بۇل شىعارمانىڭ دۇنيەگە كەلگەنiنە ون جىلداي ۋاقىت بولىپتى. كورنەكتi جازۋشى قالامىنا ارقاۋ ەتكەن مۇنداي كەيiپكەرلەر قوعامىمىزدا ءالi دە كەزدەسەدi. بۇرىن بiرەن-ساران عانا بولسا، جىل وتكەن سايىن ۇلتىنا قارسى پiكiر ايتاتىندار سانى كوبەيiپ كەلە جاتقانى وكiنiشتi. «قازاق تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكەن جوق» دەيتiندەر دە تابىلادى. ۇلتتىڭ تiلiنە، ۇلتتىڭ دiلiنە قارسى پiكiر ايتاتىندار كوبەيمەسە، ازايماي تۇرعان بۇگiنگi قوعامدا كورنەكتi جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننiڭ «پودونوك» اتتى شىعارماسى وقىرمانعا وي سالار، كوكiرەك كوزiن وياتار دەگەن ۇمiتپەن گازەتiمiزدiڭ بەتiندە جاريالاۋدى ءجون كوردiك.
بەلگiلi, بەلگiلi ەمەس، اتاقتى، جاي عانا اتاقتى ەمەس، داڭقتى سiلiمتiك پودونوكتىڭ كەزەكتi ەرلiگi تۋرالى ەستiگەن سايىن... قانىم بۇزىلاتىن. اقىرى قولىما قالام الدىم. دارمەنسiزدiڭ iسi. جالعىز مەن ەمەس، بۇكiل قازاق قاۋىمىنىڭ باسىنداعى احۋال. قاۋقارسىز قارا حالىقتى ايتاسىز، ءوز كەلەسiنە كەلگەندە ايداھارداي اقىرىپ، اۋزىنان جالىن شاشىپ تۇرعان بيلەۋشi تاپتىڭ بەيشارالىق ايناسى. ايتەۋiر بiزدەن ءسوز قالماسىن دەپ جازىپ وتىرىڭىز.
بۇل - فەنومەن ەدى، - تاۋەلسىزدىك زامانداعى تاڭعالارلىق قۇبىلىس. وسىنىڭ الدىندا عانا اتاعى جەر جارىپ شىققان. الەم ءۇشىن بولماسا دا، قازاق ءۇشىن. جيىرما بەس جاسىندا - عىلىم كانديداتى، جيىرما سەگىزىندە - دوكتور. ءبىرى شىنتاق ەلى، ءبىرى بارماق ەلى، ەكى كىتابى ىركەس-تىركەس جاريالاندى. كوشپەندى قازاق مادەنيەتى، كوشپەندى وركەنيەت تاريحى. ەكى كىتاپقا دا بيلەۋشى ورتالىق - ماسكەۋ تۇرعىسىنداعى بەدەلدى باسىلىمدار نازار اۋداردى، ءجاي عانا نازار ەمەس، الدە ورىس، الدە جويىت، قايتكەندە دە كەڭەستىك عىلىمنىڭ ۇلكەن تۇلعالارى تاراپىنان ايتىلعان قوشەمەت، ماداق. ەندى قازاقتا نە جان قالسىن. بىرىنەن ءبىرى وزىپ، دارىپتەي باستادى. بەيرەسمي سانالاتىن، كەڭ تارالىم، ارقيلى سىپاتتاعى اقپارات، ءتىپتى كومسومول جارشىسى تۇرىپتى، رەسپۋبليكالىق جەتەكشى پارتيالىق گازەتتىڭ ءوزى «جارقىراپ شىققان جاڭا نۇر» دەگەن تاقىرىپ، باسىنان باشپايىنا دەيىن ەڭسەلى سۋرەتىمەن، تەبىنگىدەي ۇلكەن، تۇبىنەن قوزعاعان تەرەڭ ماقالا بەردى. بۇگىنگى قازاقي عىلىمىنىڭ تۇلعاسى - وسى... پودونوك ەكەن. بۇل پودونوك ۇلتشىل، كەرتارتپا كۇشتەردىڭ زيانكەس قارسىلىعىنا قاراماستان، قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا باعداردىڭ نەگىزىن سالعان. عاسىرلار قويناۋىنان قوپارىپ، قانشاما جاڭالىق اشقان. اتاقتى كەڭەس وقىمىستىلارى گۋندارەۆ پەن گۋبەرمان جوعارى باعالاعان. تەك ءوز جۇرتىندا عانا لايىعىمەن تانىلماي وتىر. جاس دەپ، وتىزعا جاڭا كەلدى دەپ، قيسىنسىزدان تاعى بىردەڭەلەردى بىقسىتىپ، كۇنى كەشە اكادەمياعا وتكىزبەي قويدى... الداعى سايلاۋدا پودونوك اكادەميك بولماعاندا كىم بولۋى كەرەك؟ جەتەكشى پارتيالىق گازەتتەگى جۇلدىزدى ماقالا وسىنداي، دوڭايبات سۇراۋمەن ءتامامدالاتىن. كەلەسى جىلعى جاڭا سايلاۋدا اكادەميك دارەجەسىنە كىم وتەرى ايدان انىق ەدى.
بىراق الدە باقىت، الدە سور... تاۋەلسىزدىك كەلدى. سور بولماسا دا، باقىت ەكەن. پودونوك ءۇشىن. كەلەسى سايلاۋدا، وتكەن جولعى ماڭايلاماعانى تۇرىپتى، ءبىر دە ءبىر داۋىس الا الماي، تاقىر قايتتى. كولدەنەڭ جۇرتشىلىق بۇرىنعى ۇيات-ايات، ادەپ-ءتارتىپ جايىنا قالىپ، بەيباستىق بىلگىرلىك، ياعني بەرەكەسىز انارحياعا بوي الدىرعان كارى اكادەميكتەردىڭ كەنەۋسىز ىشتارلىعىنا بالاعان. بىراق ەسكى دە بولسا جاڭا اتانعان ەگەمەن وكىمەتتىڭ كوزقاراسى ءتۇزۋ بولاتىن. جاقسى ەسەپتە تۇر. رۋحاني نومەنكلاتۋرا. ۇلت ءۇشىن، جۇرت ءۇشىن، وكىمەت پەن پارتيا ءۇشىن قاجەتتى كىسىلەردى ايالاپ ساقتاۋ كەرەك، ءوسىپ-ونۋىنە جاعداي جاساۋ كەرەك. تۋ كوتەرىپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزدە بۇلاردىڭ باعاسى بۇرىنعىدان دا ارتا تۇسپەك.
بۇل كەزدە، ياعني كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭىن الا، شالعاي شەت ەلدەردە قوعامدىق عىلىمدار تارابىندا قانشاما حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ جاتار ەدى. ارينە، اۋەلگى كەزەكتە زامانى وتكەن، ەسكىلىك جارشىسى - قاۋساعان شالدار ەمەس، جاڭا داۋىرمەن بىرگە كوتەرىلگەن قىلشىلداعان جىگىت - ءبىزدىڭ پودونوك اتتاناتىن بولدى. كوبىنە جالعىز، كەيدە ەكىنشى قاتارداعى تاعى ءبىر جاستارمەن بىرگە. پالەنىڭ شەتىن شىعارعان دا وسى تىركەمە سەرىكتەرى.
فرانتسيادا، الدە گەرمانيادا وتكەرىلگەن الدەبىر سيمپوزيۋمدا باسقا اڭگىمە جايىنا قالىپ، بىرگە كەلگەن ەكى قازاق ءوزارا ايتىسىپ كەتەدى عوي. ءبىزدىڭ پودونوك الەمنىڭ ءار قيىرى - جيىرما جەتى ەلدەن جينالعان عۇلامالاردى تەگىس اڭتارىپ، "باسقا ەمەس، قازاقستانعا تاۋەلسىزدىك تيگەنى بەكەر بولدى، قازاق حالقى وركەنيەتكە ءتان مۇنداي يگىلىككە دايىن ەمەس، قارا بۇقارا نادان، عىلىمي ينتەلليگەنتسيا ءالسىز، ونەر مەن ادەبيەت مەشەۋ، ياعني قازاقتا سانالى، ۇعىمدى، ءبىلىمدى ەليتا جوق، سوندىقتان قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەڭ ءزارۋ، ومىرلىك، كوكەيكەستى ماسەلە - رەسەيگە قايتا قوسىلۋ!" - دەپ تۇجىرىمدايدى عوي. جاڭا نۇرعا تىركەمە رەتىندە بارعان تاتىمسىز جىگىت ارنايى بايانداماسىن جيىپ قويىپ، وسىعان قاراما-قارسى تۇرعىدا سويلەپتى دەيدى. ارينە، ءبىزدىڭ پودونوك جاۋاپسىز قالدىرمايدى. تىركەمە دە توقتامايدى. سونىمەن... تەگىن كونتسەرت. قالعان جۇرت اۋىلداعى داۋ-دامايىن شۇبالتىپ اكەپ، ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىنا جايىپ سالعان بەيباق ەكەۋگە جىميا كۇلىپ، قاراعان دا وتىرعان. ۇيات بولدى دەيدى. بار كىنا جولسىز تىركەمەدە. ۇندەمەي-اق قويسا عوي، تۇك تە جوق. ول از بولعانداي، قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعى قانشاما اڭگىمە كويىتكەن. بىراق بۇل كەپ باسپاسوزگە، نە ەفيرگە تارامادى، كوپشىلىككە بەيماعلۇم قالعان. ەستىگەن ءبىرلى-جارىم جۇرت ءمان بەرمەگەن.
وسى وقيعادان سوڭ پودونوكتىڭ باعى كوتەرىلدى. ەندى بەرىدەگى، ءوزى قىزمەت اتقاراتىن جارلى-جالباعاي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ دە، جوعارىداعى، كورىنگەنگە ءبىر جاپاقتاپ، قالتىراپ وتىرعان وكىمەتتىڭ دە كەرەگى جوق. قازاقستانداعى ءار ءتۇرلى حالىقارالىق قاۋىمداستىق پەن ۇلتتىق مادەنيەت ۇيىمدارى قامقورلىعىنا العان. ەركىن ويلى ەرەن رەتىندە تاڭداۋلىلار ساناتىنا قوسىلعان ەدى. مۇحيتتىڭ ارعى، بەرگى جاعىنداعى الدەبىر الىس شەت ەلدەردە بۇگىنگى ورتالىق ازيا تۋرالى عىلىمي كونفەرەنتسيا نەمەسە ابىرويلى سيمپوزيۋم. تاقاۋ توڭىرەكتە كەشەگى كەڭەستىك كەڭىستىككە قاتىستى، بولاشاق بىرلىك قامىنداعى دابىرالى جيىن. تەك يگى جاقسىلار، تاڭداۋلىنىڭ ىرىكتەۋلىسى عانا شاقىرىلاتىن اتاۋلى باسقوسۋلار. بارىنە دە پودونوك بارادى. قايتىپ كەلگەن سوڭ ەركىن باعدار، دەموكراتيالىق وي-پىكىردى ورىسشا باسىلىمدارعا قۇلاش-قۇلاش سۇحباتتار بەرەدى. بۇكىل قازاقتىڭ، قازاقتىڭ ەمەس كازاحستاننىڭ اقىل-وي، ار-نامىسى - كومپارتيا... ە-ە... باسقا ەمەس، سول عانا سياقتى. الاي دەپ ايتقان. مىنانى دالەلدەگەن. بۇكىل باتىس جۇرتىنىڭ كوزىن اشقان. كوزدەرى ونسىز دا اشىق قوي ءوز تارابىندا. مىناۋ - بوتەن تاراپ، ياعني ءسوز - ءبىزدىڭ سۇرىقسىز، دەموكراتيالىق، ادامگەرشىلىك قاسيەت اتاۋلىدان ماقۇرىم قالعان جابايى ولكە تۋرالى. نەتكەن شالقار وي، قيساپسىز ءبىلىم. بىراق... شەت ەلدىك سۇحباتتاردى، وعان جالعاس تولعاۋ ماقالالاردى باجايلاپ وقىعان جۇرت... بۇل ماسەلەدە الدەنەندەي كىلتيپان بارىن اڭداي باستاپ ەدى. ارعى بەتتەن دە تام-تۇم حابار جەتكەن. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا، ايگىلى پەنسيلۆانيا ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن اتاۋلى كەڭەستە... ءبىزدىڭ پودونوك بۇل قازاقتار ەشقاشان ەرىكتى ەل بولىپ كورگەن ەمەس، مەملەكەت قۇرعان ەمەس، ءوزارا قىرقىسىپ جاتقان جەكە رۋلار عانا بولدى، ولاردىڭ ءوزى ءار تەكتى; وسىنداي، پىشىراعان، بەي-بەرەكەت جۇرت رەسەي بوداندىعىنا وتكەننەن سوڭ عانا تەرريتوريالىق-اكىمشىلىك تۇتاستىعىن سەزىنە باستادى، ال كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قولدان جاسالعان، يەلىگى ارتىعىمەن قيىلعان جاساندى رەسپۋبلي­كا قۇرامىندا مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسىنىڭ وركەندەۋىنە مۇمكىندىك الدى، ەندى مىنە، ەشكىم ويلاماعان، تىلەمەگەن تاۋەلسىزدىك ناتيجەسىندە پايدا بولعان جاڭا مەملەكەت - تامىرسىز اعاش سياقتى... دەپ گاپىرەدى. پولشادان كەلگەن جاس پروفەسسور سۇراق قويدى دەيدى. «ءسىز قازاقستاننان كەلە تۇرا، قازاق دەگەن حالىقتىڭ دۇنيەدە بارلىعىنا كۇمان كەلتىرەدى ەكەنسىز. ءجون. سوندا ءسىزدىڭ... عافۋ ەتىڭىز، ءسىزدىڭ ۇلتىڭىز كىم بولادى؟» «وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق!» -دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. «ەشتەڭە بار. مەن پولياكپىن. ورىس ەمەس، فرانتسۋز ەمەس. جانە ءوز ۇلتىمدى ەشكىمگە ايىرباستامايمىن. ەكىنشى سۇراق. ەگەر ءسىز ايتقانداي، بۇل قازاق - ءار ءتۇرلى، ءار تەكتى رۋلاردىڭ جابايى جيىنتىعى بولسا، ولار ءوزارا قانداي تىلدە سويلەسەدى؟ جەتەكشى ديالەكت قانداي؟». «سۇراۋ بايىپسىز، -دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. - مەن ءتىلشى ەمەسپىن». «ءسىز ءتىلشى ەمەسسىز، - دەيدى جاس پولياك. -بىراق ءتىلىڭىز بار. جاڭا ءتاپ-ءتاۋىر اعىلشىن تىلىندە بايانداما جاساپ شىقتىڭىز. مەن ءسىزدىڭ ءوز وتانىڭىزدا قاي ديالەكتىدە سويلەيتىنىڭىزدى سۇراپ تۇرمىن». بۇل جولعى ساۋال ءتىپتى ورىنسىز ەدى. بىراق امال نە، ءارى جاس، ءارى پولياك. ءوزىنىڭ كيگەن كيىم، كەسكىن-كەيپى دە عالىمنان گورى كوشەدە جۇرگەن ەسىرىك بالاعا كوبىرەك ۇقسايدى. ەندى جاۋاپ تا ساۋالعا سايكەس دوكىر شىقتى دەيدى. «مەن ونداي ارتتا قالعان، قاراڭعى ەلدى ءوزىمنىڭ وتانىم دەپ ايتۋعا ارلانام!» -دەپتى ءبىزدىڭ پودونوك. سول كەزدە جەر تۇبىنەن، الەمنىڭ ءار قيىرىنان كەلەلى كەڭەسكە جينالىپ وتىرعان قاسقا مەن جايساڭ توبەدەن ۇرعانداي، تۇگەل اڭىرىپ قالدى دەيدى. الدە رەسەي، الدە ارمەنيا وكىلدەرى وتىرعان تۇستان كۇلكىگە ۇقساس شيقىل شىقتى دەيدى. الدە پارسى، الدە زاڭگى جوتكىرىندى دەيدى. ءمىز باقپاعان ءبىزدىڭ پودونوك قانا، سودان سوڭ جاڭاعى جاس پروفەسسور. كەنەت جاس پروفەسسور سىپايى ءجۇز، ناق داۋىسپەن، اۋەزدى، قاتقىل، بەلگىسىز ءبىر تىلدە سويلەپ كەتتى دەيدى. قازاق تىلىندە. ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ الدە اكەسىن ەسكە العان، الدە شەشەسىن ماداقتاعان. اتا-بابالارىن قوزعاعان. "يا نە پوزۆوليۋ تاك وسكوربليات سەبيا!" - ياعني "مەن ءوزىمدى بۇلايشا قورلاۋعا جول بەرمەيمىن!» - دەپتى مىنبەدە قۇنىسىپ تۇرعان پودونوك كۇدىرەيە كوتەرىلىپ، تازا ورىسشا. پولياك تا ورىس تىلىنە كوشتى دەيدى. «كەشىرىڭىز، ءسىز قازاق بولا تۇرا قازاقشا بىلمەيدى ەكەنسىز. مەن مىنا ءسىزدى كورسە اتا-اناڭىز قايتەر ەدى، اتا-باباڭىز نە ىستەر ەدى دەدىم. ارتىق كەتكەنىمە عافۋ وتىنەم. ال جاڭاعى، مەن ايتپاعان ءسوزدى ايتاتىن كىسى ءوز ەلىڭىزدە ءالى تالاي رەت الدىڭىزدان شىعادى...». الدە راس، الدە وتىرىك، وسىنداي شاتاق بولىپتى. شەت ەل، مادەنيەتتى جۇرت، قۇداي ساقتاپ، اقىرى داۋ-جانجالسىز بىتكەن.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ال تۇركيادا وسى ءسوز ارتى - مۇرىن بۇزار توبەلەسكە اينالا جازداعان. وسى ءسوز بولاتىنى - ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ بارلىق ەل، بارلىق كەڭەستەگى بارلىق ءسوزى - ءبىر-اق ءسوز. قازاق - ميعۇلا. قازاق - حايۋان. تاريحى جوق، مادەنيەتى جوق. ەشقاشان دەربەس ەل بولماعان. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك - كوكتەن تۇسكەن زورلىق. تۇككە قاجەتى جوق. ورىستىلدىلەر ءۇشىن قاسىرەت. قازاق ءۇشىن ازاپ. سوندىقتان دا ەشكىم كەرەكسىنبەي وتىر. شارتتى تۇردەگى ەگەمەندىك دەگەن - بيلىك باسىنداعى جەبىر توپقا عانا قاجەت. ءبارى دە تاريحتىڭ مازاعى. بۇل جولعى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيتقىسى - انكاراداعى تۇرىك-امەريكان بيلكەنت ۋنيۆەرسيتەتى ەكەن. مۇنداعى كوپشىلىك قاۋىم تۇرىكتەردىڭ كوزى اتىزداي بولدى دەيدى. وسىنداي، اقىلعا سىيمايتىن عالامات باياندامادان سوڭ ەستەرىن جيا الماي، ماڭگىرىپ وتىرىپ قالسا كەرەك. ابىروي بولعاندا، اۋەلگى ءسوزدى امەريكاندىق ارىپتەس الىپتى. «ءسىز، قۇرمەتتى پروفەس­سور، ادامزات تاريحىندا بولماعان جاڭالىق اشىپ وتىرسىز. جەر الەمدە ازاتتىق اڭسامايتىن، ەركىن ومىردەن قۇلدىق بۇعاۋدى ارتىق كورەتىن حالىق بار ەكەن. وسى تاراپتاعى عىلىمي-فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرىڭىزدى ودان ارى جالعاستىرا بەرىڭىز. بۇگىنگىدەن دە زور ناتيجەگە جەتەسىز. بىراق مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءسىز فيلوسوف ەمەس، تاريحشى سياقتىسىز. كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار انىقتاماسىندا سولاي جازىلعان. مەن دە تاريحشىمىن. قۇراما شتاتتاردا ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان تۋراسىندا جازىلعان ەڭبەكتەر ءبىرتالاي. نەگىزى سىزگە دە تانىس بولۋعا ءتيىس. ەندەشە، ءبىر سۇراق. ءسىز بايانداماڭىزدا، قاقاس ەستىمەسەم، بۇرىن قازاقتا مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعان جوق دەدىڭىز. ەل باسقارۋ جارعىلارى، قۇقىق، زاڭ جۇيەلەرى بولمادى، قاۋىمنىڭ جۇپىنى تىرشىلىك كەبىنە وراي، جابايى تۇردەگى كەيبىر نىساندار عانا ۇشىراستى دەدىڭىز. مەن بەرگى، قازاق ورداسىن ايتپاي-اق قويايىن. سوندا قالاي، سىزدىڭشە، التىن وردا - مەملەكەت ەمەس پە؟ ۇلى تۇرىك قاعاندىعىنا قالاي قارايسىز؟» «بۇل - جارتىلاي فەودالدىق، جىرتقىش قۇرىلىمداردىڭ قازاق تاريحىنا ەشقانداي قاتىناسى جوق!» - دەيدى ءبىزدىڭ پودونوك. «جاۋابىڭىزعا تولىق قاناعاتتانام، - دەيدى ارىق، ۇزىن بويلى، بۋرىل شاشتى امەريكان پروفەسسورى بولماشى تاعزىم جاساپ. - ءبىز بىلمەي ءجۇر ەكەنبىز. قازاقتار ورتالىق ازياعا XV عاسىردا كوسموستان دەسانت رەتىندە ءتۇسىرىلىپتى. مىرزالار مەن ايىمدار، قۇرمەتتى ارىپتەستەر، عافۋ وتىنەم، مەنىڭ الگىندەي ساۋال قويۋىمنىڭ ءوزى بەكەر شىقتى.» بىراق ساۋال قويۋعا قۇلشىنىپ وتىرعاندار كوپ ەكەن. «تۇرىكتەر قايدان كەلگەن؟ ولار دا كوسموس­تان ءتۇستى مە؟» - دەپ سۇرايدى بىرەۋى. تۇرىك. اعىلشىنشا. «ەتو، دولجنو بىت ۆيدنەە ۆام!» - دەپتى ءبىزدىڭ پودونوك ورىسشا. قاساقانا. وزدەرىڭ جاقسى بىلۋگە تيىسسىڭدەر. «ىس تابوي حاراشو پاگاۋاريم درۋگوي حاروشي مەستو!" -دەيدى زالدا وتىرعان، قىزىققا كەلگەن كوپشىلىك ىشىنەن تاعى بىرەۋ، ورىسشا. سەنىمەن باسقا ءبىر جەردە جاقسىلاپ سويلەسەمىز. قالاي ەكەنى بەلگىلى. چەشەن ەكەن. قازاقستانداعى چەشەن دياسپوراسى تۋرالى الدەبىر اعايىن سويلەمەك، سوعان قوسشى بولىپ قەلگەندەردىڭ ءبىرى. توراعا جۇرتشىلىقتى تارتىپكە شاقىرادى. سۇراق تا ءتامام. كەلەسى بايانداما باستالادى.
بۇل، سوڭعى، شاتاق اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى الماتىعا ءوسىپ، وركەندەپ جەتەدى. وسىدان سوڭ پودونوكتىڭ مارتەبەسى بۇرىنعىدان ارمەن كوتەرىلدى. ماسەلە بيلكەنتتەگى، نەمەسە پەنسيلۆانيا، نەمەسە باسقاداي ءبىر ءبىلىم ورداسىنداعى، ول تاراپتا قانشا دابىرالى بولسا دا، مۇندا جاڭعىرىعىنىڭ ءوزى ءۇزىلىپ جەتكەن، عىلىمي ورتادان اسپاعان انتي-قازاق باياندامالارعا عانا تىرەلىپ تۇرماعان. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ پودونوك عىلىمدى تۇگەسىپ، ساياساتقا ارالاسا باستاعان ەدى. توتەدەن، نەمەسە ەتەكتەن ەمەس. تۋرا توبەدەن. قازاق دەگەن جۇرت تاريحتان تىس، عىلىمدا جوق، مادەنيەتتەن كەندە بولسا، وسىنشاما قۇيقالى، كەڭبايتاق قونىستا دەربەس مەملەكەت بولىپ وتىرۋعا حاقىسى بار ما؟ جارار، كەزدەيسوقتان تاۋەلسىزدىك الىپ قالىپتى. سول «تاۋەلسىز» اتالاتىن ەلدى باسقارۋعا ساناسى، ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى جەتە مە؟ جاۋاپ ناقتى ەدى. حاقىسى جوق. باسقارا المايدى، ۇستاي المايدى. ماناتى، ءبىر جاعى باتىس، ءبىر جاعى شىعىستى دابىلداتقان عىلىمي باياندامالاردىڭ جەكەلەگەن تەزيستەرى ءار كەزدە، كۇندەلىكتى ءباسپاسوز بەتىندە سۇحبات، شاعىن ماقالالار تۇرىندە كورىنىس بەرگەن ەدى، جاداعاي ەمەس، باسقا ءبىر، ەكىنشى، ءۇشىنشى قاتارداعى دەمەسەك تە، ءمانىسى ازىراق، ازىراق ەمەس، ۋاقىت وزا كەلە شەشىلەتىندەي كورىنگەن - عىلىمنىڭ احۋالى، وقىمىستى جۇرتتىڭ كۇنكورىسى قيىنداپ كەتكەنى تۋراسىنداعى، كوپشىلىك كوڭىلىندەگى داۋسىز اقيقاتتارمەن استاس ءوتىپ جاتقان. دۇرىس-اۋ دەسكەن جۇرت. پروفەسسوردىڭ ايلىق اقىسى اپتالىق اس-سۋىنا جەتپەيدى. اكادە­ميا اناۋ، ازىپ-توزىپ بارا جاتقان. عىلىم قالاي دامىماق. اقىل-پاراسات قالاي ورىستەمەك. دامۋ، ورىستەۋ قايدا، قۇلدىراپ كەرى كەتتىك. پودونوك بۇل جاعىن جەتكىزىپ-اق ايتقان ەكەن. كوڭىلدەن شىقتى. سوعان وراي، باسقا ايتقاندارى كولەڭكەدە قالا بەرگەن. بىراق كوپ ۇزاماي-اق عىلىمنىڭ دامۋى، كۇنكورىس، تىرشىلىك ماسەلەسى سولعىنداي كەلە، ءبىرجولا ۇمىتىلدى. زامانا تالابىنان، پاراسات بيىگىنەن تۋىنداعان ساياسي-الەۋمەتتىك احۋال - شىنايى بولاشاق ماسەلەسى العا شىققان. ول دەگەنىڭىز - قازاقستان، قازاق... ەمەس، كازاحستان تاعدىرى.
ءيا! قازاقسىز قازاقستان. دەسە دە، ارتىق ەمەس پە؟ قازاقسىز بولسا، نەگە كازاحستان؟ شىنىندا دا. ويلاپ قاراساڭىز، مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق ەكەن. سوناۋ ۇلى امەريكا مەملەكەتىندە... بۇدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ۇندىستەردىڭ كوپتەگەن جەر اتاۋلارى ءالى تۇر ەمەس پە. كازاحستان دا سونداي، شارتتى گەوگرافيالىق اتاۋ بولىپ قالا بەرمەك. تەك بەس ءجۇز جىل بويى ەمەس. ازىرشە عانا. ارادا بەلگىلى ءبىر مەرزىم وزىپ، قازاق اتاۋلىنىڭ ءۇنى ءبىرجولا وشكەن كەزدە وزگەرتۋ وپ-وڭاي. ەۋرازيا دەي سالىڭىز. نەمەسە تسەنترالنايا ازيا. وڭتۇستىك افريكا دەگەن سياقتى. ەكۋادور دەگەن سياقتى. بۇدان گورى تاۋىرىرەك اتاۋ دا تابىلادى. وڭتۇستىك - وزبەككە كەتسە. شىعىس - قىتايعا كەتسە. ماڭعىشلاق - تۇركىمەنگە بەرىلسە، ارينە، قازىر ەمەس، ساپپاس ساپارمۇرات ولگەننەن سوڭ. ال قالعان، التىندى، مۇنايلى بايتاق قونىس، ارينە، رەسەيگە. قازىناسىن الىپ، قالدىعىن وزىنە سىيلايتىن كومەكشى رەس­پۋبليكا - ارزان جۇمىسشى، تەگىن مال. يۋجنايا سيبير بولادى دا شىعادى.
ءبىزدىڭ پودونوك ءدال وسىلاي دەپ ايتقان جوق. بىراق باسقاشا دا ايتپاعان. مىنا كازاحتار وزدەرى تاۋەلسىز دەپ اتاعان باي مەملەكەتتى دۇرىستاپ مەڭگەرە الماي وتىر. مەڭگەرەر قيسىنى دا جوق (ماناعى، ءجۇز مارتە قايتالانعان، داۋسىز دالەلدەر: تاريحى بولعان جوق، مادەنيەتى بولعان جوق، دەربەس مەملەكەتتىڭ جۇقاناسىن دا كورمەگەن). ەندەشە، ۇلكەن قاۋىپ بار. توڭىرەكتەگى قۋاتتى دەرجاۆالار: ءبىر جاقتا قىتاي، ءبىر جاقتا رەسەي، ءبىر جاقتا قىرعىز... جوق قىرعىز ەمەس، وزبەك بولشەكتەپ اكەتۋگە ءتيىس. قانداي ايالى ارمان! جۇرتتىڭ قامىن جەگەن بولىپ وتىرىپ، قازاقستاندى قيراتۋ پروگرامماسىن سىزىپتى. بورشالاپ، ەنشىلەپ الۋعا تولىق مۇمكىندىك بار! ءسوز جوق، جۇزەگە اسۋى كەرەك. سوندا بۇگىنگى شيەلەنىسكەن بارلىق ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ياعني ۇلتارالىق قيىن ماسەلەنىڭ بارلىعى دا ءوز شەشىمىن تاپپاق.
ءبىزدىڭ پودونوكقا قارسى شىن ايقاي وسى­ كەزدە عانا كوتەرىلگەن. كوتەرگەن - ەل­دىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپكەر سۇيىكتى وكىمەت پەن تۋىسقان پارتيا ەمەس. ولار ونسىز دا باس­قالار ولجالاۋعا ءتيىس تەگىن بايلىقتى وزدەرى يەمدەنىپ قالۋ جولىنداعى ۇيقىسىز، كۇلكىسىز اۋىر جۇمىستان قولدارى تيمەي جاتقان. ايعاي-اتتاندى كوتەرگەن - قايتكەندە دە قۇرالاقان قالۋعا كەسىلگەن قارا بۇقارا. جۋرناليستەر، جازۋشىلار. رەسمي ەمەس، مادەني، ادەبي اقپارات بەتىندە. قارسى جاق قىڭق ەتپەدى. ياعني ءورىستىلدى، ەركىن ويلى باسىلىمدار. ولار قازاقشا وقىمايدى. وقىسا دا... قىستىرمايدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ءبىزدىڭ پودونوك ءوزى تۋرالى ايتىلىپ جاتقان، تۇنشىعىپ، ەكى قات جەر استىندا قالعان ءدۇمپۋدى ەستىدى، ەستىمەدى - وسىدان سوڭ اشىق كەتكەن. ءتورت جىل بويعى توعىز بايانداماسىن جيناقتاپ، نەگىزگى تەزيستەرىن قازىر بۇكىل جەر ءجۇزى ءۇڭىلىپ وتىرعان «ينتەرنەتكە» جىبەرىپتى. قازاق دەگەن - ماقۇلىق. تۇگەل ازعىن. تۇگەل توزعىن. (ازعان، توزعان ەمەس، اۋەلدەن كاكاي.) تۇگەل حايۋان. حايۋان بولعاندا، شوشقادان ساداعا كەتسىن، - باران. بۇلاردىڭ ەكى اياقتىلار قاۋىمداستىعى قاتارىندا جەر باسىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى ارتىق دەدى. ەركىن راديوتولقىنعا شىعىپ، بۇلاردىڭ ەل باسقارىپ وتىرعان كىسىلەرىنىڭ ءبارى قىلمىسكەر: پاراقور جەمىت، ۇرلىقشى كاززاپ، سولاي بولماس ءجونى جوق، بۇل - قازاق دەگەن حالىقتىڭ كىم ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى، ياعني قازاق بولعاندىقتان جەبىر، قازاق بولعاندىقتان وبىر دەدى. تاۋەلسىز تەلەديدارعا شىعىپ، مادەنيەت پەن ءتىل تۋرالى تولعاندى; مادەنيەت - انايى ەكەن، ال ءتىل - قازاق ءتىلى جابايى عانا ەمەس، مۇلدە جوق، بۇكىل لەكسيكالىق قورى ون بەس-جيىرما سوزدەن اسپايدى، عىلىم مەن تەحنيكا تۇگىلى، كۇندەلىكتى تۇرمىس قاجەتىن وتەي المايتىن دوعال، كوركەم وي، كورىكتى سۋرەتكە قۇرىلاتىن ادەبيەتتىڭ سۇلباسى جوق، مۇنداي تىلمەن اباي كەرەمەت ولەڭ جازدى دەگەن، اۋەزوۆ عالامات رومان جازدى دەگەن - قيسىنسىز ەرتەگى، جازىلمايدى، جازباعان، بوپسالاپ جاسالعان بىردەڭە، تۇپنۇسقا دا تۇككە تۇرمايدى، ورىسشاعا اۋدارعاندا وڭدەپ، جوندەپ، جوباعا كەلتىرگەن، سونىڭ وزىندەگى شاماسى بەلگىلى دەدى. تاعى باسقا جەردە تاعى باسقا ايتقاندارى كوپ. بىراق نەگىزگى ءتۇيىن - ورتاق. بۇرىن تاريحى جوق، مادەنيەتى جوق بولسا، ەندى ءتىلى دە ماقاۋ بولىپ شىقتى. ەشتەڭە دە جوق. جەر بەتىندە بولماعان قازاق دەگەن حالىقتىڭ جۇرتىندا جالعىز پودونوك قانا بار.
مىنە، وسى كەزدە داۋىلدادى ويباي-ات­تان. التايدان اتىراۋعا دەيىن. جەتىسايدان قىزىلجارعا دەيىن. سەگىز ميلليون قازاق تۇگەل كوتەرىلگەن جوق. بىراق سەگىز مىڭىنىڭ اتوي سالعانى انىق. ونىڭ ىشىندە الدە سەكسەن، الدە سەگىز... ءتىسىن قايراپ، قالامىن ۇشتاپ، اۋداندىق گا­زەتكە جەتىپتى. ودان وبلىستىق، ودان ورتالىق باسىلىمدارعا. بۇل نە سۇمدىق. بۇل نە قورلىق. وسىلاي باسىنا ما. توقتاۋ بار ما. تىيىم بار ما. وكىمەت قايدا. پارتيا قايدا. سوت نە ءبىتىرىپ وتىر. ويباي-اتتان تۋرا سەگىز ايعا سوزىلدى. سودان سوڭ سولىقتاپ بارىپ تىندى. ويتكەنى بۇل كەزدە ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ اتاق-ابىرويى بۇرىنعىدان دا اسپانداي تۇسكەن. الەمگە ايگىلى بىلگىر عالىم، باتىس جۇرتىنا كەڭىنەن تانىلعان كۇرەسكەر، دەموكراتيالىق وپپوزيتسيا وكىلى پودونوكتى وتاندىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى عانا ەمەس، حالىقارالىق قالتالى مەكەمەلەر دە ءوز قامقورلىعىنا العان. وركەنيەتكە اياق باسقان ەلدە جەكە باستىڭ، ياعني ءبىر كىسىنىڭ مۇددەسى مەملەكەت مۇددەسىنەن، ياعني بۇكىل حالىقتىڭ مۇددەسىنەن جوعارى بولۋعا ءتيىس ەكەن. ياعني مۇنداعى سەگىز، سىرتتاعى الدە ءتورت، الدە بەس - پالەنباي ميلليون قازاقتىڭ ادامدىق، ازاماتتىق قۇقىعى، ۇلتتىق نامىسىنان - قانداي لاس جاتىردا قانداي ارام سىدىكتەن جارالعانى بەلگىسىز پودونوكتىڭ جەكە باس پايداسى جوعارى كورىنەدى. ايتسا - ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتياعا ۇمتىلىس. قىسىم جاسالسا، تىيىم سالىنسا - ول ناعىز تاعىلىق، كەشەگى توتاليتارلىق جۇيە سارقىنشاعى، كەرەك دەسەڭىز، ازاماتتى قورلاۋ، ادامدىق قۇقىعىنا قايشى جاۋىزدىق. ءسويتىپ، ءدال وسى جولى ءسوز ۇشىعى وزدەرىنە دە ءتيىپ جاتقانى كوڭىلىنە جاقپاعان، سىپايىلاپ بولسا دا قاباق شىتپاق، ياعني ەركىن ويلى دەموكراتتى تارتىپكە شاقىرماق بولعان وكىمەت پەن پارتيا، ءادىل سوت ورىندارى باستالماي جاتقان ءىستى ءبىرجو-لا توقتاتتى. شىنىن ايتقاندا، قازاق باران بولماق تۇگىلى، تىشقان بولىپ كەتسىن. پالەنشە، تۇگەنشە دەپ، ەل باسشىلارىنىڭ ەشقايسىسىن تۇستەگەن جوق، ەندەشە، تىنىشتىق جاقسى.
ەندى پودونوك ابدەن ەسىردى. ايرىقشا قۋاتقا جەتكەن. اتاقتى عالىم عانا ەمەس، ەركىن ويلى ساياسي قايراتكەر عانا ەمەس، وكىمەتكە قارسى دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانىڭ كوشباسشى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى. رەسمي تۇلعا. ۇلكەن ءۇيدىڭ باسپالداعىنا كاك ەتسە دە قوي دەي المايسىڭ. ەلدەگى ەڭ ۇلكەن كىسىلەردىڭ ءوزىنىڭ ءتىسى باتپايدى.
مىنە، ءدال وسى كەزدە ءبىزدىڭ پودونوك ءسال-ءپال عانا تاكتيكالىق قاتە جىبەرگەن. بۇرىن قازاقتى سورلى دەيتىن. وكىمەتتى ۇرى دەيتىن. سونىڭ ءبارى امان-ەسەن بويىنا ءسىڭىپ جاتۋشى ەدى. كورمەيسىز بە، كەزەكتى ءبىر سۇحباتىندا باسشى كوسەمدەرىمىزدى رۋشىل دەپ قالىپتى. رۋشىل ەمەس، ءبىر رۋدان. وندا نە تۇر. بارلىق زاماندا بارلىق جۇرتتى بيلەۋشى تاپ ءبىر ديناستيادان بولعان. ماسەلەن بۇلعار حاندىعىندا - دۋلات. التىن-وردادا - قيات. رەسەيدە - ريۋريك اۋلەتى. تاعىسىن تاعىلار. بىراق ەسكى تاريحتى كىم تەكسەرىپتى. ءبىزدىڭ پودونوكتىڭ سۇرىنگەن جەرى وسى بولدى. بوتەن-باستاق ويى جوق ەدى. قازاقتىڭ - حالىق ەمەسىن، كۇنى بۇگىنشە ەسكى قاۋىمدىق قۇرىلىم دەڭگەيىندە جاتقانىن ايعاقتاۋ ءۇشىن ايتىپ قالعان. رۋلىق ءتارتىپ، رۋلىق سانا، رۋلىق ۇجىم دەيدى عوي. قولى جەتكەن كىسى باسقا رۋلاردى شەتكە قاعىپ، ءوز رۋىنىڭ عانا وكىلدەرىن كوتەرەتىن كورىنە­دى. بىزگە تاۋەلسىزدىك اپەرگەن، ەندى ەلى ءۇشىن جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، التىن شايقاپ، مۇناي ساپىرىپ جاتقان كوسەمدەرىمىز. بۇدان بۇرىن توقسان جەتى اتاسىن كورىندە سىلكىلەپ قاققاندا قىڭق ەتپەگەن وكىمەتىم مۇنداي كوپە-كورنەۋ جالانى قالايشا مويىنداماق. تاس-تالقان اشۋلانادى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى توعىز جىل بويى تايراڭداپ كەلگەن پودونوك ءتورت تاراپتان بىردەي قىسپاققا ءتۇسىپتى. سەگىز قىرىنان بىردەي تەكسەرىلگەن. بالا كەزىنەن بەرگى بارلىق ءىسى.
سويتسە... ءومىربايانىندا ءمىن جوق. اكەدەن جاستاي قالعان، بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا جەتىمدىك كورمەگەن. ناعاشى اتاسى ەلدى كەڭەستەندىرۋ، كولحوزداستىرۋ جىلدارىندا اتاق-ابىرويعا بولەنگەن، تاپ جاۋلارىنا قارسى كۇرەس مايدانىندا شىنىققان بايىرعى بالشابەك، بۇكىل كەڭەس بولماسا دا، ءبىر رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەن ارداگەر ەكەن. اسىراپ-قاعىپ وسىرگەن وگەي اكەسى اۋەلدە وسى سەنىمدى سالادا قىزمەت اتقارعان، كەيىننەن پارتيالىق باسشى جۇمىستاردا بولعان اياۋلى ازامات. ءوزى - سوۆەت مەكتەبىندە تاربيە العان، ماسكەۋدە وقۋ بىتىرگەن، جاس كۇنىنەن كومسومول جۇمىسىندا بەلسەندىلىك تانىتىپ، بۇل سالادا الدىنان كەڭ ءورىس اشىلىپ تۇرعانىنا قاراماستان، وتان تاريحىن تەكسەرۋگە ويىسقان. ناتيجەسى ەلگە ايگىلى. ەشقانداي ءمىن تابا المايسىڭ. وزىنەن عانا ەمەس، اتا-انا، تۋىس-جەكجاتتارىنان دا. راس، كەزىندە سونشا ماداقتالعان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار، سوعان وراي جازىلىپ، جارىققا شىققان، ءبىرى شىنتاق ەلى، ءبىرى بارماق ەلى ەكى كىتاپ تا بۇگىنگى سارىنىمەن ۇندەس، ياعني قازاقتا تۇك تە بولعان جوق، قازاق تۇك ەمەس دەگەن اۋەندە جازىلعان ەكەن، بىراق ول كەزدە كىم نە ايتپادى، سونىڭ ءبارىن تۇگەندەسەك، قازىرگى وتانشىل ۇلتجاندىلاردى تۇگەلگە جۋىق، تۇرمەگە كەسپەسەك تە، قوعامنان الاستاۋ كەرەك، ياعني مۇندا تۇرعان ەشقانداي كريمينال جوق. ەش جەردە. بۇرىنعىسى دا، كەيىنگىسى دە - كادىمگى، قىرعا شىعارماس قىرتىمپاي ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، قازىر دەموكراتيا، پليۋرا­ليزم. سول پليۋ... لاري... تۇكىرىگى شاشىراپ جۇرە بەرسە ءىشى كەبەتىن بە ەدى، پاتشاعار. ءبىر اتانىڭ بالاسى كوتەرىلىپ، ءوسىپ-ءونىپ كەتىپتى دەپ، باسقالار شەتقاقپاي قالدى دەپ، ۇمىتىلا باستاعان رۋشىلدىقتى قوزدىرعانىن قاراشى! مىناۋ باسىنداعى باعىن بىلمەي بىلجىراپ ايتىپ قويدى. ەرتەڭ اقىماق بىرەۋ قوستاپ شىعا كەلەدى. اقىر ءتۇبى الاۋىزدىققا باستايدى. جول بەرۋگە بولمايتىن ەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

رۋشىلدىق سانامەن ۋلانعان پودونوك اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتە ۇستازدىق جاساۋعا ءتيىس ەمەس-ءتى. شۇعىل وتكەرىلگەن كەزەكتى سايلاۋ ناتيجەسىندە اۋەلى كافەدرادان، سودان سوڭ مىنبەردەن ايرىلعان. «ۋھ!.. قۇتىلدىق پا پالەكەتتەن!..» - دەسكەن ارىپتەستەر عانا ەمەس، ستۋدەنتتەر قاۋىمى. بۇدان بۇرىن الدەنەشە مارتە كوتەرىلگەن ماسەلە. قازاق تاريحى قازاقتاردى بالاعاتتايتىن ساباققا اينالدى دەپ تالاي رەت ايتىلعان، قانشاما رەنىش بولعان، تالاي شاعىم تۇسكەن. ونى ەلەگەن ەشكىم جوق. اقىرى مىنە، ايتپاس جەردە اۋزىنان قاعىنعان جالاقور تيەسىلى سىباعاسىن الدى.
ءتىپتى جاقسى بولىپ شىقتى. "وپپوزيتسيا وكىلى قۋدالاندى!»، «ساياسي كوزقاراس قىسپاققا ءتۇستى!»، «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى!» - ورىس ءتىلدى، ەركىن ويلى باسىلىمدار قۇلاش-قۇلاش ماقالالار جاريالادى. تەلەديدار دابىلداتتى. راديو دۇركىرەتتى. جانە سۇيگەن جۇمىسىنان قالعان پودونوكقا تيەسىلى، لايىقتى قىزمەت تابىلدى; كوپ ۇزاماي، شەت جاقتاعى، ءۇش بولمەلى ەسكى پاتەرىن تاستاپ، مارتەبەلى ايماقتاعى ءۇش قابات، ەڭسەلى ءساندى سارايعا كوشتى. ال اتاق-ابىرويى بابىل مۇناراسىمەن بوي تالاسا باستاعان.
وسىدان سوڭ پودونوكتىڭ ەركىن وي، تا­تىمدى پىكىرلەرى ەشقانداي تەجەۋسىز شالقىدى. بۇرىنعى - اۋىل-ءۇي ىشىندەگى كۇبىر-سىبىر ەكەن. ەندى بايتاق، كەڭ دۇنيەگە شىقتى. اشىق داڭعىرا. اششى شىندىق.
ورىس تىلىنە قىسىم جاسالىپ جاتىر! راديو، تەلەديداردا قازاقشا حاباردىڭ كولەمى زورلىقپەن، ولشەۋسىز كوبەيتىلىپ، تۇپا-تۋرا 17 پايىزعا جەتكەن! ۇلى ورىس ءتىلى ءۇشىن 83 پايىز ازدىق قىلادى! بۇل نە قىساس! بۇل نە سۇمدىق!
كازاق ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ۇلەس سالماعى 24 پايىزعا جەتىپ ۇلگەرگەن! كىمگە كەرەك؟ نە ءۇشىن؟
سەيفۋللين كوشەسىندە قازاق جىگىتتەرى عانا تۇر، ساين كوشەسىندە قازاق قىزدارى عانا ءجۇر. ياعني ەركىن بيزنەس سالاسىندا ورىس حالقىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعى شەكتەلىپ جاتىر!
ورىستار مەن ورىس تىلدىلەردىڭ ءار وتبا­سىندا ءبىر، اسسا ەكىدەن ارتىق بالا تابۋعا جول جوق. ال قازاق شاڭىراقتارىندا ءۇش-ءتورت، كەيدە بەس-التى بالادان! بۇل - كوپە-كورنەۋ گەنوتسيد!
كازاحستاننىڭ ۇلتشىل باسشىلارى ەلدەگى تاريحي قالىپتاسقان دەموگرافيالىق احۋالدى وزگەرتپەك. الىس شەت ەلدەردەن ارنايى كۆوتامەن جىلىنا كەم دەگەندە سەكسەن-توقسان ءۇي كوشىپ كەلەدى، بۇلاردىڭ ىشىندە اينالاسى التى-جەتى جىلدا تىم قۇرسا جيىرما-وتىز كىسى، ۇلتشىلدار جايلاعان تيەسىلى مەكەمەلەردى تىنىمسىز مازالاپ ءجۇرىپ، اقىرى ازاماتتىق الادى. ال ورىستاردىڭ بار شارۋاسىن، مازاق قىلعانداي، ءۇش اپتادا ءبىتىرىپ بەرەدى. ۇلتتاردى الالاۋ دەگەن وسى ەمەس پە! بۇدان وتكەن قانداي زورلىق بولۋى مۇمكىن! دولوي، كوپ ۇلتتى كازاحستاننىڭ قازىرگى كازاح ۇلتشىلدارى باسقارعان ۇلتشىل وكىمەتى!
ءبىزدىڭ پودونوك ۇران سالعان سايىن وكىمەتىمىزدىڭ زارەسى ۇشا تۇسەدى. ءوز تىرلىگىن ءوزى كەشىپ جاتقان سورلى حالقىڭىز، ءتىپتى، كەڭەس تۇسىندا بولماعان قورلىق پەن مازاققا ءبىر امال تابار، مىنا پودونوكتىڭ ادال وكىمەتىمىزدى قاراداي ىقتىرعانى قيىن بولدى. جانىڭ اشيدى. اياعى شىرماۋلى، قولى بايلاۋلى. ءبىزدىڭ پودونوكقا زەكىرمەك تۇگىلى، كوز الارتىپ قاراي المايدى. وپپوزيتسيا. دەموكراتيا مەن وركەنيەتتەن ءۇمىتى بار وكىمەت وي-پىكىر ەركىندىگىنە شەكتەۋ سالۋعا ءتيىس ەمەس.
ءسويتىپ «بادىراقكوز، سەن تيسەڭ دە مەن شىدايمىن» جوراسىمەن، امان-ەسەن، تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ءجۇرىپ جاتقاندا، ونسىز دا اسقازانى بۇزىلىپ، تىنىش ۇيقىدان ايرىلعان وكىمەتىمىزدى ءبىرجولا داعدارتا جازداعان ەرەكشە ءبىر وقيعا بولدى. ەركىن ويلى دەموكراتتاردىڭ كەزەكتى ءبىر جيىنىنان سوڭ، بالكىم، قۇپيا ناقسۇيەرمەن وڭاشا ماۋىقتان سوڭ، الدە كوڭىلدەنىپ، بۇلعالاقتاپ، الدە تۇلدانىپ، كەكىرەيىپ، قايتكەندە دە ءبىرشاما كەش ورالعان پودونوك ءدال ءوز ءۇيىنىڭ بوساعاسىندا مۇزعا تايىپ جىعىلىپ، مۇرنىن بۇزىپ العان. شاتقاياقتاي تۇرىپ، ەڭبەكتەي ءسۇرىنىپ، بەت-اۋزىن قان جاپقان قالپىندا ءساندى سارايىنا امان-ەسەن كىرەدى. سودان سوڭ، جەتى قاراڭعى تۇندە... ەرتەڭىنە، ارعى كۇنى... ايقاي-شۋ، تەلەفون، قاپىلىس، جۇگىرىس... ارداقتى وپپوزيتسيانى ارام ۇلتشىلدار سوققىعا جىعىپتى! قاندى وقيعا! قاستاندىق! بۇيتە بەرسە، كىسى ءولىمى دە الىس ەمەس! جاپپاي قۋدالاۋ ەندى تىكەلەي رەپرەسسياعا ۇلاسقان! اق نيەتتى ادامزات قاتەر الدىندا تۇر!
جەر-كوك يۋ-قيۋ، دابىلدادى دا كەتتى.
ەندى قالتاق-قۇلتاق وكىمەتىمدە نە جان قالسىن. جىك-جاپار كەشىرىم سۇرادى. ارنايى مالىمدەمە جاسادى. جاپپاي تەكسەردى. جابىلا ىزدەدى. اقىرى، ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى تاۋلىك، تالما ءتۇس شاعىندا تاپتى.
مۇز! مۇز كىنالى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى بۇل الماتىنىڭ اۋا رايى بۇزىلىپ بارادى. بيىلعى جىل اسىرەسە. اۋەلى قار جاۋعان. تاپالعان. سودان سوڭ كۇن جىلىنعان. ەرىگەن. سودان سوڭ قىرسىعىپ، قايتا سۋىتقان. الداعى كۇرتىك قار، كەشەگى كوكسوقتا بۇگىن توڭ مۇزعا اينالعان. قۇرمەتتى وپپوزيتسيونەر ءوزىنىڭ جەكە مەنشىك كوتتەدجىنىڭ اۋلاسىنا كىرىپ، ءوزى كىلتىمەن اشقان سىرتقى بيىك شارباقتىڭ ايشىقتى ەسىگىن ىشىنەن بەكىتىپ، باسپالداققا جەتە بەرگەندە ەتپەتتەي جىعىلعان. ءسويتىپ، سۇيكىمدى مۇرىن بۇزىلعان. ەشكىم ۇرماي-اق، وزىنەن-ءوزى. ياعني يەسى مۇزعا اياماي سوققان.... اڭداماي سوعىپ العاننان سوڭ، امالسىزدان. اڭداۋسىز بۇزىلعان مۇرىننان امالسىز اققان ادەمى قان ءىزى سول جەردە، اۋلا ىشىندە، باسپالداق تۇبىندە ءوز تاڭباسىن قالدىرعان. ياعني دۇشپانىڭا تىلەمەس وقيعا ىشتە، وڭاشادا بولعان. بىرەۋ-مىرەۋ كولدەنەڭنەن تيىسسە، قان ءىزى سىرتتا قالار ەدى. ياعني قۇرمەتتى دەموكراتتىڭ ءوزى كىنالى... ەمەس. كىنالى - مۇز. بۇل مۇزدى جاۋعىزعان - الگى... ءبىز جوق دەپ جۇرگەن شال. ەشقانداي كۇمانسىز. بولعان وقيعانىڭ دالەلدى ورنى سۋرەتكە تۇسىرىلگەن. ديدار تاسپاعا جازىلعان. البەتتە، شالدىڭ ىسىنە شارا جوق. بىراق ءوزىنىڭ «ساقتاعاندى عانا ساقتايمىن» دەگەن ءسوزى بار. سوندىقتان، اركىم اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋى كەرەك.
ءبارىبىر دالەلدەي المادى. ەشكىم سەنبەگەن. وپپوزيتسيا عانا ەمەس. وپپوزيتسياعا، ياعني پودونوك پەن ونىڭ جاقتاستارىنا قارسى جۇرت تا. ءاي، جارايسىڭ، باياعىدا مۇرنىن بۇزۋ كەرەك ەدى دەسكەن. بەيساۋات جۇرتىڭىز نە. وكىمەتىمنىڭ ءوزى سەنبەگەن. كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن ۇلتشىل بۇزىقتاردىڭ ءبىرى (نەمەسە بىرنەشەۋى جابىلىپ) ساباپ كەتتى دەپ ويلاعان. ارينە، كەزدەيسوقتان ەمەس. قاساقانا.
ەندەشە، ەلدىڭ باياندى تىنىشتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الدىن الا شۇعىل شارالار قولدانىلۋى كەرەك. بۇل جولى مۇرنى عانا بۇزىلىپتى. كەڭسىرىگى امان، ءۇش كۇندە ورنىنا كەلدى. ەرتەڭ الگى ەسىرىك ۇلتشىلدار اۋىزداعىسىن ىركە المايتىن بۇل شىركىننىڭ سيراعىن سىندىرىپ جۇرسە قايتەمىز؟ سيراعىن سالارمىز، قۇلاق، مۇرنىن كەسىپ اكەتسە نە بولماق؟ قۇلاق تا، مۇرىن دا ساداعا، باسىن شاۋىپ السا ورنىن قايدان تاباسىڭ؟ مىنە، ماسەلە قايدا!..
ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە شۇعىل كەڭەس وتكىزىلىپ، بايىپتى شەشىم قابىلداندى، ارنايى قاراجات، جەتكىلىكتى تەحنيكا ءبولىندى، ءتيىستى ورىن، تيەسىلى كىسىلەرگە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەلدى.
ءبىزدىڭ پودونوك مەملەكەت قامقورلىعىنداعى تۇلعا دەپ جاريالانعان. ياعني بارلىق جاعداي تۋعىزىلماق.
قۇرمەتتى كوتتەدج ماڭى، تۋرا ءبىر ورام، تاقاۋ توڭىرەكتەگى بۇرمالار مەن بۇرىشتار، دەموكراتياعا باستاپ تۇرعان داڭعىل ۇنەمى تازا، قارسىز، مۇزسىز، كەدىر-بۇدىر، تومپەش، شۇقىرسىز، ىلعي قاداعالانىپ ۇستالۋى شارت. تاياۋ توڭىرەكتەن كولدەنەڭ كىسىلەر جۇرمەسىن، بالكىم قاستاندىق ويلاعان ۇلتشىلدار شىعار. بەيساۋات ماشينە جۇرمەسىن، وي الىبىنىڭ تىنىشى كەتىپ، ۇيقىسى بۇزىلۋى مۇمكىن. بۇل - سىرتتاي عانا قامقورلىق. مەملەكەتتىك تۇلعانىڭ جەكە باسى مۇلدە قاۋىپسىز بولۋى ءۇشىن، ول قاي ۋاقىتتا دا، قايدا بارسا دا ۇنەمى باقىلاۋ، كۇزەت استىندا بولۋى كەرەك. ياعني جاياۋ جۇرسە - وققاعار، كولىكپەن جۇرسە - قوسشى ماشينالار. تۇلعانىڭ اماندىعى - ەلدەگى تىنىشتىقتىڭ كەپىلى. ال تۇلعانىڭ اۋزىنان كىرىپ شىققان اق يت، كوك يتتەردىڭ جايىنا كەلسەك، بۇدان بۇرىن دا تالاي قاندەن مەن توبەتتى كورگەنبىز، شاۋىلدەيدى، ارىلدايدى، ۇندەمەسەڭ ءوزى-اق قويادى، ياعني ءسوز بوستاندىعى، دەموكراتيا ۇردىسىمەن، تولىق ەركىندىك اياسىندا ءوزىنىڭ قوعامدىق قىزمەتىن ودان ارى جالعاستىرا بەرەدى.
جالعاستىرىپ جاتىر. سوڭعى مۇزعا تايىپ جىعىلعاننان بەرى بۇكىل الەم تا­نى­عان قايراتكەرگە اينالعان پودونوك قازىر "كازاحستان بەز كازاحوۆ" - «قازاقسىز قازاقستان» اتتى، كەڭ اۋقىم، تەرەڭ تولعامدى پروگراممالىق قۇجاتتى ناقتى جۇزەگە اسىرۋ تارابىنداعى پارمەندى ارەكەتكە دايىندالىپ جاتقان كورىنەدى. جوعارعى جاق - ەلدىڭ باياندى تىنىشتىعىن ويلاعان وكىمەتىمىز ماقۇل كورىپتى دەگەن دە سىبىس بار. عاجاپ ەمەس. ويتكەنى ول تاراپتا دا تۇلعانىڭ تۋعان ىنىلەرى كوپ دەپ ەستيمىز.

2003

«تۇركىستان» گازەتى