قاراسازدان باستالعان «مۇقاعالي كەرۋەنى»

نەمەسە
رۋحاني بايلىقتا شەكارا بولمايدى

سوناۋ باعزى زامانداردان ەسىمى بىزگە جەتكەن سىپىرا جىراۋدان باستالىپ حV عاسىرداعى اسان قايعىعا ودان بەرگى وت اۋىزدى وراق ءتىلدى ماحامبەت پەن البان اسانعا دەيىنگى سان عاسىرعا ۇلاسقان قازاقتىڭ جىراۋلىق پوەزياسىن ايتپاعاندا جازبا پوەزياسى ابايدان باستالاتىن قازاق پوەزياسى ۇلى اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قايعى شەر مەن نازىك سەزىمنىڭ اقىنى ماعجان مەن داۋىلداي ورتە تيگەن قاسىم، سىرشىل دا، مۇڭشىل مۇقاعالي، جۇمباق جۇمەكەن، اسقاق ماحابباتتىڭ جىرشىسى جۇماتاي بولىپ جالعاسىپ كەرۋەن تارتتى...

ءوزىنىڭ سىرشىل دا، مۇڭشىل، شىنشىل پوەزياسى ارقىلى مىڭداعان، ميلليونداعان وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان عاجايىپ اقىنداردىڭ ءبىرى مۇقاعالي الەم وقىرماندارىمەن قازاق بولىپ، قازاقتىڭ قارا ولەڭى بولىپ تىلدەسىپ سىرلاستى. بۇل ونىڭ ماڭگىلىك پوەزياسى مەن «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ» قۇدىرەتى ەدى. ماقاتاەۆتىڭ ءوزى دە «قارا ولەڭى قازاقتىڭ قۇدىرەتىم، وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن» دەمەي مە؟..

قىتايداعى قازاقتارعا مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارمالارى وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ جەتە باستاپتى. العاش رەت 1954 جىلى «شىنجاڭ يسكۋستۆوسى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بۇحارا تىشقانباەۆ وسى جۋرنالدىڭ 6 نومەرiنە سول كەزدەگى جاس اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ بiرنەشە ولەڭدەرiن باسقان. سودان سوڭ اراعا كوپ جىلدار سالىپ بارىپ، ماقاتاەۆتىڭ پوەزياسىن شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى ميلليوننان استام قازاققا قازاقتا «مۇقاعالي ماقاتاەۆتاي» عاجايىپ تالانتتى اقىننىڭ بولعانىن جەتكىزگەن قازاقتىڭ بەلگىلى ادەبيەتشى عالىمى، قىزىل يمپەريانىڭ كەزىندە-اق قازاقستاندا العاش رەت شىعىس تۇركىستان ادەبيەتىن، ونداعى ۇلت-ازاتتىق يدياسىن زەرتتەگەن عالىم تىلەۋجان ساقالوۆ بولسا، العاش رەت ماقاتاەۆتىڭ جىر توپتاماسىن قۇراستىرىپ، وعان العىسوز جازىپ، باسپادان شىعارعان سونداعى قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى، اتاقتى باسپاگەر ءتالىپباي قاباەۆ ەكەنiن، ال ءوزىنىڭ عاجايىپ زەردەسى ارقىلى ەل ىشىنە كەڭ تاراتقان مۇقاعاليدىڭ رۋلاس تۋىسى (ۇلى ءجۇز البان – الجان– سىرىمبەت) بەلگىلى حالىق اقىنى توقتاسىن بايسال بولعانىن ءبولىپ، قاداپ ايتۋ پارىز ەكەنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس بولار ەدى.

1985 الدە 1986 جىلدىڭ سوڭىن الا سوۆەت وداعى مەن قىتاي سىندى ءىرى يمپەريانىڭ اراسىنداعى قىرعيقاباقتىق جۇمسارىپ، سەڭ بۇزىلا باستاعان كەزدە سول كەزدەگى سوۆەتتىك قازاقستاننان قىتايدىڭ شىڭجاڭ اۆتونوميالى ايماعىنا ساپارلاي بارعان تىلەۋجان ساقالوۆ سول ساپارىندا شىڭجاڭداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قۇرمانالى وسپانوۆ، ءتالىپباي قاباەۆ، ءالىمجان قاتباەۆ، ورازانباي ەگەۋباەۆ، راحمەتوللا اپشەۇلى، نىعىمەت مىڭجاني، بۇلانتاي دوسجان، جاقىپ مىرزاحان، شاكەن وڭالباەۆ سەكىلدى بەلگىلى وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ەل مەن جەردىڭ، ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ جايىن ءسوز ەتىسەتدى. ەل مەن جەردى ارالاعان ءوزى ونەرپاز، ءوزى ادەبيەتشى ساقالوۆ سونداعى ەلگە، باۋىرعا دەگەن ساعىنىشىن تىلەنديەۆ پەن ماقاتاەۆتىڭ اتاقتى «سارجايلاۋىمەن»، مۇقاعاليدىڭ  وتتى جىرلارىمەن جەتكىزەدى. قازاقتىڭ قاراسازىن، شالكودەسى مەن ىلە باسىن، الاتاۋدىڭ باۋرايىن، جەتىسۋداي جەر ءجانناتىن، مۇقاعاليداي اقىندى جىرعا قوسادى. قازاقتا، الماتىدا مۇقاعالي ماقاتاەۆتاي ۇلى اقىننىڭ شەڭبەرگە سىيماي وتكەنىن، مۇقاعالي جىرىنىڭ، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ قۇدىرەتىن كوسىلە وتىرىپ اڭگىمە ەتكەن تىلەۋجان ساقالوۆتىڭ ايتۋىنداعى مۇقاعالي اقىن ولەڭدەرىن، ونىڭ ولەڭدەرىنە جازىلعان اندەردى، «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى»، «تاڭجارىق پەن ءنۇريلانىڭ ايتىسى» سىندى قازاق ايتىسىنىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرىن وسى ساقالوۆتىڭ داۋسىمەن ءۇنتاسپاسىنا ءتۇسىرىپ قالادى. بۇل جازبالار بىردەن-بىرگە كوشىلىرىپ، شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ اراسىنا اۋىزشا دا، جازباشا دا كەڭ تاراپ كەتەدى. 1988 ساۋىردە شىڭجاڭ اۆتونوميالى ايماعىنىڭ ورتالىعى ۇرمىجىدەن شىڭجاڭ جاستار باسپاسىنان وسى باسپانىڭ باس رەداكتورى، اعا رەداكتور، بەلگىلى ادەبيەتشى عالىم ءتالىپباي قاباەۆتىڭ قۇراستىرىپ، العىسوز جازۋىمەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قازدار قايتىپ بارالى» جىر توپتاماسى (كىتاپتىڭ اتىن قۇراستىرۋشى قويعان) باسىلىپ شىقتى. بۇل ماقاتاەۆتىڭ قىتايدا باسىلعان تۇڭعىش جيناعى.

ماقاتاەۆ پوەزياسىنا تاڭدانا، تامسانا قاراعان سونداعى ءاربىر قازاق سونداي ءبىر ىستىق ىقىلاسپەن، زور ماحابباتپەن تالاسا-تارماسا وقىدى. جىر توپتاماسىنا جازعان كىرىسپە سوزىندە: «مۇقاعالي ماقاتاەۆ سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسى نارىنقول اۋدانىنداعى قاراسوز دەگەن جەردە تۋىپتى. كول-كوسىر دارىندى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ التىن قازىعى ادامدىق ادال ار، تۋعان اتامەكەن، كۇللى جەر شارى ىسپەتتى. ول وسىنىڭ قامىن قامداپ، مۇڭىن مۇڭداپ جىرلاپتى. وسى ارقىلى پوەزيا اسپانىنىڭ  جىر شولپانىنا اينالىپتى. ماقاتاەۆ شىعارمالارى ەلىمىزگە كەشەۋىلدەپ كىرسە دە، وزىنە قاس كەسەك ءبىتىمدى ويلارىمەن، وزگەشە ەكپىن قۇلپىرعان مانەر بەدەرەىمەن كىردى. ەلىمىز وقىرماندارى مۇقاعالي شىعارمالارىن جاتىرقامايدى، ونى وزىمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە وسكەن سىرلاسىنداي، ءوزىنىڭ قادىرلى قالامگەرىندەي ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، ءسۇيسىنىپ وقيدى. اقىننىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» اتتى بۇل توپتاماسىن «ارمىسىڭدار دوستار»، «قارلىعاشىم كەلدىڭ بە؟»، «ماۆەر»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «ءومىر داستان»، «ءومىر وزەن»، «داريعا جۇرەك»، «سوعادى جۇرەك»، «شولپان» قاتارلى كىتاپتارىنان سۇرىپتاپ قۇراستىردىق»، - دەپ جازدى ءتالىپباي قاباەۆ.

وسدان كەيىن قىتايدا مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارمالارىن تانۋ مەن ناسيحاتتاۋدىڭ ءداۋىرى باستالدى. بۇل جىر توپتاماسى 2016 جىلعا دەيىن ون نەشە رەت قايتا باسىلىپ، نەشە ون مىڭداعان تارالىممەن تارالدى. مۇققاعالي ماقاتاەۆتىڭ شىعارماشىلىق، ادەبي مۇراسىنىڭ شىڭجاڭداعى قازاقتار اراسىندا اۋىزشا دا، جازباشا دا كەڭ تارالعانىن جاڭا ءبىر سوزىمىزدە ايتقان بولاتىنبىز. ءوزىنىڭ عاجايىپ ەسكە ۇستاۋ قابىلەتى مەن زەردەسىنىڭ ارقاسىندا مۇقاعالي اقىننىڭ بۇكىل دەرلىك ولەڭ داستاندارىن (شامامەن ءتورت-بەس ءجۇز) جاتقا ايتىپ، ەل ىشىنە كەڭىنەن جايعان سونداعى حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى توقتاسىن بايسالۇلى (1928–2016جج) بولعان.

ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءانشى، جىرشىلىق پەن ايتىسكەرلىكتى وزىنە سەرىك ەتكەن، اعارتۋ قىزمەتىمەن اينالىسقان، بۇكىل ىلە وڭىرىندەگى البان مەن قىزايعا، التى الاشقا سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن دە، باتىلدىعىمەن دە تانىلعان توقتاسىن اقساقالدىڭ وتباسىنا جاقسى مەن جايساڭدار، ءسوز ۇستاعان كىسىلەر،  قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ءجيى-ءجيى اتباسىن بۇرىپ، ولەڭ-جىرمەن اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتادى ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى قازاقتىڭ كلاسسيك قالامگەرى، قازاق اڭگىمەسىنىڭ حاس شەبەرى كورنەكتى جازۋشى راحىمجان وتارباەۆ 2011 جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە قازان ايىندا شىڭجاڭ اۆتونومياسى ىلە وبلىسىنىڭ مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا قاراستى اقدالا اۋىلىندا تۇراتىن توقتاسىن اقساقالعا امانداسا بارىپ، ەكەۋارا سۇحباتتاس بولىپ، بىرنەشە كۇن سىرلاسادى. قازاقتىڭ نە ءبىر ەپوستىق داستاندارى مەن اسان قايعىدان، ماحامبەتكە دەيىنگى قازاق جىراۋلارىنىڭ جىرلارىن، ودان بەرگى اباي مەن شاكارىمنىڭ، جامبىل مەن كەمپىربايدىڭ، اسەت پەن كودەكتىڭ، ماعجان مەن ساكەننىڭ، ءىلياستىڭ، قاسىم مەن مۇقاعاليدىڭ، تاڭجارىق پەن شارعىننىڭ ولەڭدەرىن، «تاڭجارىق پەن شارعىننىڭ ايتىسى»، «تاڭجارىق پەن ءنۇريلانىڭ ايتىسى»، «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى»، «تاڭجارىق پەن كودەكتىڭ ايتىسىن» بىرنەشە كۇن بويى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايدى. قازاق ءسوزىنىڭ قايماعىن بويىنا سىڭىرگەن، ءوزى وت اۋىزدى شەشەن جازۋشىنىڭ تاڭ قالعانى سونشاما: «اعا، قايدا ءجۇرسىز تاسادا قالىپسىز-اۋ»، - دەيدى شىداي الماي. «دۇنيەدە مەندەي سورلى اقىن بار ما، باسپاعا ءبىر اۋىز ءسوز كورىنەگەن»، - دەپ ءاننىڭ دە، ايتىستىڭ دا قۇلاگەرى اتاقتى اسەتتىڭ \اسەتنايمانباي\ جىرلاعانىنداي سۋىرىپ سالما اقىندىعىمەن التى الاشقا اتى كەتىپ، داڭقى اسپانداعانىمەن، باسپادا ءبىر اۋىز ءسوزى جاريالانباعان، باقىتتى دا باقىتسىز اقىن-جىراۋ تۋرالى جازۋشى «قازاق ادەبيەتى گازەتىندە «قازاقتىڭ سوڭعى جىراۋى»، - دەگەن ماقالا جازىپ جاريالاپتى.

جاڭاعى ءتالىپباي اعا قاباەۆ قۇراستىرعان «قازدار قايتىپ باراپدى» توپتاماسىنداعى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ءبىر ءبولىم شىعارمالارى شىڭجاڭداعى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. اتاقتى «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «رايىمبەك، رايىمبەك»، «موتسسارد جانازاسى» پوەمالارى مەن ولەڭدەرىنىڭ ورتا، ورتالاۋ سىنىپتارىنىڭ ادەبيەت وقۋلىعىنا (وقۋ-اعارتۋ باسپاسى»، 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006 جج) ەنگىزىلۋى ماقاتاەۆ شىعارمالارىنىڭ شەتەلدەردە ادەبي، عىلىمي، رۋحاني اينالىمعا تۇسكەنىن كورسەتەدى.

«قازدار قايتىپ بارادىدان» كەيىن ءار جىلدارى ماقاتاەۆتىڭ «جىلاپ قايتتىم ءومىردىڭ بازارىنان» (قۇراستىرعان ۇلانبەك قابدوللا، ىلە حالىق باسپاسى، 1995 جىل), «جىرلايدى جۇرەك» (قۇراستىرعان نازيگۇل تالىپبايقىزى، شىڭجاڭ جاستار باسپاسى، 2001 جىل), «جۇرەك دەمىن العاندا» (قۇراستىرعان مادەتحان مۇستافين ،«شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2003 جىل), «اققۋدىڭ قاناتىنا جازىلعان جىر» (قۇراستىرىپ باسپاعا دايىنداعان باقىتبەك توقتاسىنۇلى، «ۇلتتار» باسپاسى، بەيجىڭ 2004 جىل),  «امانات» (قۇراستىرىپ، باساپاعا دايىنداعان باقىتبەك توقتاسىنۇلى، «ۇلتتار» باسپاسى، بەيجىڭ 2006 جىل ) سەكىلدى جىر جيناقتارى جارىق كوردى. بۇل جىر جيناقتارى دا وقىرمان سۇرانىسىمەن بىرنەشە رەت قايتا باسىلعان. «قارا ساز قارا شالعىن ولەڭدە وسكەن» مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭگە بارار جولدا قارا ءسوزدىڭ اۋىلىنا دا ات باسىن بۇرىپتى. كادەۋىلگى مۇقاعالي شەبەر پروزاشى دا بولىپتى. «قوش ماحاببات» دەپ اتالاتىن پروزالىق جيناعى سونىڭ كۋاسى. «قۇلىپتاس»، «مارۋسيانىڭ تاۋى»، «وزگەرمەپتى»، «اجە»، «قوس قارلىعاش»، «جىل قۇستارى» سىندى اڭگىمە-پوۆەستەرىنەن، «قوش ماحاببات»، اتتى پەساسىنان جانە ماقاتاەۆتىڭ ءار جىلدارى جازعان ادەبي سىن ماقالالارىنان تۇراتىن بۇل كىتاپ بەلگىلى باسپاگەر باقىتبەك توقتاسىنۇلى مەن سەرجان سارسەنبايدىڭ باسپاعا دايىنداۋمەن، 2006 جىلى بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتان باسپاسىنان شىعىپتى. سونىمەن، 1990 جىلداردىڭ ورتاسىنان كەيىن شىڭجاڭدا ماقاتاەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر مەن ماقالالار جيناقتار دۇركىن-دۇركىن بولماسا دا ءار كەزدەرى جاريالانىپ تۇرىپتى. اقىن، ادەبيەت سىنشىسى ىدىرىس ءادىلحانۇلى مەن اقىن مۇرات شايمارانۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن، «اڭىزعا اينالعان ادام» اتتى ەستەلىك ەسسەلەر جيناعى 1996 جىلى ىلە حالىق باسپاسىنان ۇلكەن تيراجبەن جارىق كورىپتى. كىتاپقا قازاقستان اۆتورلارىنىڭ ماقالالارى تاڭدالىپ، ەنگىزىلگەن. كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار «قازاق ادەبيەتى»، «لەنينشىل جاس»، «پاراسات»، «جۇلدىز» قاتارلى گازەت-جۋرنالدار مەن فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «شاشى اعارعان قىز» اتتى كىتابىنان پايدالانىپ، قۇراستىرعان. بۇل جەردە بەلگىلى مۇقاعاليتانۋشى عالىم نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ  «اڭىزعا اينالعان ادام» اتتى ەسسەلەر جيناعى قىتايداعى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن مۇقاعاليتانۋدىڭ العاشقى بەتاشارى بولدى دەسە دە بولادى»، - دەگەن پىكىرىمەن كەلىسىۋگە بولادى.

اقىن سەرىك ءداۋىتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن،  «پوەزيا مەنىمەنەن ەگىز بە ەدىڭ» دەگەن مۇقاعالي شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالار مەن ەستەلىكتەر جيناعى 2004 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورىپتى. «سىر سۇحبات»، «ەستەلىك ەسسە»، «اقىن وبرازى»، «شاپاعاتتى شاقتار سىندى» بولىمدەردەن تۇراتىن بۇل كىتاپقا ەكى ەل قالامگەرلەرىنىڭ تاڭداۋلى ماقالالارى توپتاستىرىلعان. بۇل كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا - اقىن، اعا رەداكتور ساۋلەت توقتىباەۆ ءوزىنىڭ وسى كىتاپتىڭ رەداكتورى رەتىندە جازعان العى سوزىندە: «ءىرى تالانتتار جونىندە ءسوز بولعاندا ولاردىڭ وشپەس عۇمىرناماسى، ەڭبەگى، حالقىنا سىيلاعان ۇشان-تەڭىز رۋحاني الەمى دارىپتەلەدى. اسىرەسە ولاردىڭ حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى، جان تازالىعى، ۇلتتىق كەمەلدىلىگى ءۇشىن جول اشقان ءارى سوعان باستاعان كىسىلىك ءومىر ارناسىمەن بىتە قايناسقان اقىل-پاراساتى دارىپتەلەرى ءسوزسىز. مۇنداي تالانتتار ءوزىنىڭ ماڭگىلىك عۇمىرىن ءوز جارالتىس الەمى مەن تالانت-تابيعاتىن تانىتىپ، سونىڭ جولىندا تىنباي ەڭبەكتەنۋگە بەل بايلاعان كۇننەن باستاسا كەرەك. ال سول ماڭگىلىك عۇمىرلى تالانت يەسىنىڭ تانىلۋى ءبىر باسقا دا ونى حالىقتىڭ وقىرمانى تانۋى ءبىر باسقا، ياعني ەكەۋارا ۋاقىت پارقىمەن تۇسىنىستىكتىڭ ىلگەرلى-كەيىندى ءومىر ءسۇرىپ جاتاتىن حالىقتىڭ قولدا بار اسىلىن جوعالتىپ الىپ، ارتىنان جامىراي قايتا قاۋىشاتىن دا، كەزىندە تانىسا دا قاتار جۇرگەن ازاماتىنا جاي كوزبەن قاراپ ارتىنان اڭىراپ، بار-جوعىن تۇگەندەپ جاتاتىنى سوندىقتان بولار. انە سونان بەرى قانشاما ۋاقىت زىمىراپ، سان سوراپ ءوشىپ، سان ۇرپاق جاڭالاندى. عاسىردان عاسىرعا قادام تاستادىق. الايدا مۇقاعالي ماقاتاەۆ جاسامپازدىعىنىڭ سول ۋاقىتتىڭ شەگىن بۇزىپ، ءوزىنىڭ بايىرعى قالپىمەن ۋاقىت وزعان سايىن تۇلەگەن جاڭارعان، قۇدىرەتتى كۇشىمەن اراداعى ءبىر مەزگىل ساياسي ءھام الەۋمەتتىك ۇردىستەن سوڭ قىتاي قازاقتارىنا اسىرەسە، 1980 جىلداردىڭ جاس تالاپ تۇلەكتەرىنە قايتا ورالدى»، - دەپ پاراساتتى پايىمداۋ جاسايدى.

وسىنداي تاعى ءبىر جيناق مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر مەن اقىننىڭ كۇندەلىكتەرىنەن تۇراتىن «مۇقاعالي قازاقتىڭ دومبىراسى» دەگەن جيناق. كىتاپ شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان 2003 جىلى باسىلعان. بۇل دا سونداعى قازاق وقىرماندارى تالاسا-تارماسا وقىعان كىتاپ بولعانىن ايتۋ كەرەك. وسىلايشا مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ كىتاپتارىمەن، ول تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەر مەن ەسسەلەر توپتالامارى ءار كەزدەرى باسىلىم كورىپ، قولدان-قولعا تاراپ جاتتى.

قوش، سونىمەن شىڭجاڭداعى قازاقتار اراسىندا ماقاتاەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ادەبي زەرتتەۋلەر، ەسسە رەكۆيۋمدار سول وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان جازىلا باستاپتى. سۇلتان جانبولاتوۆ، ساۋلەت توقتىباي، بالاپار رابات، ىدىرىس ءادىلحان، نۇرلان سارسەنباي، باقىتجان يمانقۇل، نۇربولات ابدىقادىر، كادىربەك بەردىقوجاۇلى سەكىلدى قالامگەرلەر مەن ادەبيەتشى عالىمداردىڭ ماقالالارى سونداعى ءارتۇرلى ادەبي باسىلىمداردا گازەت-جۋرنالداردا جاريالانىپ تۇرعان. شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتڭ وكىلى عالىم-جازۋشى، پروفەسسور سۇلتان جانبولاتوۆ: «الەمدەگى كۇللى قازاق تۇگىلى حالىق سانى ميللياردتان اسقان قىتاي سياقتى وزگە دە ەلگە تانىمال قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى مۇقاعالي ماقاتاەۆ قازاق پوەزياسىنا كەسەك ۇلەس قوسقان قازاقتىڭ شەبەر، ليريك اقىنى. ۇزدىك اۋدارماشى. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ پوەزياسى قايشا تاباراقتىڭ تارجىماسىمەن قىتاي وقىرماندارىنا جەتىپ، اۋديتورياسىن كەڭەيتتى»، - دەپتى. قىتايداعى قازاق قالامگەرلەرى جازعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋرالى ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن مىنا ەكى ەڭبەكتى، ءبىرى - بەيجىڭدە تۇراتىن قازاق قالامگەرى، سونداعى بەيجىڭ راديوسىنىڭ اعا ديكتورى، ادەبي-مۋىزىكالىق باعدارلامالار رەداكتسياسىنىڭ جۇرگىزۋشى رەداكتورى، قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى، اۋدارماشى، ءوزى كومپوزيتور، ءانشى، بالاپان راباتوۆتىڭ «سورتاڭ تاعدىر، تارپاڭ تالانت» دەگەن ەسسە رەكۆيۋمىن (ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ 1998 جىل), ەندى ءبىرى - شىنجاندىق جازۋشى، مۇقاعاليتانۋشى، ادەبيەتشى عالىم نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ «مۇقاعالي كەرۋەنى» (ۇلتتار باسپاسى،بەيجىڭ 2016 جىل، ان-ارىس باسپاسى، الماتى 2018 جىل) كىتابىن ءبولىپ ايتۋعا بولادى. بالاپان راباتوۆتىڭ مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋرالى جازعان ەسسە رەكۆيۋمنان بولمىسى بولەك دارا تالانتتىڭ «ەل مەن جەر» دەپ سوققان اقىندىق جۇرەگىن، اققۋدىڭ قاناتىنا جازىلعان جىرداي ساعىنىشىن بايقايسىڭ. ءحانتاڭرى، اسپان تاۋلار مەن الماتىنىڭ اراسىندا شارىقتاعان اقىن قيالى كادەۋىلگى ۇيرەگشىكتى ويلارعا قامالىپ قالمايدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى اتتاپ ءوتىپ ەركىن وي، ۇشقىر سەزىمدەرمەن استاسقان ب.راباتوۆتىڭ ەسسە رەكۆيۋمى ولەڭ قۇساتىپ توگىلىپ جازىلعان. وسىدان ءبىراز ەرتەرەكتە جازىلعانىنا قاراماستان قازىرگى ءبىزدىڭ جاس جاڭا وقىرماندارعا جاقىن، كوركەم دۇنيە سەكىلدى جاقسى وقىلادى.

ەندى ءبىرى جاڭا ايتقانىمىزداي نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ «مۇقاعالي كەرۋەنى» كىتابى. نۇرلان سارسەنباەۆ مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ مۇراسىن زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە «مۇقاعالي كەرۋەنىنە» بارار جولعا دەيىن ون نەشە جىلعى ىزدەنىستى باسىپ ءوتتى. ونىڭ وسىعان دەيىن ءار جىلدارى شىڭجاڭداعى جانە قازاقستانداعى ادەبي باسىلىمداردا، گازەت-جۋرنالدارعا «بولاشاققا مۇقاعالي كەرۋەنى»، «قاراساز قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم»، «مۇقاعالي»، «مۇقاپعالي ماقاتاەۆتىڭ اتا-تەگى كىم» دەگەن سەكىلدى ونشاقتى ماقالاسى جاريالانعان ەكەن. مىناۋ ەڭبەك سول ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى سوندا مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ شىققان توپىراعى، اتا-تەگى تۋرالى ارىدان سىر شەرتەدى. اقىنمەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن ەركىن ءىبىتانوۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا اراسىنداعى ءومىر ساباقتاستىعى جان-جاقتى ءسوز بولادى. سونىمەن بىرگە، قىتاي قازاقتارىنداعى مۇقاعاليتانۋ بارىسىن تىلگە تيەك ەتسە، ماقاتاەۆ پوەزياسىنىڭ سىر مەن سيپاتىن، پوەتيكاسىن اشىپ كورسەتۋگە دە اۆتور وزىنشە قۇلشىنىس تانىتقان. ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان راباتوۆتىڭ دا، سارسەنباەۆتىڭ دا بۇل ەڭبەكتەرىن مۇقاعاليتانۋعا قوسقان ۇلەس رەتىندە باعالاۋعا بولادى.

رۋحاني بايلىقتا شەكارا بولمايدى. قازاق پوەزياسىنىڭ دات شالماس التىن قازىعىنا اينالعان مۇقاعالي ماقاتاەۆ پوەزياسىنىڭ شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى تاعدىرى باسقا بولعانمەن، تامىرى ءبىر قازاقتىڭ رۋحاني بايلىعىنا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى، توقسانىنشى جىلدارىنداعى شىڭجاڭ قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەيۋىنە، داۋىربولگىش جاڭا دەڭگەيگە كوتەرلۋىنە ىقپالىنىڭ ءوزى مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ ورتاق رۋحاني بايلىققا اينالىپ كەتكەنىنىڭ كۋاسى. «وسەدى ولەڭ نەمەسە كوشەدى ولەڭ»، - دەپ اقىننىڭ ءوزى جىرلاعانداي ءومىر وزەننىڭ ۇلى ايدىنىندا ءوزىنىڭ ۇلى ارناسىن سالىپ، قازاقتىڭ التىن دومبىراسىنا اينالىپ كەتكەن قاراسازدان باستالعان مۇقاعالي اقىننىڭ «كوش كەرۋەنى»، «مەن جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ قۇرداسىمىن» دەپ ءوزى بولجاپ كەتكەندەي، جاس ۇرپاقپەن سىرلاسىپ، كەلەشەككە كوش كەرۋەنىن تۇزەپ، ماڭگىلىككە كوشىپ بارادى. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ۇلى كوش كەرۋەنىنە بارىمىزدە سۇيسىنە قاراپ جاڭا تۋعان جاس وسكىن قازاقتىڭ ءار بالاسى قوش كەلدىڭ «مۇقاعالي كەرۋەنى» دەپ تۇرعانداي. قازاق ولەڭىنىڭ ۇلى كوشى مۇقاعاليدىڭ كوش كەرۋەنى بوشلاشاققا بەت الىپ بارادى.

جانايىم اۋعانبايقىزى، 

فيلولوگ

Abai.kz