سوڭعى اپتالارداعى الەمدىك ساۋدا نارىقتارىنداعى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، ءتىپتى كەي ۋاقىتتارى تەز تومەن قۇلدىراۋى، ءبىز سەكىلدى، ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگى شيكىزات ەكسپورتىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەت ءۇشىن اسەرىن بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل زاڭدىلىق جانە دە ەلىمىزدىڭ الەمدىك نارىق جۇيەسىندەگى ءار-ءتۇرلى قۇبىلمالى ۇدەرىستەرگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن انىق كورسەتەدى. قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعى كەڭەس توراعاسى سەرىك احانوۆتىڭ پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قارجى-بانك جۇيەسى ءبىرشاما جىلدان بەرى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جۇمىس جاساپ كەلەدى. ساقتاندىرۋ سەكتورى  تەك ىشكى باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ ورگاندارىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالىقارالىق Solvency II (SII) جۇيەسىمەن رەتتەلىنەدى. تولىققاندى رەتتەلىنبەگەنمەن دە، جۇيەلى تۇردە سوعان كەلە جاتىرعانى بەلگىلى. بانك سەكتورىمىز «بازەل II» بازەل بانكتەردى باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس رەتتەلىنىپ وتىرادى، «بازەل II» باستى ماقساتى بانك ىسىندەگى تاۋەكەلدىلىكتى باسقارۋ ساپالىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتاي وتىرىپ، سول ارقىلى جالپى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ. قازىرگى كەزدە «بازەل ءIIى» ەندىرىلۋى قاراستىرلۋدا. زەينەتاقى قورلارى، ەۋروپالىق زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس رەتتەلىنىپ وتىرادى.

سوڭعى اپتالارداعى الەمدىك ساۋدا نارىقتارىنداعى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، ءتىپتى كەي ۋاقىتتارى تەز تومەن قۇلدىراۋى، ءبىز سەكىلدى، ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگى شيكىزات ەكسپورتىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەت ءۇشىن اسەرىن بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل زاڭدىلىق جانە دە ەلىمىزدىڭ الەمدىك نارىق جۇيەسىندەگى ءار-ءتۇرلى قۇبىلمالى ۇدەرىستەرگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن انىق كورسەتەدى. قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعى كەڭەس توراعاسى سەرىك احانوۆتىڭ پىكىرىنشە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قارجى-بانك جۇيەسى ءبىرشاما جىلدان بەرى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس جۇمىس جاساپ كەلەدى. ساقتاندىرۋ سەكتورى  تەك ىشكى باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ ورگاندارىمەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار حالىقارالىق Solvency II (SII) جۇيەسىمەن رەتتەلىنەدى. تولىققاندى رەتتەلىنبەگەنمەن دە، جۇيەلى تۇردە سوعان كەلە جاتىرعانى بەلگىلى. بانك سەكتورىمىز «بازەل II» بازەل بانكتەردى باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس رەتتەلىنىپ وتىرادى، «بازەل II» باستى ماقساتى بانك ىسىندەگى تاۋەكەلدىلىكتى باسقارۋ ساپالىلىعىن ارتتىرۋعا باعىتتاي وتىرىپ، سول ارقىلى جالپى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ. قازىرگى كەزدە «بازەل ءIIى» ەندىرىلۋى قاراستىرلۋدا. زەينەتاقى قورلارى، ەۋروپالىق زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس رەتتەلىنىپ وتىرادى. ارينە، ەڭ باستىسى اتالعان سەكتورلارعا كىرەتىن ينستيتۋتتار ءبىرىنشى كەزەكتە ەلىمىزدىڭ ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق زاڭ اكتىلەرى ارقىلى جۇمىس جاسايتىنى بەلگىلى، ال حالىقارالىق دەڭگەيدەگى سپەكترلى نورمالاردىڭ ماقساتى، ول بەلگىلى ءبىر باعىتتىڭ حالىقارالىق ستاندارتىن جاساۋ. سول سەكىلدى حالىقارالىق نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ ءىجو-ءنىڭ اعىمداعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا، وتكەن 2011-ءشى جىلدىڭ سول كەزەڭىندەگى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا 6,8% دان 5,6%-عا، ياعني 1,2 پايىزدىق پۋنكتكە تومەندەۋى، ەكونوميكا داۋمىنىڭ باسەڭدەۋىن كورسەتىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. بۇل دا، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ الەمدىك نارىق جۇيەسىنە تىعىز ينتەگراتسيالانۋىمەن بايلانىستى ەكەنى انىق. سىرتتاعى قۇبىلىستار بىزگە دە اسەرلەرىن بەرۋدە. Forbes Kazakhstan باسىلىمىنىڭ كەلتىرۋىنشە، وسى جىلدىڭ اقپان-ءساۋىر ايلارىندا نەگىزگى دەگەن سەكتورلاردىڭ بارلىعىندا دا ءوسۋدىڭ باسەڭدەۋى بايقالعان، ال، ءوندىرۋ، قۇرىلىس جانە اۋىلشارۋاشىلىعى سەكتورلارى مينۋسقا كەتىپ قالعان. از دا بولسا، 5,6% ءوسىم كورسەتىپ وتىرعان جانە ءوسىمدى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان باعىت بۇل - قىزمەت كورسەتۋمەن ساۋدا-ساتتىق سەكتورلارى بولىپ وتىر. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا دۇنيەجۇزىلىك بانك ءوزىنىڭ «Global Economic Prospects. Managing growth in a volatile world» («جاھاندىق ەكونوميكانىڭ بولاشاعى. قۇبىلمالى جاعدايداعى ءوسىمدى باسقارۋ») دەگەن بايانداماسىن جاسادى. باياندامادا الەمدىك ەكونوميكا ۇلكەن كولەمدەگى بولماسا دا، ازعانتاي، بىراق تۇراقتى دەڭگەيدە ءوسىم بولاتىنىن بولجاپ وتىر. قۇبىلمالى، تۇراقسىزداۋ جاعداي الداعى جىلى دا قارقىن الىپ، جالعاسۋى مۇمكىن دەيدى دب بايانداماسىندا، بۇل رەتتە جىلدان-جىلعا ەلىمىزدىڭ ءىجو-دە قارجى سەكتورىنىڭ ۇلەسى تومەندەپ كەلە جاتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون، ونى وسى سەكتوردىڭ ماماندارى دا ايتىپ ءجۇر. بۇل ارينە، جاقسى قۇبىلىس ەمەس ەكەنى انىق.

كەرىسىنشە، وتاندىق ەكونوميكانىڭ شيكىزاتقا باعىتتالۋى ۇدەرىسى كۇشەيىپ تۇر، بۇنى ەسەپ كوميتەتى جەتەكشىسى دە ايتىپ ءوتتى. «ءبىزدىڭ باعالاۋىمىزشا جالپى العاندا ۇكىمەت ءوز الدىنا قويعان ماكروەكونوميكالىق مىندەتتەردى ورىنداپ، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى تيىسىنشە اتقاردى. جالپى ىشكى ءونىم 7,5 پايىزعا ءوسىپ، جۇمىسسىزدىق 5,4 پايىزعا دەيىن تومەندەدى، ينفلياتسيا بولجانعان دەڭگەيدەن اسقان جوق. بيۋدجەتتىڭ كىرىس بولىگىندە ناقتىلانعان باستى كورسەتكىشتەردىڭ ورىندالۋىنا قامتاماسىز ەتىلدى. دەگەنمەن، وسىلايشا وڭ ناتيجەگە قول جەتىپ وتىرعان تۇستا ەكونوميكانىڭ شيكىزاتقا باعىتتالۋى كۇشەيگەنى بايقالادى»، - دەيدى ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى. ونىڭ ايتۋىنشا، جالپى ىشكى ءونىمدى قالىپتاستىرۋدا مۇنايگاز سەكتورىنىڭ ۇلەسى 2,8 پايىزعا ءوسىپ 24,6 پايىزدى قۇراعان. ال شيكىزات سەكتورىنان بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق تۇرلەرىنىڭ ۇلەسى دە 3,4 پايىزعا ءوسىپ 60,1 پايىزدى قۇراعان. «اتالمىش جايت ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلامادا قامتىلعان نىسانالى ينديكاتورلارعا قول جەتكىزۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى»، - دەگەن پىكىردە ول.  الەمدىك نارىقتا شيكىزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ كىرىسى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر سوققى بولاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. الايدا، سوڭعى ۋاقىتتا كوپ ايتىلىپ جۇرگەن مۇناي ءوندىرۋ شىڭىنىڭ Peak oil - كونتسەپتسياسى ىسكە اسۋى تۋرالى ايتۋ ەرتەرەك سەكىلدى. مۇناي باعاسىنىڭ بىرتىندەپ تومەندەۋى، سۇرانىسقا ۇسىنىستىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتىلىپ وتىرعانىن كورسەتەدى.

ءبىز تەرەڭ ەنىپ كەتكەن الەمدىك نارىقتاعى جاعداي بىردە بىلاي، بىردە ولاي بولىپ، قۇبىلىپ تۇرعان كەزەڭ قانشاعا سوزىلاتىنىن ەشكىم دە ناقتى بولجاپ ايتا المايدى، وسى ۋاقىتتا ىشكى سۇرانىستى ارتتىرىپ، ىشكى رەزەرۆتەردى قاراستىرىپ، ىشكى دامۋعا باسىم باعىت بەرگەن دۇرىس سەكىلدى. بۇل تاراپتا ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلامسىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن، الايدا، ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنى، قانداي ناتيجە بەرەتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى. ىشكى قارجىعا كەلگەندە، ەسەپ كوميتەتى جىل سايىن انىقتاپ بەرىپ وتىراتىن، بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەپتەرىندە انىق كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان يگەرىلمەي قالعان بيۋدجەتتىك قاراجاتتاردى ءتيىمدى جۇمساۋ ماڭىزدى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ باعالاۋىنشا، 2011 جىلى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان يگەرىلمەي قالعان بيۋدجەتتىك قاراجات 42 ملرد. تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل 2010 جىلعا قاراعاندا 15 پايىزعا ارتىق كورسەتكىش. ال يگەرىلمەگەن قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى قارجى مينيسترلىگىنە -  10 ملرد.، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە - 9,8 ملرد.، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگىنە - 6,5 ملرد.، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە - 3,1 ملرد.، يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگىنە  2,8 ملرد. تەڭگە تيەسىلى بولىپ وتىر.

ال نىسانالى ترانسفەرتتەر بويىنشا جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەگى يگەرىلمەگەن قاراجات 38,7 ملرد. تەڭگەنى قۇرايدى. بۇل 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا 13,1 ملرد. تەڭگەگە ارتىق كورسەتكىش.

قىسقاسى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ءار-ءتۇرلى سەكتورلارى حالىقارالىق، الەمدىك شارۋاشىلىققا ابدەن ەنىپ، تىعىز ىنتىماقتاسۋى مەملەكەت ەكونوميكاسىنا ءوز ىقپالىن جاساۋدا، بۇل تابيعي پروتسەسس. دەگەنمەن دە، اتالمىش ماڭىزدى ۇدەرىستەر انىق كورسەتىپ وتىرعانداي، سىرتقى جاعدايعا قاراماستان، ىشكى مەحانيزمدەرمەن قۇرال-تەتىكتەردى ءتيىمدى پايداعا اسىرعان ءجون، ەڭ بولماعاندا بيۋدجەت قاراجاتىن ماقساتتى، ءتيىمدى يگەرۋگە باعىت الۋ، ءار-ءتۇرلى دامۋ باعدارلامالارى ارقىلى شيكىزاتتىق باعىتتىڭ ۇلەسىن قىسقارتۋعا باعىت الۋ جانە ت.ب. وسى جانە باسقا دا ماڭىزدى باعىتتار الداعى بولاشاقتىڭ ترەندىنە اينالۋى ءتيىس.

عادىلبەك اكىم، الەۋمەتتانۋشى

«اباي-اقپارات»