2021 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII سامميتىندە ءسوز سويلەپ، تۇركيانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترلەرىنىڭ ءبىرى ادنان مەندەرەسكە ءبىر كەزدەرى ءوز ەلىنە قازاقتاردى كوشىرىپ اكەلىپ قامقورلىق كورسەتكەنى ءۇشىن العىس ايتتى. سول-اق ەكەن، كوپ ۇزاماي الەۋمەتتىك جەلىلەردە مەندەرەسكە العىس جاۋدىرعانداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، قىزدى-قىزدىمەن ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى مەندەرەسكە استانا قالاسىنان ءبىر كوشە بەرىپ، ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ كەرەك دەگەن دە پىكىرلەرىن دە جايىپ سالدى. قاتارداعى قاراپايىم جەلى قولدانۋشىلارى بىلاي تۇرسىن، ءمۇيىزى قاراعايداي ەل اعالارى مەن تانىمال قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءوزى دۇرمەككە ەرىپ، مەندەرەستى جاپپاي ماداقتاۋى مەنى قاتتى تاڭ قالدىردى جانە قولىما قالام الىپ، وسى ماقالانى جازۋعا ءماجبۇر ەتتى.

سونىمەن بىرنەشە كۇننەن بەرى جۇرت جاپپاي ماداقتاپ جاتقان ادنان مەندەرەس دەگەن كىم؟ ول نە تىندىردى؟ قازاققا سىڭىرگەن ەڭبەگى قانداي؟ جەتىستىگى قانداي، كەمشىلىگى قايسى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، تۇركيانىڭ توعىزىنشى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ومىرىنە از-كەم شولۋ جاساپ كورەلىك.

الدىمەن ءومىر-جولى مەن ساياسي مۇراسىنا، سودان سوڭ قازاققا تيگىزگەن پايداسىنا توقتالامىز.

سونىمەن، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدىڭ تولىق اتى-ءجونى: ءالي ادنان ەرتەكين مەندەرەس، 1899 جىلى يزميرگە جاقىن ماڭداعى ايدىن قالاسىندا اۋقاتتى جەر يەلەنۋشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اتالارى كەزەكتى ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە قىرىمنان جەر اۋىپ كەلگەن قىرىم تاتارلارى ەدى. باستاۋىش سىنىپتى قاراپايىم مەكتەپتە وقىپ، كەيىن يزمير قالاسىنداعى امەريكالىقتار اشقان ميسسيونەرلىك مەكتەپتى ءتامامدادى. اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلگەن. 1930 جىلدان باستاپ ساياساتقا ارالاسىپ، رەسپۋبليكالىق-حالىقتىق پارتيانىڭ اتىنان دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، وقۋ مەن ساياساتتى قاتار الىپ جۇرەدى. 1935 جىلى انكارا ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، زاڭگەر ماماندىعىن الىپ شىعادى. سودان 1945 جىلعا دەيىن پارتيا قۇرامىندا ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە ءجۇردى. 1944 جىلدىڭ اياعىنا تامان پارتيا ىشىنەن جىك شىعىپ، ماحمۋت دجەلال بايار باستاعان ءبىر توپ پرەزيدەنت يسمەت ينەنيۋدىڭ ساياساتىن قاتاڭ سىناپ، پارتيا ىشىندە ىشكى وپپوزيتسيا پايدا بولدى. دىنگە قاتتى بۇيرەگى بۇراتىن، يسلاميستىك كوزقاراسى باسىم، ءارى بۇرىنان كەماليستەردىڭ سەكۋلياريستىك ساياساتىنان ىشتەي قارسى بولىپ جۇرگەن مەندەرەس بىردەن دجەلال باياردىڭ جاعىنا شىعادى. كوپ ۇزاماي 1945 جىلى جىكشىلدەردىڭ ءبارى دەپۋتاتتىق مانداتتارىنان ايىرىلىپ، پارتيا قاتىرىنان قۋىلادى.

تۇركيانىڭ ءۇش پرەزيدەنتى: مۇستافا كەمال اتاتۇرىك، يسمەت ينەنيۋ جانە ماحمۋت دجەلال بايار. (1935 جىل.) №1 سۋرەت

ەكىنشى پرەزيدەنت يسمەت ينەنيۋ مەن بولاشاق ءۇشىنشى پرەزيدەنت ماحمۋت دجەلال باياردىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس ۇزاق جىلداردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ەدى. (ەكەۋىنىڭ جاسى دا قارالايلاس، ينەنيۋ 1884 جىلى تۋىلعان، دجەلال بايار 1883 جىلعى.) ينەنيۋ اتاتۇرىكتىڭ وڭ قولى بولسا، دجەلال بايار سول قولى دەۋگە بولاتىن (№1 سۋرەت). ينەنيۋ رەسپۋبليكا قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى پرەمەر-مينيستر، ال بايار 1932 جىلدان باستاپ قارجى ءمينيسترى بولدى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس 1937 جىلى ينەنيۋدىڭ پرەمەرلىكتەن كەتىپ، ورنىنا دجەلال باياردىڭ پرەمەر بولۋىمەن اياقتالدى اقىرى. بۇل كەزدە اتاتۇرىكتىڭ كوزى ءتىرى ەدى. الايدا دجەلال بايار پرەمەر-مينيستر بولىپ ۇزاق وتىرا العان جوق. 1938 جىلى 10 قاراشادا مۇستافا كەمال اتاتۇرىك باقيلىق بولىپ، پرەزيدەنتتىك تاق يسمەت ينەنيۋگە بۇيىرعاننان كەيىن ەكى اي وتكەندە، 1939 جىلدىڭ 25 قاڭتارىندا جاڭا پرەزيدەنتپەن ءتىل تابىسا الماعان دجەلال بايار وتستاۆكاعا كەتەدى. بۇل ۋاقىتتا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تا جاقىنداپ قالعان، ساياسي امبيتسيا كورسەتەتىن ۋاقىت ەمەس ەدى. پارتيا مۇشەسى جانە قاتارداعى دەپۋتات بولىپ تىنىش جۇرە بەردى. سوعىس اياقتالىپ، مايدان شەبى تۇرىك شەگاراسىنان الىستاعان كەزدە ساياسي باسەكەلەستىك قايتا قىزا ءتۇستى. پرەزيدەنتتىڭ ساياساتىن قاتاڭ سىناپ، پارتيادان قۋىلعاننان كەيىن، دجەلال بايار بىرنەشە سەرىكتەسىمەن بىرگە 1946 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا دەموكراتيالىق پارتيانىڭ نەگىزىن قالادى. البەتتە، مەندەرەس تە جاڭا پارتيادان تابىلدى. سول جىلى وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا جاڭا قۇرىلعان پارتيا جەڭىسكە جەتە المادى. سوندىقتان دا، 4 جىلدان كەيىن وتەتىن كەلەسى سايلاۋدا قالايدا رەسپۋبليكالىق-حالىقتىق پارتيانى جەڭۋ مىندەت بولدى. وسى ماقساتتا پارتيا جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگەرگەن مەندەرەس قۋلىققا كوشىپ، پوپۋليزمگە بوي الدىرادى. ءسويتىپ ول 1950 جىلى سايلاۋ قارساڭىندا حالىققا ەگەر ءوزى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتسە ازاندى قايتادان ارابشا شاقىرۋعا رۇقسات الىپ بەرۋگە ۋادە بەرەدى. تۇركيادا 1932 جىلدان باستاپ 18 جىل بويى ازان تۇرىك تىلىندە شاقىرىلىپ كەلگەن. ارينە، بۇل باسىندا حالىققا ۇناعان جوق. دىنشىلدەر باستاعان تالاي كوتەرىلىستەر بولدى. الايدا حالىق بۇعان ۇيرەنىپ قالعان ەدى. 1950 جىلعى سايلاۋ تۇركيادا العاش رەت دەموكراتيالىق جولمەن اشىق ءارى ءادىل وتكەن. (بىزدە دە سونداي تازا سايلاۋ وتەتىن بولسا نەسيەلىك راقىمشىلىق تالاپ ەتكەن جانبولات مامايدىڭ پرەزيدەنت بولىپ سايلانىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.) دەموكراتيالىق پارتيا ايقىن باسىمدىلىقپەن جەڭىسكە جەتتى. تۇركيا زاڭدارىنا ساي جەڭىسكە جەتكەن پارتيا باسشىسى بىردەن پرەزيدەنت لاۋازىمىنا قول جەتكىزەدى. پرەزيدەنت جاقتاستارىنىڭ ءبىرىن پرەمەر-مينيستر ەتىپ تاعايىندايدى. پارتيا توراعاسى ماحمۋت دجەلال بايار پرەزيدەنت بولىپ تاعايىندالدى دا، پارتيا توراعالىعىن ادنان مەندەرەسكە بەرەدى. سونداي-اق ونى پرەمەر-مينيستر ەتىپ تاعايىندايدى. مەندەرەس پرەمەر-مينيستر بولعان كۇننىڭ ەرتەسىنە-اق سايلاۋ الدىندا بەرگەن ۋادەسىندە تۇرىپ ازاندى ارابشا وقۋعا تىيىم سالاتىن 1932 جىلعى بۇيرىقتىڭ كۇشىن جويىپ، قايتادان تۇرىكشەدەن ارابشاعا اۋدارىپ بەرەدى. ونىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى دە وسى بولدى. ەگەر دە ادنان مەندەرەس بولماعاندا تۇرىكتەر ءالى كۇنگە دەيىن ازاندى تۇرىكشە شاقىرىپ جۇرە بەرەر ەدى. تيىسىنشە وزگە مۇسىلمان حالىقتارى دا ۇلگى الىپ، ولار دا ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ الار ەدى. ءبىز دە ءتىلىمىزدى بۇراپ، تاماعىمىزدى كەرنەپ ارابشا سارناماي-اق، ءوز تىلىمىزدە قۇدايعا سيىنۋعا مۇمكىندىك بولار ەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەر ەدى دەپ ويلايمىن.

دەموكراتيانى جەلەۋ ەتكەن دەموكرات مەندەرەس بيلىككە كەلە سالىسىمەن كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلدى. ول ءوزى ۋادە ەتكەن دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردەن اينىپ، اۆتوريتارلىق باسقارۋ ستيلىنە كوشەدى. 10 جىلدىق بيلىگىنىڭ سوڭىنا تامان ديكتاتورعا اينالۋعا شىق تۇردى. اتاتۇرىك سالىپ بەرگەن زايىرلىلىق پرينتسيپتەرىنەن اينىپ، يسلاميستىك ساياسات ۇستانا باستادى.

دەگەنمەن دە، مەندەرەستىڭ العاشقى 5 جىلدىعى تۇركيا ءۇشىن جاقسى ءوتتى. تۇرىك ەكونوميكاسى جىلىنا 8 پايىزدىق ءوسىم بەرىپ وتىردى. تۇركيا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەۋروپانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە جانە كوممۋنيزمنىڭ تارالۋىن تەجەۋگە باعىتتالعان اقش-تىڭ «مارشال جوسپارى» دەپ اتالىپ كەتكەن باعدارلاماسىنا قاتىسىپ، ەلگە ءبىراز قاراجات تارتتى. مارشال جوسپارى بويىنشا تۇركيا 1948-49 جىلدارى 28 ميلليون، 1949-50 جىلدارى 59 ميلليون، 1950-51 جىلدارى 50 ميلليون، جالپى سانى 3 جىلدا 137 ميلليون دوللار كومەك العان. بۇل وتە اۋقىمدى قاراجات ەدى. سونىڭ ارقاسىندا تۇرىك ەكونوميكاسى ەداۋىر العا ىلگەرىلەپ، ستامبۋل قالاسىن ءبىراز جاڭارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ الدى. قالاي دەگەنمەن دە سىرتتان قوماقتى قاراجات سالىنسا كەز-كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ داميدى، سوندىقتان دا مۇنى مەندەرەستىڭ جەتىستىگى دەۋگە كەلمەس. مەندەرەس ۇكىمەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەتىستىگى – تۇركيانىڭ ءوز مونەتا سارايىن سالۋى بولدى. بۇعان دەيىن 120 جىل بويى تۇرىك بانكنوتالارى مەن مونەتالارى لوندوندا باسىلىپ كەلگەن.

پروتەكتسيونيزمنەن ەكونوميكانىڭ ليبەرالدى مودەلىنە ءوتۋ قىسقا مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا عانا ءتيىمدى بولىپ شىقتى. كوپ ۇزاماي ەكونوميكا قايتا داعدارىسقا ۇشىراپ، تۇرىك ليراسى دوللارعا شاققاندا 4,5 ەسەگە قۇلدىراپ كەتتى. مەندەرەستىڭ يسلاميستىك ساياساتى سالدارىنان ەلدە ۇلتشىلدار مەن دىنشىلدەر باس كوتەرىپ، كوپتەگەن ۇلتارالىق قاقتىعىستار ورىن الىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى 1955 جىلدىڭ 6-7 قىركۇيەگىندە بولعان «ستامبۋل توپالاڭى». اشۋعا مىنگەن قالىڭ ادامداردىڭ توبىرى قالاعى گرەكتەردىڭ ۇيلەرىن توناپ، شىركەۋلەرىن ورتەپ، گرەك زيراتتارىنداعى مارقۇمداردىڭ سۇيەكتەرىن قازىپ الىپ كوشەگە لاقتىرىپ، ادام ايتقىسىز سۇمدىقتارعا باردى. رەسمي مالىمەت بويىنشا 16 گرەك ولگەن. قالا ينفراقۇرىلىمى ءبۇلىنىپ، قازىرگى ەسەپ بويىنشا 1,2 ميلليارد ءرۋبلدىڭ شاماسىندا شىعىن كەلگەن. وسىدان سوڭ ستامبۋلدا تۇراتىن 100 مىڭعا جۋىق گرەكتىڭ جارتىسىنان استامى كوشىپ كەتتى. بۇدان وزگە دە ءىرىلى-ۇساقتى قىرعىندار ورىن الىپ، گرەكتەر، ەۆرەيلەر ت.ب. كوپتەگەن ەتنيكالىق ازشىلىق وكىلدەرى زارداپ شەكتى. مۇنداي ۆانداليزم كورىنىستەرى ادنان مەندەرەستىڭ دەموكراتيالىق ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا ورىن الىپ جاتتى.

دەموكراتيالىق پارتيا ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەرى مەن پوپۋليستىك ساياساتىنىڭ ارقاسىندا 1954 جانە 1957 جىلعى سايلاۋلاردا جەڭىسكە جەتتى. الايدا مەندەرەس مۇنىمەن شەكتەلگىسى كەلگەن جوق. تۇركيا ول كەزدە كونستيتۋتسيا بويىنشا پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ەدى، ياعني بيلىكتىڭ جارتىسى پرەزيدەنتتىڭ، جارتىسى پرەمەر-ءمينيستردىڭ قولىندا. ونىڭ كەلەسى ماقساتى ەلدىڭ ءتورتىنشى پرەزيدەنتى بولۋ ەدى. 1960 جىلى دجەلال بايار 77 جاستا بولاتىن. ول كوپ ۇزاماي كەتەدى. ورنىنا مەندەرەستىڭ پرەزيدەنت بولۋ مۇمكىندىگى جوعارى ەدى. مەندەرەس پرەزيدەنت بولىپ، كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، ەلدى قايتادان پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالدىرىپ، ەلدى جەكە-دارا بيلەۋدى كوزدەدى. ءبارى دە وسىدان قاۋىپتەگەن بولۋى كەرەك، ەلدە جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر ورىن الىپ، اسكەري توڭكەرىستىڭ بەلگىلەرى انىق بايقالا باستادى. ۋنيۆەرسيتەتتەردە وق اتىلىپ، كۇماندى وقىتۋشىلار جۇمىستان قۋىلىپ، كۇماندى اسكەريلەر ءماجبۇرلى تۇردە زەينەتكە جىبەرىلىپ جاتتى. ايتالىق، 1954-1958 جىلدار ارالىعىندا ۇكىمەتكە قارسى ماقالا جازعان 238 جۋرناليست سوتتالدى. ارميا توڭكەرىس جاسايدى دەگەن سىلتاۋمەن 15 گەنەرال مەن 150 پولكوۆنيكتى، ونىڭ ىشىندە باس شتاب باستىعى نافيز گيۋرماندى جانە بارلىق جوعارعى قولباسشىلىقتى وتستاۆكاعا جىبەردى. وپپوزيتسياعا كەتكەن رەسپۋبليكالىق-حالىقتىق پارتيا وكىلدەرىنە قىسىم كورسەتىلىپ، كوپتەگەن باسىلىمدار جابىلدى. كوپتەگەن وپپوزيتسيالىق باسىلىمداردىڭ رەداكتسيالارىنا قاساقانا ءورت قويىلدى. شەرۋگە شىققان حالىققا وق اتىلىپ، جاعداي باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى. بۇرىنعى پرەزيدەنت، وپپوزيتسيا جەتەكشىسى يسمەت ينەنيۋدى پارلامەنت جينالىسىنا كىرگىزبەي قويۋى حالىقتىڭ اشۋىن ودان بەتەر قوزدىردى. مەندەرەس اقىرى 1960 جىلى 25 مامىردا وزىنە باعىنباي كەتكەن تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسىنىڭ (پارلامەنت) جۇمىسىن توقتاتتى. بۇل ونىڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋى ەدى.

مەندەرەس پرەزيدەنت بولعاندا نە بولار ەدى؟ البەتتە ول ەردوعان سياقتى رەفەرەندۋم وتكىزىپ، پرەزيدەنتتىك بيلىكتى كۇشەيتىپ، ودان سوڭ تاعى ءبىر رەفەرەندۋم وتكىزىپ ەلدى زايىرلى مەملەكەتتەن يسلام رەسپۋبليكاسىنا اينالدىرىپ جىبەرەتىن ەدى. (1986 جىلى پاكىستان پرەزيدەنتى مۇحاممەد زيا-ۋل-حاك وسىلاي ىستەگەن ەدى. بىراق ول يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزىعىن ۇزاق كورە المادى. 1988 جىلى ۇشاق اپاتىنان قازا تاپتى.) ءبارى دە، ەڭ الدىمەن اسكەريلەر وسىنداي ستسەناريدەن قاۋىپتەندى.

1960 جىلدىڭ 27 مامىرىنا قاراعان ءتۇنى گەنەرال دجەمال گۇرسەل باستاعان ءبىر توپ اسكەريلەر اسكەري توڭكەرىس جاساپ، پرەزيدەنت ماحمۋت دجەلال بايار مەن پرەمەر-مينيستر ادنان مەندەرەس باستاعان ۇكىمەتتىڭ بارلىق مۇشەلەرىن قاماۋعا الدى. ولاردىڭ بارلىعى دا سوتقا تارتىلىپ، ءمارمار تەڭىزىندەگى ياسسىادا ارالىنا جونەلتىلدى. سوت پروتسەسى 10 ايعا سوزىلىپ، 1961 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پرەمەر-مينيستر ادنان مەندەرەس، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى  فاتين ريۋشتيۋ زورلۋ جانە قارجى ءمينيسترى  حاسان پولاتكان ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. زورلۋ مەن پولاتكان 16 قىركۇيەك كۇنى، مەندەرەس 17 قىركۇيەك كۇنى سوت شەشىمىمەن دارعا اسىلدى (№2 سۋرەت). اسكەري توڭكەرىس قانتوگىسسىز، بەيبىت ءوتتى.

ادنان مەندەرەس. №2 سۋرەت

مەندەرەسكە 13 ايىپتاۋ تاعىلىپ، ونىڭ 12 بويىنشا كىنالى دەپ تانىلدى. ولار: جاردەماقىعا بولىنگەن قاراجاتتاردى جىمقىرۋ، سوت بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن بۇزۋ، مەملەكەتتىك راديونى ساياسي مۇددە ءۇشىن پايدالانۋ، كەيبىر وپپوزيتسيالىق دەپۋتاتتار مەن وپپوزيتسيا جەتەكشىلەرىنىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگىن شەكتەۋ، ۋنيۆەرسيتەتتەردە رەيد جۇرگىزىپ، بەيبىت حالىققا وق جاۋدىرۋ، ۆاليۋتالىق زاڭنامانى بۇزۋ، دەموكراتيالىق پارتيانى جاقتاپ داۋىس بەرمەگەن اۋداندارعا قىسىم جاساۋ ت.ب.

مەندەرەستىڭ سوت نازارعا الماعان وزگە دە قىلمىستارى بار ەدى. ايتالىق، ول امەريكاعا جاعىنۋ ءۇشىن 1951 جىلى تۇركيا ۇلى ۇلتتىق ءماجىلىسىنىڭ كەلىسىمىنسىز تۇرىك اسكەرلەرىن 1950-1953 جىلدارى بولعان كورەي سوعىسىندا وڭتۇستىك كورەيانىڭ جاعىندا سوعىسۋعا جىبەردى. مىڭداعان تۇرىك ۇلدارى جەت جەردە قازا تاپتى جانە جاراقات الدى. 1952 جىلى ناتو-نىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كوممۋنيزمگە قارسى تۇراقتى ەمەس سوعىس جۇرگىزۋ ءۇشىن كەيىننەن ارنايى سوعىس دەپارتامەنتى دەپ اتالاتىن موبيليزاتسيانى تەرگەۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. 1954 جىلى شەتەلدىكتەرگە تۇركيادا مۇنايدى بارلاۋعا جانە وندىرۋگە رۇقسات بەرىلدى. زاڭ ۇستەمدىگىن قورعاعان كاسساتسيالىق سوت القاسىنىڭ توراعاسى بەدري كوكەر، جوعارعى سوتتىڭ باس پروكۋرورى ريفات الاباي، 2-ءشى كاسساتسيالىق سوت توراعاسى حايدار يۇچەكوك، كاسساتسيالىق سوت القاسىنىڭ مۇشەلەرى مەلەحات رۋاكان، كاميل چوشكۋنوگلۋ، فايك ۋراس پەن يلحان ديزداروعلۋ ءماجبۇرلى تۇردە قىزمەتتەرىنەن الىنىپ، زەينەتكەرلىككە جىبەرىلدى. بۇرىننان جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان تراكتور شىعاراتىن زاۋىتتى جانە كەيبىر پوليگرافيالىق زاۋىتتاردى ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى تومەن دەپ جاۋىپ تاستادى. جاڭا پرەزيدەنت دجەمال گۇرسەل سىرتقى كۇشتەردىڭ رەاكتسياسىنان قورقىپ بۇلاردىڭ ءبارىن كۇن تارتىبىنە قويعىزبادى.

بۇرىنعى پرەزيدەنتتەر مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تە، يسمەت ينەنيۋ دە ءبىلىم-عىلىمعا قاتتى كوڭىل ءبولىپ، سونىڭ ارقاسىندا تۇركيا 1950 جىلدارى ءوز ۇشاعىن جاساپ شىعارىتىن جاعدايعا جەتىپ قالعان-دى. اتاتۇرىك الەمدە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اۆياتسيا سالاسىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ادام. ۇزاق جىلدار بويى مىڭداعىن ادامنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ اراسىندا ىسكە قوسىلعان ۇشاق جانە ۇشاق قوزعالتقىشتارىن قۇراتىن زاۋىتتى، وعان قوسا ەسكيشەحير تانك زاۋىتى مەن قىرىككالە قارۋ زاۋىتىن مەندەرەس ناتو ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيدى دەگەن سەبەپپەن جاۋىپ تاستايدى. وسىلايشا تۇرىك اۆيايندۋسترياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. مەنەدەرەس بولماعاندا ءبىز بۇگىندە امەريكالىق بوينگ، فرانتسۋزدىق ەيرباس، كانادالىق بومباردە، برازيليالىق ەمبراەر نەمەسە يتالياندىق اتر ۇشاقتارىمەن بىرگە تۇرىكتىڭ دە ءتول ۇشاعىمەن ۇشىپ جۇرەر ەدىك... بۇگىنگى تاڭدا الەمدە 212 مەملەكەت بولسا، سونىڭ ىشىندە 7-8 مەملەكەت قانا ۇشاق وندىرە الادى. وسىعان قاراپ-اق مەندەرەستىڭ تۇركيا ءۇشىن، ءتىپتى بۇكىل ادامزات بالاسى ءۇشىن قانداي زارداپ اكەلگەنىن باعامداي بەرۋگە بولادى...

مەندەرەس مۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن ىستەدى؟ ارينە، امەريكاندىقتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن. تۇركيادا اقش-تىڭ ىقپالى وتە كۇشتى ەدى. تۇركيا ۇزاق ۋاقىت بويى كسرو-دان قاۋىپتەنىپ ءومىر ءسۇردى. 1942, 1946, 1947 جىلدارى دجوزەف ستالين تۇركيانى باسىپ الۋدىڭ جوسپارىن دا جان-جاقتى تالقىلاعان دەگەن دەرەكتەر بار. اقش اراعا ءتۇسىپ، تۇركيانى ساقتاپ قالدى. سوندىقتان دا مەندەرەس اقش-تىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ ساياسات جۇرگىزدى. امەريكاندىقتاردى رەنجىتپەسەم بيلىكتە ۇزاق وتىرامىن دەپ ويلاعان بولسا كەرەك. نەعۇرلىم ۇزاق وتىرسا، ويعا العان جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋعا سولعۇرلىم جاقسىراق بولماق. بالكىم ول شاريعات زاڭدارىنا سۇيەنە وتىرىپ بيلىك جۇرگىزگەن وسمانلى سۇلتانى بولۋدى ارمانداعان شىعار...

پرەزيدەنت ماحمۋت دجەلال بايار مەن پارتيانىڭ وزگە دە 12 مۇشەسى ءومىر بويى تۇرمەدە وتىرۋ جازاسىنا كەسىلدى. سوت شەشىمىمەن دەموكراتيالىق پارتيا تاراتىلدى. دجەلال بايار مەندەرەس سياقتى اسىرە ءدىنشىل بولعان جوق. سوندىقتان دا بولار، ول قاتال جازاعا تارتىلعان جوق. 1964 جىلى دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى تۇرمەدەن بوساتىلسا، 1966 جىلى تولىق اقتالىپ شىقتى. 1974 جىلى بارلىق قۇقىقتارى قالپىنا كەلتىرىلدى. 1986 جىلى 103 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

گەنەرال دجەمال گۇرسەل پرەزيدەنت، يسمەت ينەنيۋ قايتادان پرەمەر-مينيستر بولدى. مەندەرەس وزىنە لايىقتى ءادىل جازاسىن الدى. بىراق ازاندى قايتادان تۇرىكشەگە اۋدارۋعا ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارمادى. سەبەبى تۇرىك قوعامى 10 جىلدىڭ ىشىندە ءبىراز وزگەرىپ، زايىرلى جولدان ءبىراز اۋىتقىپ كەتكەن ەدى. قىسقاسى، مەندەرەس جىندى بوتەلكەدەن شىعارىپ جىبەردى. ونى قايتادان ورنىنا كىرگىزۋ ەشكىمنىڭ دە قولىنان كەلمەيتىن ەدى. اتاتۇرىكتىڭ پرينتسيپتەرىنە ادال اسكەريلەر ودان كەيىن تاعى دا ءۇش رەت (1973, 1980 جانە 1997 جىلدارى) اسكەري توڭكەرىس جاساپ، يسلاميستىك جولعا تۇسكەن ۇكىمەتتەردى توڭكەردى. الايدا تۇرعىت وزال، سۇلەيمان دەميرەل، ناجمەددين ەرباقان، ابدۋللا گۇل، رەدجەپ تايىپ ەردوعان سياقتى دىنگە بۇيرەگى بۇراتىن باسشىلار بيلىككە بىرىنەن سوڭ ءبىر كەلىپ، تۇركيانى اتاتۇرىك سالىپ بەرگەن جولدان 180 گرادۋسقا بۇرىپ جىبەردى. مەندەرەس، زورلۋ جانە پولاتكان 1987 جىلى تۇرعىت وزالدىڭ باستاماسىمەن اقتالىپ، 1990 جىلى قۇرمەت كورسەتىلىپ قايتا جەرلەندى. يزمير قالاسىنداعى اۋەجايعا، ۋنيۆەرسيتەتكە ت.ب. جەرلەرگە اتىن بەرىپ، بۇگىندە قۇرمەت كورسەتۋدە. وسىلايشا زايىرلى جولدان باس تارتىپ، يسلاميستىك ساياسات جۇرگىزگەن مەندەرەس اتاتۇرىكتىڭ انتيپودىنا اينالىپ شىعا كەلدى. مەندەرەس دارعا اسىلعان ياسسىادا ارالى بۇگىندە «بوستاندىق پەن دەموكراتيا ارالى» دەپ اتالادى. ەردوعاننىڭ دا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII ءسامميتىن وسى ارالدا وتكىزۋىنىڭ دە سيمۆولدىق ءمانى بار بولسا كەرەك...

№3 سۋرەت

ادنان مەندەرەس جالپى قاراما-قايشىلىققا تولى، كۇردەلى ادام. دەموكراتيانى جاقتاپ بيلىككە كەلدى دە، انتي-دەموكراتيالىق ساياسات جۇرگىزدى. ومىردە بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، ءدىندى قاتاڭ ۇستانعان ادام. سويتە تۇرا مىنا سۋرەتتەن (№3 سۋرەت) دجەرمانيادا سىرالاتىپ وتىرعانىن كورەمىز. ءدىن جولىنداعى ادام الكوگولدى ىشىمدىككە ءۇيىر بولادى ما، جەمقورلىققا باتادى ما؟

1957-1958 جىلدارى الجيردە ازاتتىق سوعىسى باستالعاندا مۇسىلمان الجير حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا قارسى بولىپ، كاتوليكتىڭ فرانتسۋزداردى جاقتاپ شىقتى. قىسقاسى، مەندەرەستىڭ ءدىندى ساياسي ماقساتتارىنا شەبەر پايدالانعان ۇلكەن اۆانتيۋريست بولعانىن كورەمىز.

مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا مەندەرەس 1951-1960 جىلدار ارالىعىندا 43 ادامدى ءولىم جازاسىنا كەسۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويىپ، ولاردىڭ بارلىعى دا ورىندالعان. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اتىشۋلىسى 1955 جىلى 14 ساۋىردە تىڭشىلىق جاساعانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن حاياتي كاراشاحين بولدى. وعان كەسىلگەن ءولىم جازاسى انكارا قالاسىنىڭ سامانپازارى اۋدانىندا كوپشىلىك الدىندا ورىندالدى. ايىبى – ورىستار پايداسىنا تىڭشىلىق جاساعانى ءۇشىن. 20 عاسىردىڭ ورتاسىندا، دەموكراتيالىق ۇكىمەت وسىنداي قادامعا باردى. دەموكراتيالىق ۇكىمەت، كارل!

جەكە ومىرىنە كەلەر بولساق، ادنان مەندەرەس 1929 جىلى ءيزميردىڭ اتاقتى وتباسىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ قىزى فاتما بەرين ەۆليازادەگە ۇيلەنىپ، يۋكسەل، مۋتلۋ جانە ايدىن اتتى ءۇش ۇلى بولادى. ولاردىڭ بارلىعى دا ساياساتپەن بەلسەندى اينالىسىپ، تاعدىرلارى قايعىلى اياقتالدى. ۇلكەن ۇلى وزىنە-ءوزى قول جۇمساسا، ورتانشى ۇلى جول اپاتىنان قازا تاپتى. كىشى ۇلى جول اپاتىنان امان قالعانىمەن عۇمىر بويى مۇگەدەك بولىپ، 2011 جىلى باقيلىق بولدى.

ال ەندى سول مەندەرەستىڭ قازاقتارعا جاساعان قانداي جاقسىلىعى بولدى؟ ەندى سوعان توقتالايىق:

ياحيا كەمال بەياتلى. №4 سۋرەت

ماحمۋت دجەلال بايار. تۇركيانىڭ ءۇشىنشى پرەزيدەنتى (№5 سۋرەت)

اسىلىندا، قىتاي اسىپ، كاشمير ارقىلى پاكىستانعا قونىستانعان قازاقتاردى تۇركياعا قونىستاندىرۋ ءىسىن بىرىنشە بولىپ قولعا العان تۇركيانىڭ پاكىستانداعى تۇڭعىش ەلشىسى - ياحيا كەمال بەياتلى مىرزا (№4 سۋرەتتە). ول سوندا ءجۇرىپ قازاقتارمەن تانىسىپ، ولاردىڭ تۇركياعا كوشۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ۇيىمداستىرىپ، انكاراعا جولداعان دا وسى ياحيا كەمال بەياتلى بولاتىن. سوندىقتان دا ءبىز، قازاقتار الدىمەن العىستى وسى كىسىگە ايتۋىمىز كەرەك. بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءوتىنىشى قارالماي ءبىراز ۋاقىت جاتىپ قالعان. بەياتلى مىرزا دەنساۋلىق جاعدايىنا بايلانىستى ەلشىلىكتەن بوساپ 1949 جىلى تۇركياعا ورالادى. باستاعان ءىسىن سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋگە شاماسى بولماعان سياقتى. ءوتىنىش قارالعانشا بىرنەشە جىل ءوتىپ كەتكەن. كەيىن ءوتىنىش قارالىپ، مەندەرەسكە دەيىن جەتكەن. شىندىعىندا، مەندەرەس بۇل ىسپەن ارنايى شۇعىلدانعان جوق، ونىڭ تۇرىكشىلدىك يدەياسى دا جوق بولاتىن. ول بار بولعانى تومەنگى ينستانتسيالاردىڭ بارىنەن ءوتىپ، وزىنە كەلگەن دايىن قۇجاتقا قول قويىپ، ءارى قاراي پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا جىبەرەدى. مەندەرەس قول قويعان قۇجاتتا بارلىق ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ قولى بار. (№6 جانە 7 سۋرەت) (ەگەر مەندەرەس قازاقتاردىڭ كوشىرىپ الۋ تۋرالى جەكە بۇيرىق شىعارسا وندا العىس ايتۋعا بولار ەدى. بىراق ونىڭ قول قويعانى جەكە بۇيرىق ەمەس، ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى. وعان قوسا مەندەرەس پرەزيدەنت ەمەس، پرەمەر-مينيستر بولاتىن.) بۇل ىستە سوڭعى شەشىمدى پرەزيدەنت ماحمۋت دجەلال بايار (№5) قابىلدايدى. ءيا، پرەزيدەنتتىڭ بۇل قۇجاتقا ۆەتو قويۋعا دا قۇقىعى بولدى. بىراق ول ولاي ىستەمەدى. پرەزيدەنت دجەلال بايار قازاقتارعا كومەكتەسۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويادى. پرەزيدەنتتىڭ قولى قويىلعاننان كەيىن بارىپ قۇجات زاڭدى كۇشىنە ەنەدى. (تۇركياعا قونىس اۋدارىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ كوسەمى قاليبەك حاكىم مەن ونىڭ ۇلى حاسان ورالتايدى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جەكە قابىلداعان.) سوندىقتان دا، تۇركياعا كوشىرىلگەن قازاقتار الدىمەن ەلشى ياحيا كەمال بەياتلى مەن سول كەزدەگى پرەزيدەنت ماحمۋت دجەلال بايارعا قارىزدار. وسى ەكى كىسىگە العىس ايتساق تاريحي ادىلدىك ورناعان بولار ەدى.

قازاقتارعا كومەك كورسەتۋ تۋرالى تاريحي قۇجات. №6 سۋرەت

ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز سول سامميتتە مەندەرەسكە العىستى ساياسات ءۇشىن «ادەيى» ايتقان شىعار، ەردوعاننىڭ كوڭىلىنە قاراپ... ونى دا تۇسىنۋگە بولادى. ەردوعان ءوزىن مەندەرەستىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى سانايدى. ەگەر دە، توقاەۆ مىرزا العىستى مەندەرەسكە ەمەس، دجەلال بايارعا ايتقاندا بۇل ءسوزسىز ەردوعاننىڭ كوڭىلىنە تيەر ەدى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت تاريحي ءساتتىڭ، ادەمى كەشتىڭ شىرقىن بۇزعىسى كەلمەگەن شىعار. سوندىقتان دا بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى... ال شىندىعىندا العىس ايتۋعا لايىقتى تۇلعالار - ياحيا كەمال بەياتلى مەن ماحمۋت دجەلال بايار... تاريحي شىندىق وسى!

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ

فيلولوگ، ساياساتتانۋشى
اقتوبە قالاسى

Abai.kz