قاراشانىڭ 8-ءى مەن 11-ءى اراسىندا  پەكين قالاسىندا حكپ-نىڭ 19-سەزىنىڭ 6-ى پلەنۋمى جابىق جاعدايدا ءوتتى. وسى پلەنۋمدا حكپ-نىڭ 20-سەزىنىڭ ۋاقىتى بەلگىلەنىپ، كومپارتيانىڭ ءجۇز جىلدىق تاريحىنداعى ماڭىزدى تاريحي، ساياسي ماسەلەلەردى قورتىندىلاعان ءۇشىنشى قارار قابىلدانىپ، ماقۇلداندى.

جۇقپالى ىندەت تاراعالى ەكى جىلعا تاياۋ ۋاقىت بولىپ، الەمنىڭ قالىپتى قارىم-قاتىناسى ءوز ىرعاعىنان جاڭىلىپ، ادامدار ساناسىن ۇرەي بيلەگەن مىنا الاساپىران زاماندا اتالمىش قاراردىڭ جولدانۋى الەم ساراپشىلارىنىڭ نازارىن ەرەكشە اۋداردى. ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايى دا تىم شىركىن-اي ەمەس. اقش پەن اراداعى ساۋدا سوعىسى ديالوگقا كەلسە دە ءالى تەكە-تىرەس جاعدايىندا تۇر. جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنىڭ قۇلدىراۋى قىتاي ەكونوميكاسىنا ءزىل-زالانىڭ دۇمپۋىنەن بەلگى بەردى. ويتكەنى ەل ىشكى ءونىمىنىڭ 60 پايىزىن مۇددەلى كلاندارعا ارقا سۇيەگەن وسى جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعى ۇستايدى. «قىزىۋى» كوتەرىلگەن وسى نارىقتىڭ باسەيۋى قالاي بولادى؟ ول جاعىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى. تايۆان جانە سانى از ۇلتتار ماسەلەسى، گونكونگ داۋىنان كەيىنگى وقيعالار باتىس پەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىن ءتىپتى دە كۇردەلەندىرە ءتۇستى. قىتاي ءدال قازىر توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعانداي. سىرتقى قىسىم، ىشكى داعدارىس دەندەپ تۇرعاندا ءۇشىنشى قاراردىڭ دۇنيەگە كەلىۋ ءتۇرلى جورامالدار مەن توپشىلاۋلاردىڭ تۇزدىعى بولدى. وسى قارار قابىلدانادى دەگەننەن باستاپ بيلىككە تاۋەلدى اقپارات قۇرالدارى جاعىنان توقتاۋسىز تۇسىنىكتەمە بەرىلىپ، ناسيحاتتالسا، شەتەلگە اۋىپ كەتكەن وزگەشە ويلايتىن دەموكراتيالىق كۇشتەر مەن باتىس مەديالارىنىڭ سىن ساداعىنا ءىلىندى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي بۇل قىتاي كومپارتياسىنىڭ عاسىرلىق تاريحىنداعى ءۇشىنشى قارار. ءبىرىنشى قارار 1937 جىلى  Zhang, Yang سىندى ەكى گەنارال سول كەزدەگى ەل باسشىسىن كەپىلگە العان «Xi’an وقيعاسىنان» كەيىن سوۆەت، قۇراما شتاتتىڭ ارا اعايىن بولۋىمەن، ىشكى سوعىستا ون جىل جان بەرىپ، جان الىسقان ەكى پارتيا ىمىراعا كەلىپ يمپەراليزمگە قارسى ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مايدان قۇرىپ جەڭىستىڭ شۋاعى كورىنە باستاعاندا،  ياعني 1945 جىلى 21مامىردا Yan’an-دا كومپارتيانىڭ 7-سەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. وسى قۇرىلتايدا العى شەپتەن ورالعان قولباسشىلار مەن ساياسي كوميسسارلار، ءار اۋماققا جاۋاپتى تۇلعالار ءبىر ايعا جۋىق پارتيا قۇرىلعاننان بەرگى ساياسي وقيعالاردى، شەشىمدەردى ساراپتان وتكىزىپ، تالقىعا سالدى. قورتىندى شىعاردى. ماسكەۋ كورىپ، قىزىل الاڭنىڭ اۋاسىمەن تىنىستاعان Wang Ming, Bo Gu, Zhou Enlai سياقتى سەركەلەر قاتاڭ سىنعا ۇشىراپ، بەزبەنگە ءتۇستى. ارميادا Zhang Guotao باستاعان ماومەن كوزقاراسى كەلىسپەگەن وزگە تاۋدىڭ بۇعىلارى شەتتەتىلىپ، ەسەپ بەردى. جالپى بايانداما جاساعان ماونىڭ جەرلەسى ءارى جاقىن سەرىگى Liu Shaoqi تۇڭعىش رەت ماركسيزم، لەنينزم مەن ءماويزمدى قاتار اتاپ، حالىقارالىق كومۋنيزم قوزعالىسىنا قوسىلعان ۇلەس ءارى تىڭ قۇبىلىس دەپ باعالادى. سونىمەن پارتيا ىشىندە ماونىڭ اۆتوريتەتى تەوريالىق  جاقتان ناقتىلانىپ، قالىپتاستى. بۇل بايانداما كەيىن «كوممۋنيستەردىڭ اقىلاعى» دەگەن كىتاپ بولىپ شىعىپ، كوپ تيراجبەن تارادى. سونىمەن ماونىڭ پارتيا مەن ارمياداعى ورنى، بەدەلى مىزعىماستاي بولىپ قالىپتاسىپ، قاشان كوز جۇمعانشا ەشكىم بەت كەلمەدى. قيىس كەتكەندەردى دەر كەزىندە الاستاپ وتىردى. اسكەري، ساياسي، يدەيالىق جاقتان ءبىر تانىمعا كەلىپ، ماونىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگىن تولىق قابىلداعان كوممۋنيستەر كەيىنگى ىشكى سوعىستا قارسىلاستارىن مۇحيت اسىرىپ جىبەردى.

ماو قايتىس بولىپ مادەنيەت توڭكەرىسىندە ماونىڭ قولداۋىمەن بيلىككە كەلگەن ناۋقانشىل توپتار، كلاندىق تەپە-تەڭدىك ساقتاۋ ءۇشىن بيلىككە كەلگەن Hua Guofeng مەن ساقا كوممۋنيستەر جاعىنان ساياسي توڭكەرىس ارقىلى ساياسات ساحناسىنان الاستاتىلعان سوڭ، بىرتىندەپ اسكەري بيلىكتى قولىنا العان دىن اتىشۋلى مادەنيەت توڭكەرىسىندە قىسىمعا، زياڭكەستىككە ۇشىراعان قارت كوممۋنيستەردىڭ قولداۋىنا يە بولدى. سونىمەن 1981 جىلى كومپارتيانىڭ 11-سەزىنىڭ 6-ى پلەنۋمىندا Deng, Chen Yun, Hu Yaobang ۇشتىگى بىرلەسە وتىرىپ «قكپ ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەملەكەت قۇرىلعاننان بەرگى پارتيانىڭ بىرنەشە ماسەلەلەرى تۋرالى قارارى» دەگەن قۇجات قابىلدادى. وسى قارار نەگىزىندە پارتيا ماونىڭ تاريحي ورنىنا باعا بەرىپ، كەمشىلىكتەرىن اتادى. پارتيا تاريحىنداعى «وڭشىلدىققا قارسى تۇرۋ»، «زور سەكىرىپ ىلگەرلەۋ»، «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» سىندى وقيعالارعا باعا بەرىلىپ، تەرىسكە شىعارىلدى. پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى نىساناسى تاپتىق كۇرەستى ارقاۋ ەتۋدەن ەكونوميكالىق قۇرىلىسقا اۋدارىلدى. سىرتقى ساياساتتا وزگە ەلگە «توڭكەرىس تاسىمالداۋ» توقتاپ، وزبىر بولماۋ، بار ەلمەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋ باسىم ورىنعا شىقتى. سىرتقا ەسىك اشىپ، ينۆەستيتسيا تارتۋ ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ وزەگى بولدى. رەفورما جەمىسىن بەردى. وتىز جىلدا قىتاي الەمدەگى ەكىنشى ەڭ قۋاتتى ەلگە اينالدى.

ماو 81 جاس جاساپ، 41 جىل كومپارتيانى جەكە دارا بيلەگەندە 11 رەتكى ساياسي باعىت نەمەسە تاق تالاس كۇرەسىندە ءوز قارسىلاستارىن جەڭىپ شىقتى. وسى بارىستا ەشكىمدى اياعان جوق، اسىرەسە ءوزى مۇراگەر دەپ بەلگىلەگەن ەكى قاندى كويلەك جولداسى مەملەكەت توراعاسى Liu Shaoxi مەن ماوعا ەرىپ ۆزۆود كومانديرىنەن مارشاللعا دەيىن جەتكەن Lin Biaoدىڭ ساياسي عۇمىرلارى تراگەديامەن اياقتالدى.

الەم جان سانىنىڭ 1/5 بولىگىن قۇرايتىن، 90 ميلليون مۇشەسى بار پارتيانىڭ ىشكى قايشىلىعى – مۇددە قاقتىعىسى دا وتە ۇلكەن ەكەنىن بايقايمىز. دەسە دە «مىلتىقتان اكىميات تۋادى»، «قۇرالعا پارتيا عانا كوماندا بەرە الادى» دەگەن ماو سوزىنە جۇگىنسەك، كىم ارمياعا يە بولسا، سول بۇكىل پارتيادا شەشۋشى ءسوزدى ايتا الادى ەكەن. ەكىنشى قاراردان كەيىن قىتاي رەفورماسىنىڭ اتاسى دىن ماو بەلگىلەگەن مۇراگەرى مەن ءوز شەكپەنىنەن شىقسا دا، ىرقىنا كونبەگەن پارتيانىڭ ەكى باس سەكرەتارىن جوعارى بيلىكتەن ىعىستىردى. 1991 جىلى وڭتۇستىك قىتاي ساپارىندا «كىم رەفورما جاساماسا، سول بيلىكتەن كەتۋ كەرەك» دەگەن ءسوزىن الدىمەن اسكەري كوميتەتتىڭ تالقىسىنا سالىپ، اقساقالداردىڭ قولايىنا جاققان سول كەزدەگى باس سەكرەتار Jiang Zeminعا ەسكەرتۋ بەردى. رەفورماتور Zhu ءRongjiدى باس پرەمەر ەتىپ تاعايىندادى.

30 جىلدا قىتاي كىسى تانىماستاي بولىپ وزگەردى. كوممۋنيستەردىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى ۇرپاقتارى اراسىنان «قىزىل كاپيتاليستەر» شوعىرى قالىپتاستى. كومپارتيا ساياسي قىزمەتتە ارميا مەن كومسومولدارعا يەك سۇيەسە، ەل باسقارۋدا كاسىپوداق، ايەلدەر بىرلەستىگى، جاستار بىرلەستىگى، بۇرىنان كەلە جاتقان، بىراق ساياسي باعىتتارى مۇلدە وزگەرگەن اتالمىش دەموكراتيالىق پارتيالار مەن شەتەلدەگى مۇقاجىرلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى مەن قوزعالىستارىنا ارقا سۇيەيدى. ۇزاق جىلعى قوردالانعان تاجىربيە نەگىزىندە ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارى مەن بايلانىستاردى مۇلتىكسىز رەتتەپ، باعىتتاپ وتىرادى.

2012 جىلى قىتاي قوعامىنداعى Jiang Zemin توبى، Hu Jintao باستاعان كومسومولدار توبى، بەكزادالار توبى جانە باسقا ساياسي، قارجىلىق توپتاردىڭ ۇزاققا سوزىلعان ىرعاسۋى، ساۋدالاسۋى ناتيجەسىندە سيتسزينپين بيلىككە كەلدى. سي العاشقى بەس جىلدا بۇرىنعى پرەمەر مينيستر Zhu Rongjiدىڭ يدەيالاس شاكىرتى Wang Qishanمەن بىرلەسە وتىرىپ، كوررۋپتسياعا قارسى سوعىس اشتى. ناتيجەسىندە ورتالىق ساياسي بيۋرونىڭ ءبىر بيۋرو مۇشەسى، ورتالىق اسكەري كوميتەتتىڭ ەكى ورىنباسارى، Hu Jintao كەزىندەگى ورتالىق اپپاراتتىڭ بۇرىڭعى مەڭگەرۋشىسىن قامتىعان 430-دان استام لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قولىنا كىسەن سالدى.

يدەولوگيا سالاسىندا Jiang Zemin زامانىنان كەلە جاتقان باس يدەولوگ Wang Humingعا كوبىرەك ارقا سۇيەدى. 19-سەزدە ورتالىق ساياسي بيۋرونىڭ 7 مۇشەسىنىڭ قاتارىنا قوسىپ، العاشقى قادامدارىن قحپ-نىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى شانحايداعى مۋزەيگە بارىپ ءتاۋ ەتىپ، «اۋەلگى ارمانىمىزدى ۇمىتپاي، پارىزىمىزدى ەستە ساقتايىق» دەپ ساياسي پروگرامماسىن جاريالادى. وسى سەزدە پارتيا جارعىسىنا وزگەرىس جاسالىپ، «ءسيتسزينپيننىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە سوتسياليزم يدەياسى» بۇرىنعى-سوڭعى كوسەمدەرمەن قاتار اتالدى. مەملەكەت توراعاسىنىڭ بيلىكتەگى مەرزىمى شەكتەلمەيتىن بولدى. Hu Jintao كەزىندە شاشىراپ كەتكەن بيلىكتى قايتادان ورتالىققا شوعىرلاندىرىپ، «سي تسەنتريزم» يدەياسىن جەرىنە جەتكىزىپ دارىپتەدى. ەكىنشى قاراردان كەيىن كوپ ايتىلاتىن، «ءبىر ءبولىم ادامدار الدىمەن بايىپ، جالپى حالىققا باستاماشى بولۋ كەرەك» دەگەن دىڭنىڭ يدەياسىن تولىقتىرعانى ما، الدە كەرى جاعى ما، «ورتاق بايۋ تەورياسى» پارتيا مەن حالىققا ۇسىنىلدى. مەملەكەتتىك كورپوراتسيالاردىڭ ەسەبىنەن جۇگەنسىز كەتكەن وليگارحتاردىڭ ارتىنان قوڭىراۋ تاعىلىپ، باسقان قادامدارى ەسەپكە الىنۋدا. جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى شانحاي، شەنجەن، بەيجىڭ، گۋانچجوۋ سياقتى جەتەكشى قالالارداعى كومپانيالارعا سالىق سالۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى. كومپارتيانىڭ اسقالدارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ءسيدىڭ اكەسى Xi Zhongxun «پارتيا تاريحىندا سولشىلىقتان كورگەن ءزابىرىمىز وڭشىلدىققا قاراعاندا وتە كوپ» دەي كەلە، جەكە باسقا تابىنۋ سيندرومىنان قۇتىلۋ جولدارى تۋرالى كوپ وسيەت قالدىرعان. بىراق باتىستىڭ ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتارى مەن شىعىستىڭ ءداستۇرى مەن مەنتاليتەتى كوبىندە ءبىر قازاندا باسى پىسە بەرمەيدى. ونى قازىرگى سينگاپۋردىڭ جەتىستىگى مەن اۋعان، يران، سيرياداعى داعدارىستار مەن قانتوگىستەر دالەلدەپ وتىر. سي جانە ونىڭ كومانداسى وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا ءۇشىنشى قاراردى ورتاعا تاستادى. قازىرگى قىتاي بۇرىنعى قىتاي ەمەس، وتكەنگە اينالعان ەكى قارار قىتايدىڭ ىشكى ءىسى سانالسا، مىنا ينتەرنەت زامانىندا ءوز ىقپالىن قالاعانىنشا جۇرگىزەتىن سۋپەردەرجاۆاعا اينالعان قىتايدىڭ ءار قادامى كورشىلەرىن ويلاندىرماي قويمايدى.

باتىس ساراپشىلارى ءۇشىنشى قاراردى سي جالعاستى بيلىكتە وتىرۋىنىڭ دايىندىعى، دىڭ زامانىنان قالعان بيلىك الماسۋ مەحانيزمنىڭ بۇزىلۋى دەپ سانايدى. «قحك ورتالىق پارتيا كوميتەتى پارتيانىڭ عاسىرلىق كۇرەسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىكتەرى مەن تاريحي تاجىرىبيە تۋرالى قاراردا» كومپارتيا دۇنيەگە كەلگەن ءبىر عاسىردى بولشەكتەمەي، ءبىر تۇتاس قاراستىرادى. وتىز جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا ىشكى سوعىس، جاپونعا قارسى سوعىس جانە ىشكى سوعىستى باستان وتكەرگەن كومپارتيا «ءۇش ۇلكەن تاۋدى» اۋدارىپ، تايۆاننان باسقا تۇتاس قىتايدى بىرلىككە كەلتىرىپ، بىرنەشە بەس جىلدىق جوسپار ارقىلى جالپى قىتايدىڭ يندۋستريالىق اۋماعىن قالىپتاستىردى. وسى ارادا ەكىنشى قاراردا تەرىسكە شىعارىلعان «وڭشىلدىققا قارسى تۇرۋ»، «زور سەكىرىپ ىلگەرلەۋ»، «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» سياقتى وقيعالارعا باعا بەرمەي، تەك «ىزدەنىس جولىنداعى ىركىلىستەر» دەپ سيپاي قامشىلاپ وتە شىعادى. ماو باسشىلىق ەتىپ قىتايدى ورنىنان تۇرعىزسا، دىڭ باستاعان رەفورمالار قىتايدىڭ ەسىن جيعىزىپ، ەسىكتەگى باسىن تورگە شىعاردى. Jiang, Hu باستاعان كوزى ءتىرى كوسەمدەردىڭ ەڭبەگى دە اتاۋسىز قالماعان، ءتيىستى باعاسى بەرىلگەن. ەندىگى تاريحي ميسسيا سيعا جۇكتەلەدى. 2012 جىلى اينالىسقا ەنگەن ەكى عاسىر جوباسى، 2013 جىلى ورتاعا قويىلعان تەڭىزدەگى، قۇرلىقتاعى «ءبىر جاعالاۋ – ءبىر جول» جوباسى بويىنشا ءدىنى، ءتىلى، تەرريتورياسى تۇتاستانعان قىتاي الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەلگە اينالادى. مىنە بۇل قىتاي ارمانى.

ەل ءىشى-سىرتىنداعى قارار تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەرگە ۇڭىلگەنىمىزدە، كوكەيگە تۇيگەنىمىز وسى بولدى. شىنىندا شىعىستاعى كورشىمىز سان الۋان قايشىلىقتىڭ قازانىندا قايناپ جاتىر. الياسكا، Tianjing كەلىسىمىنەن كەيىن اقش-قىتاي ساۋدا سوعىسىنداعى نەگىزگى نىساناعا اينالعان Huawei كورپوراتسياسىنىڭ قۇرىلتايشىسىنىڭ قىزى، كورپوراتسيانىڭ قارجى جونىندەگى جاۋاپتىسى Meng Wanzhou حانىم كاناداداعى مىرزا قاماقتان بوساپ، ەلىنە ورالدى. سول جانجالدا قىتايدا تۇتقىنعا الىنعان كانادانىڭ ءۇش ازاماتى دا امان-ساۋ ەلىنە جەتتى. كليمات بويىنشا ۇلىبريتانيادا جولدارى تۇيىسكەن ۇلكەن جەتىلىكتىڭ باس قوسۋىنا سي بارماسا دا، تاراپتاردىڭ كەلىسىمگە كەلگەنى تۋرالى حابار تارادى. بىراق لوندوندا وتكەن ۇيعىر سوتى، پراگادا وتكەن دۇنيەجۇزى ۇيعىر كونگرەسىنىڭ قۇرىلتايى، تايۆانداعى شيەلىنىسكەن جاعدايلار ءالى دە بولسا باسەكەلەستىك پەن تاي-تالاستىڭ اياقتالماعاندىعىن ايعاقتايدى. ال قىتايداعى جىلجىمايتىن مۇلىك پەن ەنەرگەتيكا داعدارىسىن ساراپشىلار جارىسا جازۋدا. قىتاي تاعى ءبىر تاڭداۋدىڭ كەزەڭىنە ءدوپ كەلگەندەي. سوندىقتان ءۇشىنشى قارار دۇنيەگە كەلدى، ناتيجەسىن ۋاقىت كورسەتەر.

ءومارالى ادىلبەك    

Abai.kz