قاراپ وتىرساق، ءححى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعىنا اياق باسىپپىز. ۋاقىت ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە ءوز ءىزىن قالدىرىپ جاتىر. مىنا تومەندەگى ماقالا بۇدان توعىز جىل بۇرىن جازىلىپ، كونە كومپيۋتەرىمدە ۇمىت قالعان ەكەن. وقىپ قاراسام، ونىڭ وزەكتىلىگى ءالى كۇنگە جويىلماپتى. سونى وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.

ازيا قۇرلىعىنىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان قازاقستان دەيتىن ەل ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ 21 جىلىن اتاپ وتۋدە. قازاقستان «ءالى جاس، بەسىكتەن بەلى شىققان جوق» دەيتىن كەزدەن وتتىك. جيىرما ءبىر – جىگىتتىك جاس. كەڭەس وداعى ەكىنشى جاھان سوعىسىندا قاتتى بۇلىنگەن شارۋاشىلىقتى جيىرما جىلعا جەتپەي قالپىنا كەلتىرىپ، عارىشقا ادام ۇشىرعان. قازاقستان دا توقمەيىلسۋشىلىكتەن ارىلىپ، ەرتەڭگە كوز تىگۋى قاجەت.

مەن ءوز ەلىمدى، قازاق جۇرتىن، قازاقستانىمدى سۇيەمىن. سوندىقتان دا ەلىمنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭدايمىن. ەندى ءبىر 20 جىلدان سوڭ، ءتىپتى ەندى ءبىر ون جىلدان سوڭ قازاقستان قانداي بولادى؟ بۇل ساۋال ءار پاتريوت قازاقتى، قازاقستاندىقتى ويلاندىرماي قويماسا كەرەك. ال ەرتەڭىمىز قانداي بولۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ءۇشىن بىزگە وتكەنىمىزدى بىلگەن ابزال. «كەلەشەكتە قايتالاماۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن قاتەلىكتەرىمىز قانداي؟ ونىڭ سالدارى نە بولادى؟ ونى تۇزەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟»

وسى توڭىرەكتە ءبىر ويلانىپ كورەلىكشى. قازاقستاندى جيىرما جىل باسقارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكى جۇيەنىڭ، ەكى فورماتسيانىڭ ارا جىگىنەن شىققان، قازاقستاندى قال-قادەرىنشە باسقارعان ادام. اللا تاعالانىڭ ول دا ءبىر بويىندا جەتىستىگى مەن كەمىستىگى قاتار جۇرگەن پەندەسى. نەگە ەكەندىگى بەلگىسىز، پرەزيدەنت سوڭعى جىلداردا ءوز تابيعاتىنا جات، ءوز ۇلتىنا قارسى شەشىمدەر قابىلداپ ءجۇر. جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ قاي جاعىندا جۇرگەنىمىز بەيمالىم، بىراق جاعىمپازدىق اۋىزدىقسىز ەتەك جايىپ بارادى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى قابىلدانعان كۇنگە بايلانىستى رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەسى (25-قازان) الىنىپ تاستالىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى (1-جەلتوقسان) سياقتى مەرەكە ەنگىزىلۋى كوكەيگە قونبايدى. مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ باعاسىن ادەتتە زامانداستارى ەمەس ۋاقىت بەرەدى.

يدەولوگتار مەن PR ماماندار ەلباسى بەدەلىن ساقتاۋدىڭ دوزاسىن ءبىلۋى كەرەك ەدى. نازارباەۆتىڭ ابىرويى «تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە» تىرەلىپ تۇرعان جوق. ەندى 20 جىلدان كەيىن بۇل كۇن مەرەكەلەر تىزبەسىندە بولا ما، بولماي ما، ءبىر قۇداي بىلەدى. التى رەت ۇسىنىلعانىنا قاراماستان پرەزيدەنتكە نوبەل سىيلىعى بۇيىرماعانى جۇرتقا ءمالىم عوي.

مويىندايتىن ءبىر شىندىق – قازاقستاننىڭ 20 جىلدا قول جەتكىزگەن ازدى-كوپتى تابىستارىمەن بىرگە جىبەرگەن قاتەلىكتەرى دە از بولعان جوق. ولار قانداي قاتەلىكتەر ەدى؟ كەلەشەكتە قايتالاماۋ ءۇشىن وسىنى دا ايقىنداپ الايىق.

قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇراپ وتىرعان بىزگە، قازاق حالقىنا نە كەرەك؟ بىزگە ەلدە تۇرىپ جاتقان ءتۇرلى ۇلت دياسپورالارىنىڭ مادەني دامۋىنا قامقورلىق جاسايتىن ازاماتتىق قوعامدى دامىتا وتىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالىپتاستىر ما4ىزدى. ءدال قازىر قازاقستان قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنەن گورى ورىس ءتىلدى، ورىسقولدى ازاماتتىق مەملەكەتتىلىككە اينالىپ بارادى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز اڭساعان، كەشەگى الاش ارىستارى بەلگىلەگەن جولعا قايتا تۇسكەنىمىز ءجون!

وتپەلى كەزەڭدە قازاقستاندا اۆتوريتارلىق رەجيم جۇمىس ىستەدى. اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى، سوت بيلىگى سياقتى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءۇش تارماعى ءبىر قولعا شوعىرلانۋ ارقىلى قازاقستان اۆتوريتارلىق بيلىكتى كۇشەيتتى. بىراق ودان كۇرت دامىعان ەشتەمەمىز جوق. كەتكەن كەمشىلىكتەر، ورىن العان اعاتتىقتار كوبەيدى. وكىنىشتىسى قازاقستاندا كەتكەن قاتەلىكتەرگە ساراپتاۋ ەشقاشان جاسالعان ەمەس. سونىڭ سالدارىنان ەلدەگى كەرى كەتۋشىلىكتەردى جەتىستىك رەتىندە كەڭىنەن دارىپتەۋشىلىك ەتەك جايدى. ءوز ەلىمىزگە ءوزىمىز جاۋ ەمەسپىز. ورىن العان قاتەلىكتەردى، كەتكەن قيسىنسىزدىقتاردى تۇزەمەسەك، قايتىپ العا باسۋعا بولادى؟! «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن ادەبي قاعيدا مەملەكەتكە دە قاتىستى دەپ ويلايمىن.

مەنىڭ ويىمشا 21 جىلدىق تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەتەگىمىزدەن تارتقان قاتەلىكتەردىڭ باستىسى – مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتىنىڭ شايىلىپ بارا جاتقانى. جىل سايىن ءبولىنىپ جاتقان ميللياردتاعان قارجىعا قاراماستان مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەت ءۇشىن قاجەتتىلىكتەن قاعىس قالىپ تۇر. مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار قازاق تىلىنە پىسقىرمايتىن بولدى. بۇكىل شەنەۋنىكتەر ەليتاسىنىڭ ءتىلى – ورىس ءتىلى. بۇل اسىرەسە كەدەندىك وداق ىسكە كىرىسۋىمەن ءتىپتى ءورشىپ كەتتى. بىرقاتار مينيسترلىكتەر ەسەپتەرىن مەملەكەتتىك ءتىلدى جاساۋدى دوعاردى.

قازاقستانداعى ساياسات تا، ەكونوميكا دا ورتالىق ازياداعى باسقا ەلدەر سياقتى ۇلتتىق مەملەكەتتى نىعايتۋعا باعىتتالۋعا ءتيىس ەدى. ءىس جۇزىندە اتقارىلىپ جاتقان شارۋانىڭ دەنى ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس، ازاماتتىق مەملەكەتتىڭ ديىرمەنىنە سۋ قۇيۋدا. ەگەر بۇل ءۇردىس جالعاسا بەرەتىن بولسا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويى مەن ۇلتتىق ساناسى الەۋمەتتىك سىلكىنىستەر ارقىلى مۇنداي تەرىس قۇبىلىسقا توسقاۋىل قويۋى ابدەن مۇمكىن.

ەلىمىزدەگى تاعى ءبىر تەرىس قۇبىلىس – كوزبوياۋشىلىق. كەڭەستىك كەزەڭنەن، پارتيالىق بيلىكتەن قالعان كوزبوياۋشىلىق كورىنىستەرى قازاقستان ءۇشىن سونشالىقتى ەتەنە بولىپ كەتتى. جوعارعى بيلىك ورىندارىنان بىرەۋ كەلەتىن بولسا جاعدايدى بۇركەمەلەپ «اۋرۋدى تىڭداي، اقساقتى دىڭداي» ەتىپ كورسەتۋشىلىك نورماعا اينالدى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىن «ىسكە قوسىلعان» زاۋىت، فابريكالار ەرتەسىنە قايتا جابىلىپ جاتىر. كىمدى الدايمىز؟ قاراپايىم ادامداردى تىرشىلىكتىڭ «پارادتىق» جاعى ەمەس كۇندەلىكتى «اۋلاسىنىڭ» جاعدايى تولعاندىرادى. بۇل تەرىس قۇبىلىس سايلاۋ، رەفەرەندۋم ءتارىزدى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ، ءومىرىمىزدىڭ ءار سالاسىنا ەنىپ كەتتى. كوزبوياۋشىلىق ساياسي الاياقتىققا جول اشتى.

قازاقستانداعى ەڭ سوراقى قۇبىلىس – «كوررۋپتسيا». «ترانسپارەنسي ينتەرنەيشنل» ۇيىمىنىڭ جاڭا مەتوديكاسى بويىنشا قازاقستان كوررۋپتسيالىق تەرىس كورسەتكىشتەر جاعىنان الەم ەلدەرىنىڭ الدىڭعى لەگىندە ءجۇر. قازاقستانداعى كوررۋپتسيانىڭ باستى ۇياسى – سوت بيلىگى مەن اتقارۋشى ورگاندار. مەملەكەتتىك بيلىك پەن سوت بيلىگى تازارمايىنشا ەلدە بۇل قۇبىلىس اياق تارتپايدى.

دەموكراتيالىق رەجيم مەن توتاليتارلىق رەجيم اراسىنداعى اۆتوريتارلىق بيلىك ماڭگىلىك بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندى بەس-ون جىلدا ونىڭ ىشكى پوتەنتسيالى تولىقتاي سارقىلادى. ارى قاراي قازاقستان قانداي جولمەن ءجۇرۋى كەرەك؟ مونارحيالىق، حاندىق بيلىك ءوزىن الەمگە دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە تانىتقان قازاقستان ءۇشىن قول ەمەس. ەندەشە ءبىز دامۋدىڭ دەموكراتيالىق قاعيداتتارىنا سۇيەنۋىمىز ءلازىم. وندا بىزگە اۆتوريتاريزمگە قايتا ۇرىنباۋ ءۇشىن پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇستىنى كەرەك بولادى.

مەملەكەت باسشىسى كىم بولسا دا ەكى مەرزىمنەن ارتىق سايلانبايتىن، پارلامەنت الدىندا قاتاڭ ەسەپ بەرەتىن پرينتسيپتەر باسشىلىققا الىنۋى كەرەك. ياعني بۇل جەردە قازاقستانعا جاڭا كونستيتۋتسيا سۇرانىپ تۇر.

تەگىندە قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدىڭ كەمىستىكتەرى تولىپ جاتىر. ەڭ باستىسى وندا قازاقستاننىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگى ەكەندىگى تۇيىندەلمەگەن. وسىدان بارىپ ەلىمىزدەگى ءتۇرلى دياسپورا وكىلدەرىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتى مەنسىنبەۋشىلىگى، ءتىپتى باسىنۋشىلىعى ورىن الىپ ءجۇر. وليحارگتاردىڭ ءبارى ءوزىن قازاق جەرىنىڭ قوجايىنى سەزىنەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدى اتامەكەنگە قايتارۋ ءىسى قارقىندى جۇرگەنىمەن قازىر بۇل ءىس توقتاپ قالدى. ۇكىمەت ورالمانداردى كۆوتا ارقىلى ەلگە قايتارۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ءۇش جىلعا موراتوري (ماسقارا!) جاريالادى.

بۇل ماسەلەنىڭ استارىندا قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋدان تۋىندايتىن قورقىنىش جاتىر. قازاقستاندا قازاقتار سانىنىڭ كوبەيۋى تارازى باسىن ۇلتتىق مەملەكەتتى نىعايتۋ پايداسىنا اۋدارىپ جىبەرەدى. حالىقارالىق نورمالار بويىنشا مەملەكەتتە جەرگىلىكتى ۇلت حالىقتىڭ ۇشتەن ەكى بولەگىنەن اسسا ول مونوۇلتتى مەملەكەت بولىپ سانالادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى قودان جاسالعان ۇيىمدار كەرەك بولماي قالادى. شەنەۋنىكتەر وسىدان زارەسى قالمايدى. ويتكەنى ورىسقول ءوزى دە، بالاسى دا جۇمىسسىز قالۋدان شوشيدى.

سوندىقتان 2009 جىلعى ساناق قورىندىسى بويىنشا ىلكىدە ەلدە قازاقتار سانى 67 پايىز دەپ جاريالانسا، ىلە-شالا 63 پايىز دەپ تومەندەتىلگەنى ەستە. ە.ەرتىسباەۆ سياقتى ساراپشىسىماقتاردىڭ جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنىڭ سەبەبىن ۇكىمەتتىڭ دارمەنسىزدىگىنەن ەمەس ورالمانداردان كورۋى «نۇرلى كوشتى» توقتاتتى. بۇل دا قاتەلىك!

باسى اشىق دۇرىس يدەولوگيانىڭ بولماۋى سالدارىنان قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلاتىن اقپاراتتىق ەكسپانسيادان دا قورعانا الماي وتىر.

قازاقستاننىڭ قابىلدانۋعا ءتيىستى جاڭا كونستيتۋتسياسى قازاقستاننىڭ قازاق رەسپۋبليكاسى ەكەندىگىن، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت قازاقتار ەكەندىگىن پاش ەتۋگە ءتيىس. جاڭا مەملەكەت الەۋمەتتىك تەڭدىككە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە باعىتتالعان سوتسياليستىك مەملەكەت بولۋعا ءتيىس!

مارات ءبايدىلداۇلى توقاشباەۆ

جازۋشى، پۋبليتسيست

Abai.kz