وتكەن اپتادا ەلىمىزدەگى مەكتەپ اۋلاسىندا ورىن العان ەكى وقىس وقيعا (الماتىداعى حيميا-بيولوگيا باعىتىندا ءبىلىم بەرەتىن نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبى وقۋشىسىنىڭ قايعىلى ءولىمى جانە قىتايمەن شەكارا ماڭىنداعى پەنجىم اۋىلدىق مەكتەبى ۇيعىر-قازاق وقۋشىلارىنىڭ اراسىنداعى ۇلت ارالىق قاقتىعىسقا ۇلاسا جازداعان توبەلەس) قوعام نازارىن اۋداردى.

قازاقتار مەن وزگە ۇلتتار اراسىندا قاقتىعىس بۇرىندا بولعان. وعان مىسال رەتىندە مولوۆودنىي (قازاق-شەشەن), مالىباي (قازاق-ۇيعىر), قورداي (قازاق-دۇنگەن) وقيعاسىن تىزبەلەۋگە بولادى. جىل ارالاپ ءجۇز بەرىپ تۇراتىن ۇلت ارازدىق ماسەلەسىنىڭ بۇل جولى تولەرانتتى ۇرپاق تاربيەلەيتىن مەكتەپ اۋلاسىندا كورىنىس بەرۋى ماسەلەنىڭ سالماعىن، جۇقپالى ىندەتتەي ەل بولاشاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ ساناسىن ۋلاپ وتىرعانىن كورسەتسە كەرەك.

ەگەمەن ەل اتانعان قازاق بيلىگىنە ۇلت ارالىق تۇيتكىلدىڭ بوداندىق كەزدەن، ورىس وتارشىلارىنان (پاتشالىق رەسەي، كەڭەس وداعى) مۇراعا قالعانىن باسا ايتۋىمىز كەرەك. ۇيعىر مەن دۇنگەننىڭ قازاق جەرىنە ءسىڭىسۋى، شەكارالىق ايماقتارعا ورنالاسۋى پاتشالىق رەسەي كەزىندە ورىن السا، قاسيەتتى قازاق جەرىنە 130 ۇلتتىڭ وكىلدەرى توپتالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءوز جەرىندە ازشىلىققا اينالۋى كەڭەس كەزىندە پايدا بولدى. ابىلاي حان ولگەننەن كەيىن، قازاق جەرىن بولىسكە سالعان تسين يمپەرياسى مەن پاتشالىق رەسەي حالقىمىزعا ەكى ەل شەكاراسىندا ەركىن كوشىپ-قونۋعا رۇقسات بەرگەنىمەن، كەلىمسەك ۇلتتارعا ەرەكشە اسكەري، ساياسي مارتەبە بەرىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى تۇقىرتۋعا ايداپ سالدى. ۇلتتار تەڭدىگىن جەلەۋ ەتكەن كەڭەس بيلىگى بۇل جىمىسقى ساياساتتى شەگىنە جەتكىزدى. ستالين ىلە قازاقتارىنىڭ قولباسشىسى اكبار-سەيتكە، التاي قازاقتارىنىڭ قولباسشىسى وسپان باتىرعا اسكەري كومەك بەرىپ، قولداۋ بىلدىرگەنسىگەنىمەن ماقساتىنا جەتكەن سوڭ، جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاردى ساتىپ كەتىپ وتىردى. قىتاي بيلىگىنەن ازات بولعان ءۇش ايماق (قازاقتاردىڭ اتا جۇرتى: ىلە، التاي، تارباعاتاي) ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە ءوزى دايىنداعان وزبەك ءاليحان تورە مەن ۇيعىر احمەتجان قاسىميدى باسشى ەتىپ قويدى. اتالمىش «شىعىس تۇركىستان ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ» اقيقي شىندىعى وسىنداي. بۇعان قازاق كەڭەس سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇيعۇر ازاماتىنا باسقارتۋىن، شەكارالىق اۋدانعا اتالمىش ۇلت اتىن بەرۋىن، الماتى كوشەلەرىنە دۇنگەن گەنارالدارىنىڭ ەسىمىن بەرۋىن قوسىڭىز. يمپەريالىق پيعىلداعى پاتشالىق رەسەي وزىنەن تاريحى ۇزاق ۇلتىمىزدى «بۇراتانا»، «كوشپەندى» دەپ كەمسىتسە، كوممۋنيستەر «نادان»، «قاراڭعى» سانادى. ورىس تىلىندە سويلەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقتى مەنسىنبەيتىن مەنمەندىگى مەن ءوز قانداستارىمىزدىڭ تۋعان ۇلتىن قور سانايتىن قۇلدىق ساناسىنىڭ ءتۇپ توركىنى سوندا جاتىر. تاۋەلسىز كەزەڭدە بۇگىنگى رەسەيمەن ارا قاتىناسىمىزعا ساياتىن وتارشىلدىق تاريحىمىزعا دۇرىس ساياسي باعا بەرىلىپ، تاريحي ادىلدىك سالتانات قۇرماعاندىقتان، ءوز قاتەلىگىمىز وزىمىزگە تاياق بولىپ ءتيىپ وتىر. قازىرگى اقپارات تاسقىنى باستى اينالدىراتىن ينتەرنەت داۋىرىندە وتارشىل كەزدىڭ ساياسي تەندەتسيالارىن شىندىق رەتىندە قابىلدايتىن، ءوز ماقساتىنا پايدالاناتىن جاعداي كۇننەن-كۇنگە كوبەيۋدە.

كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراپ، باۋىرلاس وزبەك، قىرعىز، قازاق حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى ۇيعىر ۇلتىنىڭ ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا ەگەمەن مەملەكەت بولۋعا دەگەن ءۇمىتىن، قۇشتارلىعىن ارتتىرا تۇسكەنى بەلگىلى. مويىنداۋىمىز كەرەك، سوڭعى ونجىلدىقتاردا قازاققا قاراعاندا ۇيعىر زيالىلارى تاريحي مۇمكىندىكتى قولدان بەرمەي، ۇلتىن ۇيىستىرۋعا ولەرمەندەنە ەڭبەك ەتتى. ءبىزدىڭ يدەولوگتار «جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن، زوڭگىنى ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ بابالارىمىز» دەپ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جاريالاۋدان شيرەك عاسىر بۇرىن، ۇيعىر وقىمىستىلارى «ۇيعىرلاردىڭ ات مادەنيەتى» دەگەن ەڭبەكتەر جازدى. ءبىز «عۇن، ءۇيسىن تايپالارى قازاق ەمەس» دەپ داۋلاسىپ، تۇرك پەن تۇركىنى ايىرا الماي جۇرگەندە ۇيعىر تاريحشىسى تۇرعان الماس «ۇيعىرلار» دەگەن كىتابىندا وزدەرىن عۇن، ءۇيسىن، تۇركى يمپەريالارىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى رەتىندە كورسەتتى. مۇنداي مادەني، رۋحاني اعارتۋشىلىق قيمىلداردىڭ اسەرىنىڭ سۇراپىل بولعانىن، قىتاي جوعارى كەڭەسىنە بىرنەشە رەت ۋاكىل بولعان ۇيعىردىڭ ايگىلى ايەل كاسىپكەرى ءرابيام قادىردىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەس جولىنا تۇسكەنىنەن، قازاقستاندىق ۇيعىر جاستارىنىڭ «مەملەكەت سەندەردىكى، جەر بىزدىكى» دەپ ۇرانداتقانىنان-اق كورۋگە بولادى.

ال نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندەگى جاعداي باسقاشا بولىپ كورىنگەنىمەن، ءبارىبىر ۇرپاق تاربيەسىنە، الدىڭعى بۋىن (مۇعالىم، اتا-انا) مەن جاڭا بۋىننىڭ قارىم-قاتىناسىنا سايادى. حەللوۋين مەرەكەسى (باتىستىق قۇندىلىق) قارساڭىندا تۇلەكتەرگە «گارري پوتتەر» كەيىپكەرلەرىندەي كيىنىپ كەلۋگە تاپسىرما بەرگەن سىنىپ جەتەكشىسى ءوز تالابىنا ءوزى قارسى كەلىپ، شوتلانديا ەرلەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمى بەلدەمشە كيىپ كەلگەن وقۋشىعا يدەيالىق تاربيە الىپ بارعان. سوڭى قايعىلى جاعدايمەن اياقتالعان. ءبىلىم سالاسىنىڭ – ەڭ كوپ مينيستر اۋىسقان، رەفورمانىڭ استىندا قالعان سالا ەكەنى بەلگىلى. كەي مينيسترلەردىڭ قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىن مىندەتتى ءپان تىزىمىنەن الىپ تاستاعانىنا دا كۋا بولدىق. كەيىنگى جىلدارى ەنگىزىلگەن «ءدىن تانۋ»، «ءوزىن-ءوزى تانۋ» پاندەرىنىڭ دە پايداسى شامالى سياقتى. مەكتەپتەردە ورىن الىپ جاتقان سوڭعى وقيعالار سونى كورسەتكەندەي.

قورىتا ايتقاندا ەلىمىزدىڭ ەكى وڭىرىندەگى وقۋ وردالارىندا ءجۇز بەرگەن وكىنىشتى وقيعالار مەملەكەتتىڭ يدەيالىق تۇعىرناماسىنىڭ السىزدىگىن، ءار الۋاندىعىن، ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتار قالىپتاستىرا الماعانىمىزدى ءپاش ەتتى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz