وتكەندە ەاەو اياسىندا «ورتاق ۆاليۋتا» تاقىرىبى تاعى دا تالقى بولعانىن جازدىق. ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا جايلى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا وكىلى يا مالكينا دەگەن ايەل ءسوز ەتتى.

«ەاەو ءدال قازىر ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتقان جوق. الايدا، بۇل بۇل تاقىرىپقا ءبىز ناقتى شارتتاردى قاراستىرعان سوڭ قايتىپ ورالۋىمىز مۇمكىن»، - دەپتى مالكينا.

دەپتى دە ەاەو-عا مۇشە ەكى مەملەكەت ءوز ۆاليۋتالارىنا بالاما رەتىندە، ءوز ەلدەرىندە جەكە-جەكە تسيفرلىق ۆاليۋتا ەنگىزىپ جاتقانىن ايتىپتى. ولار: قازاقستان مەن رەسەي ەكەن.

«ءبىزدىڭ كوميسسيا (ەەك)  بىرنەشە جىلدان بەرى بۇل ماسەلە بويىنشا ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدى قابىلداۋدى سۇرادى. الايدا وداققا مۇشە مەملەكەتتەر بۇعان دايىن بولماي شىقتى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزدان باس تارتتى. دەسە دە، وداقتاس ەلدەردىڭ ورتالىق بانكتەرى ۇلتتىق تسيفرلىق ۆاليۋتا ماسەلەسىن ءوز ىشىندە قاراستىرىپ جاتىر. مىسالى، بىلتىر رەسەي ورتالىق بانكى «تسيفرلىق رۋبل» تۋرالى بايانداماسىن جاريالادى. ال اعىمداعى جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكى «تسيفرلىق تەڭگە» تۋرالى بايانداماسىن ۇسىندى»، - دەپتى مالكينا.

ەەك رەسمي وكىلى يا مالكينا جوعارىداعى ايتىلعان دەرەكتەر نەگىزىندە، وداقتا ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تاقىرىبىنا قايتىپ ورالۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن ناقتىلاپ ايتقان.

«بۇل ماسەلەلەر ەاەو مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلتتىق قۇزىرەتىنە قاتىستى. بىراق وداقتاس تاراپتاردىڭ بۇل باستاماسى مەن سول ەلدەردە ۇلتتىق تسيفرلىق ۆاليۋتا تەحنولوگيالارىن ءساتتى قولدانعان جاعدايدا، كوميسسيا بۇل ماسەلەگە قايتا ورالۋى مۇمكىن»، - دەپ تۇيىندەيدى مالكينا.

سونىمەن، ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا دەگەنىمىز نە؟ ورتاق ۆاليۋتا مەن ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتانىڭ ايىرماشىلىعى نە؟ ونىڭ قازاقستانعا قاۋىپى قانداي؟ ءبىز وسى ماسەلەلەر جونىندە جانە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ رەسەيگە تاۋەلدىلىگى، جىل سايىن كوبەيىپ كەلە جاتقان سىرتقى قارىز بەن تۇگەسىلۋگە جاقىن ۇلتتىق قور تاقىرىبىندا بەلگىلى ەكونوميست ماقسات حالىق مىرزامەن از-كەم سۇحبات جاسادىق.

رەسەيگە ساتقانىمىزدان، ساتىپ العانىمىز كوپ

- ماكە، اڭگىمەنى بىردەن وتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا تاقىرىبىنان باستاساق... بىرىڭعاي تسيفرلىق ۆاليۋتا دەگەنىمىز نە؟ ورتاق اقشا مەن ورتاق تسيفرلىق اقشانىڭ ايىرماسى نە؟ بۇل ءبىر-ءبىرىنىڭ بالاماسى ەمەس پە؟

- ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرىلدى عوي. اۋەلدە سيپاتى ەكونوميكالىق بوپ قۇرىلدى. ەندى اتالعان وداق اياسىندا سىرتقا، سونىڭ ىشىندە دوللارعا تاۋەلدىلىككە توتەپ بەرۋ ماقساتىندا ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستار ايتىلىپ جاتىر.

- ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى ۇسىنىستار 2014 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتسا، ورتاق تسيفرلىق ۆاليۋتا تۋرالى بيىل جىل باسىنىنان بەرى 2-3 مارتە كوتەرىلىپ وتىر...

- ونىڭ نەگىزى ەۋروپالىق وداقتان الىنىپ وتىر. ەۋروپالىق وداقتا كەزىندە «برەتتون-ۆۋدس» كونفەرەنتسياسى بولدى. 1944 جىلى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش دوللاردى التىنمەن تەڭەستىرۋ ءۇشىن داۋىس بەرۋدى سۇرادى جانە بارلىعى سول كەزدە داۋىس بەردى. ەسەسىنە اقش بۇكىل ەۋروپانى دوللارمەن قامتۋعا ۋادە بەردى. ياعني، قارىزعا اقشا بەرەمىز، دەدى. بىراق، ءبىر ماسەلە بولدى.  60-شى جالداردى ەۋروپا ءوز بەتىنشە ساياسات جۇرگىزە باستاعان كەزدە، اقش ولارعا «ديكتوۆكا» جاساي باستادى. سودان كەيىن، ەۋروپا  بۇعان نارازىلىق ءبىلدىردى. «شالعايدا جاتقان مەملەكەت ءبىزدىڭ ىسىمىزگە نەگە ارالاسادى»، دەدى. سول كەزدە اقش ەۋروپانىڭ قولىن بۇراي باستادى. قارىزدى قايتارۋدى سۇرادى.

ونان سوڭ، ەسىڭىزدە بولسا، 70-ءشى جىلدارى فرانتسيا پرەزيدەنتى دوللاردىڭ بارلىعىن جيناپ، اقش-تان دوللاردى التىنعا الماستىرىپ بەرۋدى  سۇرايدى. كەيىن، اقش ەشكىمدى التىنمەن قامتامىز ەتە المايتىنىن مويىندايدى. سول ۋاقىتتاردا ەۋروپا ەلدەرى، اقش دولارىنا تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن ەلەكتروندىق ۆاليۋتا ويلاپ شىعاردى. ولار ءوزارا ساۋدا جاساعاندا سول ۆاليۋتامەن ەسەپتەسەتىن بولدى. ياعني، وزگە ۆاليۋتاعا اۋدارىپ جاتپايدى.

مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، وسى ەاەو  ەلدەرى اراسىندا ەلەكتروندىق-تسيفرلىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى باستاما وسى سيپاتتا كوتەرىلىپ جاتىر. قولعا الىنىپ جاتسا كەرەك.

- ال ەندى ونىڭ قازاقستانعا قانداي قاۋپى بار؟

- قازاقستانعا قاۋىپى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ءوزارا تاۋار اينالىمىن الىپ قارايىق، ءبىز رەسەيدەن تاۋار الدىق، رەسەيگە تاۋار ساتتىق. تيىسىنشە، وسى تسيفرلىق ۆاليۋتا ارقىلى ەسەپتەسە سالامىز دەلىك. بىراق، ءبىر ماسەلە بار. رەسەيدەن كوبىرەك تاۋار الساق، ورتادا ايىرما قالادى. ول ايىرمانى نەمەن تولەيمىز؟ ونى قانداي اقشامەن قايتارامىز؟ وسى سۇراقتى ءتيىستى ورگاندارعا قويۋ كەرەك؟ ءيا، تيىمدىلىك جاعى بار. تەز ەسەپتەسەدى. ۆاليۋتا الماستىرىپ جۇرمەيدى. مۇنى كاسىپكەرلەر دە قولداۋى مۇمكىن. بىراق، ايىرمانى قاي ۆاليۋتامەن تولەيدى؟ دوللارمەن بە، الدە رۋبلمەن بە؟ ەرتەڭ ءبارىبىر ايىرما بولادى. ءبىزدىڭ رەسەيگە ساتقانىمىزدان، ساتىپ العانىمىز كوپ.  ونىڭ ورنىن ەرتەڭ نەمەن تولتىرامىز؟

44 ملرد:  ەكونوميكامىز قانشالىقتى ۇلتتىق دەڭگەيدە قورعالىپ جاتىر؟

- جالپى، ەكى ەل – قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ەكونوميكالىق ىقپالداستىق – ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىككە (تاۋەلدى تاراپ - قازاقستان) اينالىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ءوزارا ساۋدا-ساتتىقتاعى ديسباللانس، ەاەو-نىڭ ءبىر مۇددەنىڭ (رەسەيدىڭ) مونوپولياسىنا اينالىپ كەتكەنى كوپتەن ايتىلىپ ءجۇر. بۇل قاشانعا دەيىن جالعاسپاق؟

- ەسىڭىزدە بولسا، وسىدان ءبىراز بۇرىن Abai.kz-كە بەرگەن سۇحباتىمدا، سوڭعى 5 جىلدا ەاەو اياسىندا قارىم-قاتىناستار تۋرالى ايتقانمىن. سوڭعى 5 جىلدا ءبىز رەسەيگە 44 ملرد ۇتىلىپ كەلەمىز. كەيبىر ساراپشىلار: «وعان تاڭ قالاتىنى جوق. ءبىز وداققا دەيىن دە، رەسەيدەن كوپ ساتىپ الاتىنبىز. قازىر دە كوپ ساتىپ الىپ جاتىرمىز. ونى وداقا تەلۋدىڭ نە ماعىناسى بار»، - دەپ شىقتى.

ءبىز قاشانعا دەيىن رەسەيگە ۇتىلا بەرۋىمىز كەرەك؟ وسى جىلى ءبىز ەەك-تە توراعالىق جاساپ وتىرمىز.  الدىمىزداعى جەلتوقسان ايىندا الماتىدا سول كوميسسيانىڭ جيىنى وتەدى. سوندا ايتىلۋى كەرەك. وسى وداق، وسى كوميسسيا اياسىندا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز قانشالىقتى ۇلتتىق دەڭگەيدە قورعالىپ جاتىر؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاۋارلارىمىز رەسەي شەكاراسىندا كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ، تۇرىپ قالىپ جاتىر. ال رەسەيدىڭ قانداي تاۋارى بولسا دا بىزگە وپ-وڭاي ءوتىپ جاتىر.

- قازىر ەل ىشىندە ازىق-تۇلىك ءھام تۇتىناتىن وزگە دە تاۋارلار باعاسى قىمباتتاپ جاتىر. كۇن ساناپ. ۇكىمەتتىڭ باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان جۇمىستارى كوز قۋانتارلىق ەمەس. سول ءۇشىن دە پارلامەنت دەپۋتاتتارى ۇكىمەت وتستاۆكاسىن تالاپ ەتۋدە...

- ينفلياتسيانىڭ جاعدايىنا ەكى فاكتور اسەر ەتىپ تۇر. ءبىرىنشىسى – اينالىمداعى اقشانىڭ ۇلعايعاندىعى. سوڭعى 1 جىلدا 4 ترلن تەڭگەدەن استام قاراجات اينالىمعا ەنگىزىلگەن. ەكىنشى فاكتور – كەيىنگە شەگەرىلگەن سۇرانىستار. ازاماتتاردىڭ دا، ەكونوميكاداعى ءوندىرىستىڭ دە سۇرانىسى ارتىپ تۇر. ال ءوندىرىس، پاندەميا كەزىندە ءبىراز توقتاپ قالعان. ول ۋاقىتتاردا سۇرانىس وتە جوعارى بولمادى. ۇكىمەت سول ءوندىرىستى قالپىنا كەلتىرىپ ۇلگەرە الماي جاتىر. ال سۇرانىس كوپ. تيىسىنشە، تاپشىلىق بار. سوندىقتان كوپتەگەن تاۋارلاردىڭ باعاسى قىمباتتاپ وتىر.

ال ەندى رەسەيگە قاراساڭىز، ءبىزدىڭ تەڭگەمىز بۇرىندارى 5,5, ءتىپتى ودان تومەن بولاتىن. قازىر 6 بوپ تۇر. بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس تا. رەسەي رۋبلىنە قاراعاندا ءبىزدىڭ ۆاليۋتامىزدىڭ قۇنسىز بولعانى ءجون.  بۇل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىشكى نارىقتاعى باسەكەلەستىكتى كۇشەيتەدى.  ولاردىڭ تاۋارلارىنىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىز ارزانىراق بولادى.

ۇكىمەتتىڭ سىرتقا قارىزى ۇلعايىپ كەلەدى

- وتكەندە قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى 166 ملرد دوللارعا جەتكەنى رەسمي تۇردە مالىمدەلدى. بىلتىر 150 ملرد دوللاردان اساتىن. ونىڭ الدىندا ءتىپتى ازىراق ەدى. بايقاساڭىز، سىرتقى قارىز جىل ساناپ ۇلعايىپ كەلەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە تاۋەلسىزدىگىمىزگە ءتونىپ تۇرعان قاتەر ەمەس پە؟

- شىنىن ايتۋ كەرەك، الدىڭعى ءبىر جىلدارى سىرتقى قارىز ءبىرشاما ازايعان ەدى. قازىر قايتا ءوسىپ كەلە جاتىر. سوڭعى 1-2 جىلدا ءبىزدىڭ سىرتقى قارىمىز 150 ملرد دوللاردىڭ ۇستىندە بولعان. بيىل ءتىپتى 170 ملرد-قا قاراي بەت الدى. دەمەك، سىرتقى قارىز ءوسىپ جاتىر. وسى قارىزداردىڭ ىشىندە بىزگە قاۋىپتىسى قايسى؟ سونى قاراستىرۋ كەرەك.

سىرتقا قارىزداردىڭ ءوزى بولىنەدى. فيرما ارالىق قارىزدار دەگەن بار، 65 پايىز شاماسىندا. فيرما ارالىق قارىزدار – ەلىمىزگە تارتىلىپ وتىرعان ينۆەستيتسيا. شەتەلدىك كوپتەگەن ءىرى كومپانيالاردىڭ ەلىمىزگە قۇيىپ وتىرعان ينۆەستيتسيالارى. ولار ءوز قارىزدارىن، كەيىن ءوندىرىپ الادى.  بىراق، ەسەسىنە قازاقستاندا زاۋىتتار، كاسىپورىندار تۇرعىزىلىپ، حالىقتى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر. بۇل دۇرىس تەندەنتسيا.  ودان قورقۋدىڭ كەرەگى جوق.

قاۋىپتى قارىزدار بار – ول مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىعى ءۇشىن الىنعان قارىزدار.  ول ۇكىمەتتىڭ قارىزى. ول دا ۇلعايىپ جاتىر. كوبىنەسە، ءبىزدىڭ شەندىلەر ۇكىمەت قارىزى - سىرتقى قارىزدىڭ 8-9 پايىز عانا قۇرايدى دەيدى. ول شامامەن 13-14 ملرد دوللار بولۋى ءمۇمىن. بىراق، ونىڭ ءوزى ءوسىپ جاتىر. سوعان ءمان بەرۋ كەرەك. ۇكىمەت ءوزىنىڭ بيۋدجەت تاپشىلىعىن سىرتقى قارىز ەسەبىنەن جابا بەرۋى دۇرىس ەمەس.

ودان كەيىنگى ماڭىزدى سالا – كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزىن ۇكىمەتتىك قارىزعا قوسپايدى. مەنىڭشە، ونى قوسىپ ەسەپتەۋ كەرەك. ويتكەنى، ول دا ۇكىمەتتىك قارىز. قانداي دا ءبىر ۇلتتىق كومپانيا سىرتتان قارىز الاتىن بولسا، ول ۇلتتىق كومپانيا بولعانى ءۇشىن الادى. ارتىندا مەملەكەت تۇر دەپ بەرەدى. ەرتەڭ ول كومپانيالار قارىزىن قايتارا الماي جاتسا، مەملەكەت وعان جاۋاپ بەرەدى. سوندىقتان، وعان دا كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

وسى جىلى عانا ۇلتتىق بانك سونى ايقىنداپ كورسەتتى. كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور قارىزى – 21 ملرد دوللاردان اسادى دەدى. سوندىقتان، جاڭاعى 8-9 پايىز دەگەنگە وسى 21 ملرد دوللاردى تاعى قوسساڭىز، بۇل الدەقايدا ۇلكەن قاراجات. بۇل وتە ماڭىزدى قارىز!

ودان كەيىن تاعى ءبىر 20 ملرد دوللارداي قارىز – وزگە سەكتورلاردىڭ قارىزى دەيدى. ول قانداي وزگە سەكتورلار؟ ايقىندالماعان. انىق ەمەس. سول قارىزعا دا ءۇڭىلۋ كەرەك، تەكسەرۋ كەرەك. بۇل قارىزدارعا قاتىستى مەملەكەت جاۋاپكەرشىلىگى قانداي؟ بۇل دا كۇماندى. سوندىقتان، ول دا قاۋىپتى قارىز.

ۇلتتىق قور تاۋسىلۋعا جاقىن قالدى

- ءبىر جىلدارى 90 ملرد دوللارعا جەتەقابىل بولعان ۇلتتىق قور قازىر ورتايىپ، 56-57 ملرد دوللارعا تاياپ قالدى. بۇلاي جالعاسا بەرسە، 3-4 جىلدا ۇلتتىق قور تاۋسىلىپ تىنباي ما؟ ونداي جاعدايدا قازاقستان ەكونوميكاسى قايتپەك؟

- راس، ۇلتتىق قور سوڭعى جىلدارى ورتايىپ جاتىر. وتكەن جىلدىڭ وزىندە پاندەميامەن كۇرەسۋ ءۇشىن 4,7 ترلن تەڭگە الىندى. بيىل 3 ترلن تەڭگە تاعى اۋدارىلىپ جاتىر. وتكەندە عانا الداعى ءۇش جىلدىق بيۋدجەت جوسپارلانىپ، بەكىتىلدى. ول جەردە دە الداعى ۋاقىتتا ۇلتىق قوردان 6,6 ترلن تەڭگە الىناتىنى بەلگىلى بولدى. دەمەك، الدە دە ۇلتتىق قور قاراجاتىن الاتىن بوپ تۇرمىز. ۇلتتىق قورعا اۋدارعاننان العانىمىز كوپ بوپ تۇر. بۇل جاقسى تەندەنتسيا ەمەس. ەرتەڭ ۇلتتىق قور تاۋسىلىپ قالۋى مۇمكىن.  وسى جىلدىڭ وزىندە، جاز ايىندا ەسەپ كوميتەتى ۇلتتىق قور قاراجاتى – ءجىو 30 پايىزىنا جاقىنداپ قالدى دەدى. ەگەر قورداعى قاراجات 30 پايىزدان جوعارى بولسا، وندا وسە الادى دەگەن ءسوز. ەگەر سول 30 پايىزدان تومەندەپ كەتسە، وندا جوعالۋعا بەت الادى. وندا نيگەريا، ۆەنەسۋەلا سەكىلدى ۇلتتىق قورلارىن تاۋىسىپ قويعان ەللدەر قاتىران قوسىلامىز. سوندىقتان، ۇلتتىق قوردى ۇنەمدەپ، كەرىسىنشە ۇلعايتۋ جولدارىن ويلاستىرۋ كەرەك.

قازىر ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى اقش-تا، ەۋروپادا قۇندى قاعازدار تۇرىندە ساقتاۋلى تۇر. سول قاراجاتتارعا جىل سوڭىندا بەلگىلى ءبىر دارەجە سىياقى بەرىلەدى. سول سىياقىنى عانا الىپ، جۇمساۋعا بولادى.

نورۆەگيانىڭ مىسالىن قاراساڭىز، وسىدان 1-2 جىل بۇرىن ترلن دوللارى بار قور بولعان. الەمدەگى نومەرى ءبىرىنشى ۇلتتىق قور. قازىر ول سوما ءوسىپ، 1,2 ترلن دوللاردان اسقان. ال ول جاقتا حالىق سانى 5-6 ملن شاماسىندا. سوندا، از عانا حالقى بار مەملەكەت، سونداي ۇلكەن قورى بار. جوق دەگەندە 10 پايىزدىق سىياقى مولشەرلەمەسىندە، جىل سوڭىندا كىرىس السا، 100 ملرد دوللاردان استام قاراجات نورۆەگيا اسپانىنان توگىلگەلى تۇر. جاي عانا سىياقىنىڭ وزىنەن تۇسەتىن اقشا بۇل.  1 ترلن دوللار دەپ اۋزىمىزدى ايعا بىلەمەسكە تە، ءبىز ۇلتتىق قورىمىزدى 100 ملرد دوللارعا جەتكىزسەك، ودان تۇسەتىن سىياقىنىڭ ءوزى 20 ملرد دوللارداي بولادى ەكەن. ال ول 20 ملرد دوللار، وتكەن جىلى پانلدەميامەن كۇرەسەمىز دەپ العان قاراجاتتان اسىپ جىعىلادى.

جاي عانا ۇلتتىق قوردى ۇلعايتىپ، سونىڭ سىياقىسىنان تۇسەتىن اقشامەن-اق، ءومىر سۇرۋگە ابدەن بولادى. ۇلتتىق قور قاراجاتىن بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونەركاسىپتى دامىتۋ ءۇشىن، ادامي كاپيتالدى جانداندىرۋ ءۇشىن ت.ب. جۇمساساق ول الدەقايدا پايدا بولار ەدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. ىسكە ءسات...

- وزدەرىڭىزگە دە كوپ راحمەت!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz