوز ءداۋىرىنىڭ اسەم قالالارىنىڭ ءبىرى بولعان. التىن وردا مەملەكەتى جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا (1342-1357) بارىنشا گۇلدەنگەن بولاتىن. وسى كەزدە سارايشىق قالاسى دا الەمدەگى ەڭ كورىكتى قالالاردىڭ ءبىرى بولدى. تاريحي دەرەكتەردە ماسكەۋ كنيازى يۆان كاليتا كرەملدىڭ ۇلگىسىن سارايشىق قالاسىنان العاندىعى ايتىلادى. 1397 جىلى اقساق تەمىر كاۆكازدىڭ دەربەنت قاقپاسى ارقىلى كەلىپ التىن ورداعا جورىق جاساعاندا حادجى تارحاندى، ساراي بەركەنى، ساراي بەركەنى دە شاۋىپ، بۇل قالالاردى جەرمەن-جەكسەن قىلدى. كەيىن، التىن وردانىڭ ەڭسەسىن قايتا كوتەرگەن ەدىگە بي سارايشىقتى استانا ەتتى. التىن وردا قۇلاعاندا سارايشىق قالاسى نوعاي ورداسىنىڭ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. 1513 جىلى قازاق تاعىنا وتىرعان قاسىم حاننىڭ سارايشىقتى استانا ەتۋىنىڭ نەگىزگى سىرى سولتۇستىك كاۆكاز، ەدىل-جايىق، ورال تاۋلارىن جايلاعان نوعاي ەلى ءوز اراسىنان ۇلكەن نوعاي، كىشى نوعاي بولىپ ەكىگە جارىلدى. سولتۇستىك كاۆكازبەن ورال تاۋلارىن جايلاعان نوعايلار ءوزارا قىرقىستا رەسەيگە ارقا سۇيەدى. ال، ەدىل-جايىق اراسىن جايلاعان نوعايلار ءتۇبى تۋىس دەپ قازاق حاندىعىنا جاقىندادى. قازتۋعان جىراۋدىڭ; «مەن سالمادىم سەن سالدىڭ، قايىرلى بولسىن سىزدەرگە، بىزدەن ءبىر قالعان ەدىل جۇرت» دەپ اتالاتىن اتاقتى تولعاۋى، قازاققا قاراپ كوشكەن نوعايدىڭ ارتتا قالعان ءوز تۋىستارىنا ايتقان جىرى ەدى. قاسىم حان وسى ەدىل-جايىق اراسىنداعى نوعايلى جۇرتىن قازاققا قوسىپ الۋ ءۇشىن اقجايىقتىڭ جاعاسىنداعى سارايشىقتى استانا ەتتى. قاسىم حان ءوزىنىڭ بيلىگى كەزىندە بۇگىنگى قازاقستان تەرەتوررياسىن عانا قامتىپ قويعان جوق. ءبىرتۇتاستانۋ جولىندا رۋحاني كۇرەستەر دە جۇرگىزدى. ول ۇلىتاۋداعى الاشا حاننىڭ باسىنا بيىك كۇمبەز ورناتىپ، قازاقتى الاش ۇراندى ەل ەتتى.

وسى تۇستا ايتا كەتەتىن جايت، قاسىم حاننىڭ كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى سىبىردەگى ۇباي-سۇبايرا بولدى دەگەن دە تاريحي دەرەكتىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارماۋعا ءتيىستىمىز. بۇل دەرەكتى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتاقتى «تاريحي-راشيدي» اتتى جىلناماسىندا باياندايدى. وندا قاسىم حاننىڭ شايبانيتتەرمەن سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن سوعىسىپ بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ورداسى ۇباي-سۇبايراعا كەرى كوشىپ كەتكەندى جەتكىزىلگەن. بەلگىلى عالىم يسلام جەمەنەي بۇل جەردە ۇباي-سۇبايرا دەپ اسپارا بەكىنىسى ايتىلىپ وتىر دەپ پايىمداعانمەن، تاريحشى-ارحەولوگ نۇرلان كەنجەاحمەت تاريحي-راشيديدەگى ۇباي-سۇبايرا دەپ كوك وردانىڭ ورتالىعى شاڭعى-تارا، ياعني، بۇگىنگى تيۋمەن قالاسىنىڭ ايتىلعان دەپ تۇجىرىمدايدى. سەبەبى، ونىڭ ايتۋىنشا ورتا عاسىرلارداعى تاريحي كارتالاردىڭ بارىندە ۇباي-سۇبايرا دەپ شاڭعى-تارا قالاسى كورسەتىلەدى ەكەن. دەمەك، قاسىم حاننىڭ داۋىرىندە قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي ورتالىعى سارايشىقتان بۇرىن ۇباي-سۇبايرا قالاسى بولعان، ياعني سول شاقتا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تەرىسكەي شەكاراسى ءسىبىر جۇرتىن دا قامتىعان دەگەن ءسوز.

1523 جىلى قاسىم حان ولگەننەن كەيىن ۇلدارى ماماش، بۇيداش، تاھير حاندار ءوزارا تالاس-تارتىستا قازا تاپتى. بۇل كەزدە قازاقتىڭ استاناسى قانداي قالا بولعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. تاريحي دەرەكتەردە قازاق حاندىعىنىڭ قايتا ەتەك-جەڭىن جيناپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن 1538 جىلى تاققا وتىرعان حاقنازار حان سانالادى. حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا قاسىم حاننان قالعان جول ءتۇبى تۋىس جۇرت نوعايلىنى قازاققا قوسىپ الۋ ساياساتى ەكپىندى تۇردە قولعا الىنعانمەن، قازاق حاندىعى سارايشىق قالاسىنا يە بولا المادى. ورىس پاتشاسى يۆان گروزنىيمەن دوس بولعان اعىلشىن كوپەسى انتوني دجەنيكسون 1558-59 جىلدارى سارايشىق قالاسى تۋرالى: «تەڭىزدەن ءبىر كۇندىك ساپاردا ۇلكەن وزەن جاعاسىندا گۇلدەنگەن سارايشىق دەگەن قالاعا كەلدىك. بۇل قالا ورىس پاتشاسىمەن دوس يزمايل دەگەن تاتار (نوعاي) كنيازىنىڭ قول استىندا ەكەن» دەپ جازادى ءوز ەستەلىگىندە.

حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا حاندىقتىڭ نەگىزگى كۇرەسى سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتان مەن بۇحار حانى ءىى ابدوللالارعا قارسى باعىتتالدى. كەزەكتى كۇرەستەردىڭ بىرىندە حاقنازار حان مەن بۇقار حانى ءىى ابدوللا بابا سۇلتانعا قارسى وداق قۇرادى. وزىنە دەگەن ىزەتتىلىگى ءۇشىن ءىى ابدوللا تۇركىستان ولكەسىندەگى قالالاردى حاقنازار حانعا سىيعا تارتادى. بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى سىعاناق قالاسى بولدى. كەيبىر دەرەكتەردە حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا سوزاق پەن ساۋران قالاسى دا ساياسي ورتالىقتاردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتىلەدى.

1580 جىلى حاقنازار حان بابا سۇلتان تاراپىنان قاستاندىقپەن ءولتىرىلدى. ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا وتىرعان شىعاي حان بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەستە ءىى ابدوللامەن وداقتى كۇشەيتىپ، ناتيجە شىعايدىڭ ۇلى تاۋەكەل بابا سۇلتاندى ءولتىرىپ، قازاق حاندىعى سىر بويىنداعى قالالارعا يەلىك ەتتى. 1582 جىلى تاققا وتىرعان تاۋەكەل ەندىگى كۇرەستى بۇقار حاندىعىمەن جۇرگىزدى. تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق. دەرەكتەردىڭ جيىنتىعىنا قاراپ تاۋەكەل حان كەزىندە العاشقىدا سوزاق، كەيىن تاشكەنت، سوڭىنان سامارقان قالاسى استانا بولدى دەۋگە بولادى. بۇل كەزەڭدە ءبىر قالانىڭ تۇراقتى استانا بولماۋىنىڭ سەبەبى، تاۋەكەل حان بۇحار حاندىعىن جاۋلاپ الۋعا كۇش جۇمساپ، بۇحار حاندىعىنا قاراستى قالالاردى باسىپ الىپ، ول قالالاردى بىرتىندەپ استاناعا اينالدىرىپ وتىردى. تاۋەكەل حانىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى جەلكەسىن كۇدىرەيتە توڭىرەگىنە سەس كورسەتە الاتىن الىپ يمپەرياعا اينالدى. ونىڭ تۇسىندا نوعايلى جۇرتى، تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتان، شىعىستاعى ويراتتار، وڭتۇستىكتەگى بۇحار حاندىعى قازاق حاندىعىنىڭ الدىندا تىزە بۇكتى.

1598 جىلى تاۋەكەل حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا ءىنىسى ەسىم حان بولدى. ونىڭ كەزىندە تۇركىستان قالاسى قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى. ەسىم حان ناحشباندي تاريحاتىنىڭ وكىلى بولا تۇرا، ياسساۋي تاريحاتىنىڭ ورتالىعى بولعان تۇركىستاندى حاندىقتىڭ استاناسى ەتتى. تۇركىستان تەك رۋحاني ورتالىق ەمەس، سول كەزدەگى سىر بويىنداعى قالالاردىڭ ىشىندە ەڭ گۇلدەنگەن قالالاردىڭ ءبىرى-ءتىن. تاريحشىلار تۇركىستان قالاسىن ەسىمنەن كەيىن ەكى ءجۇز جىل قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعاندىعىن ايتادى. دەسەكتە، ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى ءوز ىشىنەن ەكىگە جارىلدى. تاۋەكەل حاننىڭ ىنىلەرىنىڭ ءبىرى تۇرسىن ءوزىن تاشكەنتتە حان ەتىپ جاريالاپ، وسى توڭىرەكتەگى قاتاعان-جايما تايپاسىن جەكە-دارا بيلەي باستادى. وسى كەزدەن باستاپ تاشكەنت قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ استاناسى بولا باستادى. 1628 جىلى ەسىم حان تاشكەنتكە باسىپ كىرىپ تۇرسىن حاندى ءولتىردى. بۇدان كەيىن قازاق حاندىعى قايتا ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە اينالدى.

1642 جىلى ەسىم حاننان كەيىن سالقام جاڭگىر قازاققا حان بولدى. ونىڭ كەزىندە دە استانا تۇركىستان قالاسى بولدى. سالقام جاڭگىر شىعىستاعى جوڭعارلاردى عانا ويسىراتا جەڭىپ قويعان جوق، بۇحار حاندىعى مەن اۋعانستان شاھىنىڭ اراسىنداعى سوعىستا 100 مىڭ اسكەرمەن بۇحارلىقتارعا كومەك قولىن سوزىپ، اۋعانستاندى باسىپ الدى. قازاق حاندىعى سالقام جاڭگىر حاننىڭ تۇسىنداعىداي بۇرىن-سوڭدى قاتتى كۇشەيگەن ەمەس-ءتىن. سالقام جاڭگىردەن كەيىن 1680 جىلى تاققا وتىرعان تاۋكە حان قازاق حاندىعىنىڭ ودان ارى كۇشەيە تۇسۋىنە بار كۇش-جىگەرىن سالدى. ۆ.يا ءباسيننىڭ پىكىرىنشە ونىڭ كەزىندە قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى انگرەن قالاسى بولدى. 1682  جىلعى قازاق حاندىعىنا كەلگەن ورىس ەلشىلەرى تاۋكە حانعا انگرەندەگى ورداسىندا جولىققانىن ايتادى. ال، 1694 جىلى كەلگەن ورىس ەلشىلەرى فەودور سكيبين، ماتۆەي تروشيحين تاۋكە حانعا تۇركىستاندا كەزدەسكەن. تاۋكە حاننىڭ انگرەننەن استانانى قايتا تۇركىستانعا كوشىرۋىنىڭ سەبەبى، سول كەزدە يراننىڭ سافەفيتتەر ديناتستياسى ورتا ازيا حاندىقتارىنا ەداۋىر قاۋىپ توندىرگەن بولاتىن. بۇل كەزدە بۇحار حاندىعى بۇرىنعى ايبىنان ايىرىلىپ، يرانعا تاۋەلدى بولۋدىڭ از الدىندا تۇردى. وسىنى ەسكەرگەن تاۋكە حان استانانى انگرەننەن قايتا تۇركىستانعا كوشىرگەن سىڭايلى. سونىمەن بىرگە، تاۋكە حان تۇسىندا جالپى قازاق قۇرىلتايلارى انگرەندەگى كۇلتوبە، سايرامداعى مورتوبە دە جىل سايىن ءوتىپ تۇردى.

تاۋكە حاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا وتىرعان قايىپ (1715-19), بولات (1719-31), ابىلمامبەت (1731-1771) حانداردىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسى بولىپ قالا بەردى. تاۋكە حان ولگەننەن كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ كىشى حاندارى ەلدى جەكە-دارا بيلەي باستادى. ۇلى ءجۇزدىڭ ورتالىعى تاشكەنتتە بولىپ جولبارىس حان مۇندا بيلىك جۇرگىزدى. ءابىلحايىر حان كىشى وردانىڭ ورتالىعىن العاشقىدا تۇركىستان، كەيىن قازالى مەن حيۋاعا تىكتى.

1771 جىلى ابىلمامبەت حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ابىلاي حان تۇركىستاندا ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولدى. رەسەيدىڭ قاتىن پاتشاسى ونى تەك ورتا ءجۇزدىڭ حانى دەپ تانىدى. ورىس شەنەۋنىكتەرى ابىلاي حانعا ارناپ قىزىلجاردا حان ورداسىن سالدى. بىراق، بۇقارا حالىق ابىلاي حاندى كۇللى قازاقتىڭ حانى دەپ قابىلدادى. سەبەبى، ول ءوز داۋىرىندە قازاققا كورشى توڭىرەكتەگى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن كۇرەس جۇرگىزدى. رەسەي، تسين، جوڭعار، وزبەك حاندىعىمەن بولعان كۇرەستەردىڭ بارلىعىندا جەڭىسكە جەتتى. دەسەكتە، ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن ساياسي قاتەلىگى تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا قازاققا باعىنىشتى بولعان ءتۇبى ءبىر تۋىس قىرعىز بەن قاراقالپاقتى ۋىسىمىزدان شىعارىپ الدىق. ابىلاي حان 1781 جىلى ولگەننەن كەيىن قازاق حاندىعى بولشەكتەنىپ كەتتى.

1819 جىلى قوقاندىقتار تۇركىستاندى جاۋلاپ العاندا جەتپىس قويدى قۇرباندىققا شالىپ، تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋىن ۇلكەن مەرەكە رەتىندە تويلادى. قوقاندىقتاردىڭ تۇركىستاندى جاۋلاپ الۋىن بۇلايشا ۇلان-اسىر ەتىپ تويلاۋىنىڭ سەبەبى، تۇركىستان قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى عانا ەمەس، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەدى. تۇركىستانعا يەلىك ەتۋ ارقىلى كۇللى تۇرىك الەمىنە ىقپالى ەتۋگە بولاتىن. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى تۇركىستاندا اتاقتى اۋليە ق.ا.ياسساۋيدىڭ مازارى ورنالاسقان جانە ياسساۋي تاريحاتىنىڭ اسيتاناسى (پارسىشا: استانا) بار بولاتىن. سونىمەن بىرگە، مۇندا حاقنازار حاننان باستاپ ونعا تارتا قازاقتىڭ حانى، جۇزدەگەن قازاقتىڭ بي-شەشەندەرى مەن باتىرلارى جەرلەنگەن ەدى.

ابىلاي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارى ءار وڭىردە جەكە-دارا بيلىك جۇرگىزدى. ءۋالي حان كوكشەتاۋدى، عۇبايدولا مەن بوكەي حان قارقارالىنى ورتالىق ەتتى. 1801 جىلى ەدىل مەن جايىق وزەنىنىڭ اراسىنا بوكەي ورداسى قۇرىلدى. 1824 جىلى بوكەيدىڭ ۇلى جاڭگىر حان وردا قالاسىن باتىستىق تيپتە تۇرعىزىپ، ونى بوكەي ورداسىنىڭ استاناسى ەتتى. كەنەسارى حان ۇدايى رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسكەندىكتەن حان ورداسىنىڭ تۇراقتى ورتالىعى بولمادى. ي.ۆ.ەروفەەۆانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا 1850-60 جىلدارى سىر بويىنداعى قازاقتىڭ سوڭعى حاندارى توعاي مەن اليكەن حان وزدەرىنىڭ ورداسىن يقان قالاسى ەتكەن.

1860 جىلدارى رەسەي يمپەرياسى قازاق دالاسىن تولىق جاۋلاپ العاننان كەيىن قازاق حالقىن ءۇش تەرەتورريالىق اكىمشىلىككە ءبولىپ بيلەدى. ورىنبور گۋبەرناتورلىعىنا تورعاي، ورال، بوكەي ورداسى كىردى. باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورلىعىنا اقمولا، سەمەي وبلىستارى ەنىپ، ورتالىعى ومبى قالاسى بولدى. تۇركىستان گۋبەرناتورلىعىنا جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى كىرىپ، ورتالىعى تاشكەنت قالاسى بولىپ بەلگىلەندى.

1917 جىلى قۇرىلعان الاش وردا ۇكىمەتى استانا ەتىپ سەمەي قالاسىن تاڭدادى. الاش وردانىڭ باتىس ولكەسىنىڭ ورتالىعى جىمپيتى بولدى. الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاپ، ورنىنا 1920 جىلى كاز رەۆكوم قۇرىلدى. ونىڭ استاناسى ورىنبور قالاسى بولدى. 1924 جىلعى ماسكەۋدىڭ مەجەلەۋ ساياساتى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراستى بەس رەسپۋبليكانى جەكە-جەكە وتاۋ ەتىپ شىعاردى. وسى كەزدە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراستى جەتىسۋ جانە سىرداريا وبلىستارى قازاق رەسپۋبليكاسىنا ءوتىپ، استانا بولىپ بۇرىنعى اقمەشىت قالاسىنىڭ اتى وزگەرتىلىپ قىزىل وردا قالاسى بولىپ بەكىدى. نەگىزىندە سول كەزدەگى قازاق زيالىلارى تۇركىستان نەمەسە تاشكەنتتى استانا ەتىپ تاڭداماق بولعان كورىنەدى. تاشكەنتتىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى بولۋىنا وزبەك اعايىندار تالاسىپ، ماسكەۋ 1930 جىلعا دەيىن تاشكەنتتى ەكى رەسپۋبليكاعا ورتاق قالا دەپ بەكىتتى. كەيىن، قازاقتاردىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنەن قورىققان ماسكەۋ تاشكەنتتى وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنا بەردى. تۇركىستاننىڭ استانا بولماۋىنىڭ سەبەبى دە قالانىڭ ءدىني سيپاتى باسىم بولعاندىقتان، بولشەبيكتەر تۇركىستاننىڭ استانا بولۋىنا قارسى بولدى.

1929 جىلى تۇركىسىب تەمىر جولىنىڭ سالىنۋمەن قازاق اسسر-ءى ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىنا استانا سالماق بولادى. بىراق، ينفراقۇرىلىمنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى جاڭا استانا رەتىندە قازىرگى الماتى قالاسىنا تاڭداۋ تۇسەدى. «بابىرنامادان» جەتكەن دەرەك بويىنشا الماتىنىڭ ورنىندا ورتا عاسىرلاردا ءالما-ءاتۋ دەگەن قالا بولعان. كەيىن، بۇندا رەسەي وتارشىلدارى ۆەرنىي بەكىنىسىن سالدى. ءسويتىپ، الماتى قالاسى 1929-1998 جىلدار ارالىعىندا قازاققا استانا عانا ەمەس، قۇنارى مول قۇتتى مەكەن بولا ءبىلدى. وسى جىلدار ارالىعىندا الماتى قالاسىندا قانشاما تاريحي وقيعالار بولدى. قازاق حالقى قازىرگى تاۋەلسىزدىككە الماتى استانا بولىپ تۇرعاندا قول جەتكىزدى.

1998 جىلى استانا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلدى. بۇنداعى نەگىزگى ساياسات سولتۇستىكتى قازاقتاندىرۋ نەمەسە قازاق مەملەكەتىنىڭ بىرتۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ بولاتىن. بۇگىنگى استانا تۋرالى تاڭدى تاڭعا، ايدى ايعا اتىرىپ قويىپ اڭگىمەلەۋگە بولادى. بۇل ۇدەرىس ءوز ۇدەسىنەن شىعىپ، بۇگىندە استانا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ التىن قازىعىنا اينالدى. استانانىڭ ايبارى قازاق مەملەكەتىنىڭ ايبارىنا اينالدى. ەلباسىمىزدىڭ ابىرويى دا ەلوردانىڭ وركەن جايۋىمەن وسە ءتۇستى. كەزىندە، اقمولاعا استانانىڭ اۋىسۋى تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمەلەر بولعانمەن، قازىر جۇرتشىلىق ەلباسىنىڭ بۇل شەشىمىنە مىڭدا ءبىر العىس ايتادى. ەندەشە، استانانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ءدايىم حاقتىڭ كوزى ءھام حالىقتىڭ ءسوزى تۋرا بولسىن دەگەن تىلەك بىلدەرىمىز!

«اباي-اقپارات»