مارتتىكتى جالاۋ ەتكەن اق سۇڭقار

تابىل كوكەمنىڭ رۋحىنا ارنادىم.

اۆتور

قازاق تىلگە باي. جاقسىسىنا جەردەن تەڭەۋ تاپپاعاندا كوككە كوز تىككەن. ىزدەگەنىن سول زەڭگىردەن تاپقان. ول - قىران قۇس. باسقا-باسقا ەلىنىڭ اتىن شىعارار اقىنى مەن باتىرىن قازاق قىلىش قانات، قۇرىش تۇرپات قاناتتىعا تەڭەگەن. «اقيىق»، «مۇزبالاق»، «اق سۇڭقار» دەپ ناعىز ايتۋلىلارىن اتاسا، ءوندىر جاسىن «تاستۇلەك» دەيدى.

مارتتىكتى جالاۋ ەتكەن اق سۇڭقار

تابىل كوكەمنىڭ رۋحىنا ارنادىم.

اۆتور

قازاق تىلگە باي. جاقسىسىنا جەردەن تەڭەۋ تاپپاعاندا كوككە كوز تىككەن. ىزدەگەنىن سول زەڭگىردەن تاپقان. ول - قىران قۇس. باسقا-باسقا ەلىنىڭ اتىن شىعارار اقىنى مەن باتىرىن قازاق قىلىش قانات، قۇرىش تۇرپات قاناتتىعا تەڭەگەن. «اقيىق»، «مۇزبالاق»، «اق سۇڭقار» دەپ ناعىز ايتۋلىلارىن اتاسا، ءوندىر جاسىن «تاستۇلەك» دەيدى.

وتتى كۇنگە كوز تايدىرماي تۋرادان تۋرا قارايتىن، قۇز-قيانى شارلاپ، ايپارا اسپاننىڭ ءبىر ءوزى يەسىندەي بولىپ كەتەتىن ەركىن قۇستى دا قولعا ۇيرەتىپ، ەڭ قىمبات دوسىنا اينالدىرا بىلگەن - قازاق! كانىگى قۇسبەگىلەر قىراندى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن، باعىپ-باپتاۋ قاجەتتىگىن بىلگەن. وبال-ساۋابىن ەسكەرگەن. ەشقاشان كەم كورمەي، وزىمەن تەڭ كورگەن، جوعارىعا، بيىك تۇعىرعا قويعان. ات باسىنداي التىننان ارتىق ساناعان. قيسا، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىعا، اق مىلتىققا، قۇماي تازىعا قيعان. قازاقتىڭ قاراشا ءۇيىنىڭ وڭ قاپتالىندا، ءتور-تۇعىرعا قۇس قونعان. ونى ەشكەز كەۋدەسىنەن يتەرىپ، زەكىپ، بەتىنەن قاقپاعان، قايتا سىلاپ-سيپاپ، جىبەكتەن باۋ تاعىپ، بارىن ساپ باپتاعان. «قاراتورعاي» انىندە: «موينىڭا سارى التىننان القا تاعىپ، قولعا الىپ سىلاپ-سيپاپ باعار ەدىم» دەپ شىرقاعان قازاق تەكتى قۇستى ۋاقىتى كەلە، شاۋ تارتا ازات اسپانعا بوساتقان. ويتكەنى قىراندار - قۇدايدىكى! اقىندار دا عارىشتىق قۇبىلىس! ازات ويدىڭ يەسى! تەگىن ادام اقىن بولمايدى. بىراق قاي زاماننان بەرمەن تارتپاڭىز، قىرانتەكتى قازاق اقىندارىنا قۇسبەگىنىڭ اياۋلى الاقانىنداي ايا، تيەسىلى تۇعىر تيگەن بە؟ وسى تۇستا قۇستىڭ قۇس ەكەنى، ادامنىڭ ادامشىلىعىنان گورى پەندەلىگى كورىنىپ قالادى.

سارقىلماس وي كەنىشى ۇلى ابايدى جابىلىپ تاياققا جىقتى. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!..» دەۋدەن سوندا دا تايماي، «مىڭمەن جالعىز الىسىپ» ءوتتى. ابايعا دەيىنگى، زامانا ارىسىندەگى اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ دا تاعدىر-تالايى سونداي. جاياۋ مۇسا، ءبىرجان سال، ءمادي سىندى مارتتەردى مورت سىندىرسا، ماحامبەتتىڭ باسىن شاپتى. ال اباي اتامىزدان بەرمەنگى اقىنداردىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتا-بيلىكتەن كورگەن تەپىرەش-تەپكىسى شە؟ ماعجان، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر كوشى... قاسالباستىعا ۇستاپ بەرىپ، اتقىزىپ جىبەردى. قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ، ءبارىنىڭ قازاسى قىران قازا. ۋاقىت سان قۇبىلسا دا ءور مىنەزدى اقىندارىنا وگەي قاراۋىن قويمادى. «ەي، تاكاپپار دۇنيە، ماعان دا ءبىر قاراشى! تانيسىڭ با سەن مەنى، مەن قازاقتىڭ بالاسى!» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلعان قايران قاسىمدى ءۇيسىز-كۇيسىز قاڭعىتقان زور قالا الماتىداي دىراۋ استانا ەمەس پە ەدى؟ قاسىمنىڭ: «شىعىپ تۇر عوي بۇگىندە، قاسىم دەگەن ءبىر اقىن. وسى بولار تۇبىندە، ەنەلەرىڭدى ۇراتىن!» دەگەنىن جانىنداعى جايداقسۋلار ۇقپادى. ال جۇمەكەن شە؟ اقىن كۇندەلىگىندە: «جەكە تۇلعا (ليچنوست)- الماتينكا وزەنىنىڭ ورتاسىندا جاتقان دوڭبەك تاس سەكىلدى: ەسۋاس كوك سۋلار سول تاستى دومالاتىپ اكەتەم دەپ الەك. ال، اقىلدى اعىستار - اينالىپ وتەدى. ارينە، ءبىر كەزدە سول دوڭبەك تاستى دا اعىس، سۋ ەكپىنى اكەلگەن. بىراق ول ءۇشىن ۋاقىتتىڭ تالاي توعاندارى تولىپ، مەيماناسىنان اسۋى شارت» دەپ اۋرۋحانادا جاتىپ قاتتى تاۋسىلىپتى.

«مەن قازاقپىن!» دەپ ۇرپاعىنا رۋح بەرۋمەن وتكەن قىران اقىن جۇبانىمىزدىڭ 1986 جىلعى كۇرەستەن سوڭ تۇسىنىكسىز جاعدايدا جارىق دۇنيەمەن باقۇلداسۋى جۇمباعىن ىشىنە بۇكسە دە سەزىمگە سەكەم، كوڭىلگە كۇدىك بۇركىپ، كۇپتى قىلىپ كەتۋلى. «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن» دەپ اتى اڭىزعا، جىرى ماڭىزعا اينالعان اقيىق مۇقاعالي شە، قانشاما رەت كۇرەسىنگە لاقتىرىپ، «ىشكىش» اتاندىرىپ، كۇيەلەپ، جۇمىسسىز قالدىرعان كەر كەزەڭ مارات وتاراليەۆ، ساعات ابدۋعاليەۆ، ءادىل بوتپانوۆتاردىڭ ماڭدايىنان سيپادى ما؟ «ومىردەن وت بوپ وتپەسەڭ، يت بوپ وتكەنگە نە جەتسىن!» دەگىزگەندەي مارات «يت تىرلىكتى» اڭساپ پا؟ ساعاتتى «القاش» قىلىپ، قاڭعىتىپ، ءادىلدى ءىز-ءتۇسسىز «عايىپ» قىلعىزىپ جىبەرگەن نە تاعدىر؟ بەرىسى قازاقتىڭ اي ماڭداي اقىن قىزدارىنىڭ مۇڭىن شاعىپ: «ءبارىڭدى دە قىزدار-اۋ، ءبارىڭدى دە، وراعىسى كەلەدى جانىم گۇلگە. جىلاپ-كۇلىپ جۇرسىڭدەر، قۇلاپ-تۇرىپ، قابىلداڭدار ءومىر دەپ ءبارىن بىرگە!» دەپ جانىن جەگەن بوتاگوز بايمۇقانقىزىن ورالداعى ءبىر بولمەسىنەن كەڭ قويناۋعا شىعارىپ سالدىق. ايتىستىڭ كورىگى ورازالى 30-دا وپىرىلسا، سونىڭ ءىزىن شالا 22 جاسىندا:

«توقىراپ ماڭگىلىككە كەتكەن كۇنى، توپىراق جوعالتادى ارمانىمدى!..» دەپ تاستۇلەك اسىلبەك يشانوۆ «تاس-تالقان» بولدى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ 29-دا، ارتىعالي ىبىراەۆ 21-دە، ساتتار ەرۋباەۆ 23-دە بۇ فانيمەن باقۇلداسىپتى. ءبىرىن اتاپ، بىرىنە كوشتىك-اۋ.

اقىرى «قازاق ەدىم دەگەنشە...» دەپ يندەر-تۇپتە كۇڭىرەنىپ وتكەن، ماحامبەت كەشكەن قىسقا عۇمىردان قۇرىق بويى دا اسا الماي، قىرىق بەسىندە وزەگى ورتەنىپ، قاناتى قيىلىپ، تاستاي تۇرمەگە توعىتىلىپ، تاستاي ولىمگە تاستالعان «قالىڭ ادايدى» عانا ەمەس، قالىڭ قازاعىن ەڭىرەتىپ كەتكەن، بىردەن-ءبىر بارد اقىن تابىل اقساقال عۇمىرعا قۇشتار بولماعان با؟ «ۇيىقتاپ كەتسەم ءبىر كۇنى، ويانباي قالام...» دەپ ءجۇرىپ، اقىرى... ومىردەن تۇڭىلەتىندەي بارلىعىنا نە بولدى؟ بارلىعىنىڭ اۋزىنان «اجال»  تۇسپەيتىندەي بەيۋاقتا نە ءتوندى، نەندەي كۇش قىسپاققا الدى؟ ونداي كۇش جوق دەرسىز. قاتەلەسەسىز. سوناۋ شالكيىزدەرمەن شالىسىپ، دۋلاتتارمەن تارتىسىپ، ابايلارمەن الىسىپ، قۇدايا نە كەرەك، اقىندارمەن وشتەسىپ كەلە جاتقان ءبىر ولمەس، جەتەسىز قارا كۇش بار ەكەن. ءبىز «قارا كۇش» دەپ الدىق، بالكىم ونى «مەرەز»، ياكي دەرت دەپ اتاسا دا بولار. سول «قارا كۇش» اللادان قيامەتكە شەيىن رۇقسات سۇراپ العان مالعۇنداي كوزگە تۇسپەيدى، بىردە «باتىراشتىڭ بالتاسى» بولسا، بىردە «37»-ءنىڭ سويقانى بولادى. جالتارا بەرە «جۇمىستان قىسقارتۋ» نە «جول اپاتى» بوپ جىمىپ،  قاقپان قۇرىپ، الدى-ارتىڭا تۇزاق ساپ باعادى. اقىن بىتكەنگە «ءولىم تىلەتكىزىپ» ايداپ سالۋشى تاسادا تۇرعان سول سايتان ەكەن. ايتپەسە، ەگەمەن ەلىندە قىران-اقىندار كوگىندە سامعاي بەرمەس پە؟ جوق. ويتكىزبەيدى. اقىنداردان اقىن اتاعىن قىزعانادى. ساحناعا شىعارماي كەۋدەسىنەن يتەرەدى، اياعىنان شالادى. بۇيىرعان ناپاقامەن بالا-شاعاسىن اسىراپ، ەلىنە ادال قىزمەت جاساپ جۇرگەن جەرىندە كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالماي اقىن اتى شىعىپ، اۋىزعا ىلىگىپ جاتسا، الگى قارا كۇش كوزىنە ىلگىسى كەلمەيدى، جەتىستىگىن قارالاي قىزعانىپ، ءيتتىڭ سۇيەك-ساياعىن الدىنا تاستايدى. تالانتتىڭ مەرەيىن كورە الماي، ونى حالىقتان بولگىسى بار. ونى ءمۇساپىر، كوپپەن تەڭ ەمەس، ءتىپتى كەم كۇيدە كورگىسى بار. وعان اقىن كونە مە؟ ول وت قوي! جانىپ كەتەدى. جانىپ كەتىپ جاتىر.

قازاق بۇل-بۇلى كۇلاش كۇندەلىگىنە: «اتتەڭ، ونەر شىركىن، سەنى دە الدەكىمدەر بىلعايتىنى بار-اۋ، قانداي ۇساق جاندار بار، سەنى تۇسىنبەيدى، مەنىڭ نازىك قىلداي ونەرىمدى ۇقپايدى» دەپ ۋايىم توگىپتى. ساحنانىڭ جۇلدىزدارىن جۇلدىزداي ەركەلەتۋ كەرەك. سول سياقتى دارىندى باعالاۋ قۇسبەگىنىڭ بۇركىتتى باعالاعانىنا جەتپەي، بۇل «اجال تراسساسى» توقتامايدى. ولارعا تيەسىلى ماراپاتتى بەرمەي، بەرگىزبەي، بەرە قالسا كوپتىڭ كوزىنشە ەمەس، تاسادا، جۇمىس اياعىن الا بەرە «ۇرلاپ العان» نارسەدەي قىلىپ ءمينيستردىڭ، نە اكىمنىڭ قۇتتىقتاۋىن جاسىرىن ۇستاتا سالۋ، ءتوس بەلگىسىن سەيفكە تىعىپ، ءارى كەتسە بەس ادامنىڭ كوزىنشە وڭىرىنە امالسىز، قينالىپ، قاداي سالۋ «قارا كۇش» يەكتەگەن زيالىسىماقتاردىڭ تىرلىگى. ۇجىم الدىندا، تەاتر، مادەنيەت ۇيلەرىندە جاريا بەرىلسە، ءوزىنىڭ دە، ەلدىڭ دە مەرەيى وسەرىنە ونىڭ ورەسى جەتپەيدى. «ءوي، مىناۋ مەنەن اسىپ كەتەدى» دەگەن پەنداۋي مۇجىمە ويدان اسا المايدى، بايعۇستار. تالانتتاردى بەلگىلى جەرلەرگە شاقىرىپ جاتسا، قۇزىرىن سالىپ جىبەرمەيدى. «كوزگە تۇسە بەرمەسىن» دەگەن مىستان ارەكەت. ءاي، ول قاسقالار ءدال وسىلاي ەتەيىن دەمەيدى-اۋ، بىراق «جىنى» جىبەرمەيدى. سوسىن قايتسىن. ءبىر قازاقبايدىڭ بالاسى بولا تۇرا تالانتقا كەلگەندە ونىڭ ءىشى پىشاق اينالماستاي تار. قولىنان كەلسە، كۇن بەرمەۋگە بار. سودان ءوزىن-ءوزى ءبىلىپ بولماستاي ادىلەتسىز. ال جۇرت كوزىنشە كادىمگى كىسى. ەل قامىن ويلاعان اق جاعالى، قىزىل گالستۋكتى الىپ ءبىر باس. بىراق «وسى مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن؟» دەپ وزىنەن ەسەپ المايدى.

قىران العاش تورعا تۇسكەندە، نامىستان ورتەنىپ كەتە جازدايدى ەكەن. قۇسبەگى دەرەۋ سالقىن بۇركىپ، سۋىق باسىپ وت قىزۋىن ءتۇسىرىپ، جىلى سويلەپ، سىلاپ-سيپاپ بىردەن ماپەلەۋگە كوشەدى. ويپەسە، ءتۇز قۇسى ءجانتاسىلىم. ءوز وتىنا ورتەنىپ ولەدى. اقىن دا سولاي. اقىن مەن قىراندى قاتار قويۋدىڭ استارى وسىندا. ونى بىلگەن  حان ابىلاي بۇقار جىراۋدىڭ باعاسىن بىلگەن، ءسوزىن كوتەرگەن. بۇگىن شە؟ حان كوتەرگەن ءسوزدى ءۋازىر دە ەمەس، بەرگىلەردىڭ بەرگىسى كوتەرە الماي، شابىنا شوق ءتۇسىپ، شالابىن شايقاپ اۋرە. سودان ۇلى ايتىس ونەرىڭ دە قايتىس. اينالعاندا اقىننىڭ اششى ءتىلى «ايتىستىڭ كورىن» قازىپتى؟..

جاقسىلار جاراتقانعا كەرەك دەمەيدى مە، سول كەپ ءبىزدىڭ باستا. اڭعال اقىن «ولەمىن» دەسە، «ءاۋميىنى» ءاپ-ءازىر. كوكسۋلارعا كەرەگى سول. اقىلدى اعىس - حالىقتاي بولىپ، اينالىپ وتسەشى. ويتپەيدى، «قۇزىر مەندە» دەپ كەرگيدى، تەرگەيدى، تۇنشىقتىرادى. جوشى دومبىراعا قورعاسىن قۇيعىزسا، بۇلار سول بالقىمانى قولقاعا قۇيۋعا بار. حان ونى قالاماسا دا. ولاي ەت دەمەسە دە. اقيىق جۇمەكەن:

ەسكى ارباعا شيقىلداۋ دا سىي-باقىت،

كۇن كەشەدى مايلاتتىرىپ، سىيلاتىپ.

ال قىراندار توزباس ءۇشىن ارباشا،

ءوزىن-ءوزى تاستايدى ەكەن قيراتىپ!- دەپتى «قىران» اتتى ولەڭىندە. ءبىزدىڭ جوعارىدا اتتارى اتالعانى بار، اتالماعانى بار نەبىر تالانتتى اقىندارىمىز قىراندار سياقتى قازا قۇشۋدا. وعان ىشىمدىكتىڭ، ۇرىس-توبەلەستىڭ، تاس جول، كولىكتىڭ قاتىسى شامالى. ولار بەرگى سەپ، سول اقىندى ولتىرۋگە شەيىن الىپ كەلگەن قارا كۇشتى جاسىرىپ قالۋشى بەرگى سىلتاۋ، بۇركەنشەك قانا. سەن ونىڭ ارتىنا ءۇڭىل. ارتىندا كىم تۇر؟ «اينا قويدىم الدىما، كورەيىن دەپ ءوزىمدى. ەكى قۇلاق تارس ءبىتىپ، شەل باسىپتى كوزىمدى» دەسە، ونى اتىپ، شىڭىراۋعا تاستاعان شاكارىم سىنى ساعان كەرەك. ءوزىڭدى كورەسىڭ بە، وزگەنى كورەسىڭ بە؟ سەن ەمەس، وزگە بولسا ول كىم؟ قازاق پا،؟ جوق الدە ءتۇرى قازاق، ءىشى كاززاپ قارا كۇش پە؟ كەسپىرى كىمدىكى؟ ساعان ۇقسايدى ما؟ ۇقساسا قاي جەرى؟ «بال عوي مەنى سوككەن ءتىل» دەگىن.

«قازاقتىڭ جاۋى - قازاق» دەۋلى بوسكىشتەر. اتاسىنىڭ باسى! جالعان. قازاقتىڭ جاۋى - قازاق ەمەس، جان-تانىمەن قازاق بولا الماي جىلى-جۇمساققا تاڭىلعان قۋ ءناپسى، زۇلىم قارا كۇش، ... ديرمەن تارتام دەگەن اۋمەسەر.

ازات رۋحتى اقىنعا، بۇگىنگى كۇننىڭ بەت-پەردەسىن سىپىرعانى ءۇشىن لاجسىز شەتەل اسقان جازۋشى ماعاۋيننىڭ «جارماق» تىرلىگى دە جات. انەۋ جىلدارى اراب ەلدەرىنە ۇرلاپ اكەتكەن 200-دەي سۇڭقاردى توردان از ۋاقىتقا شىعارۋى مۇڭ ەكەن، ولار بىردەن الاتاۋىنا، حانتاڭىرىنە بەت تۇزەپتى. سول سياقتى قىراننىڭ قاناتى قوس بولسا دا، ساناتى ءبىرتۇتاس. ول «جارماق» بولىپ ەكىگە جارىلا المايدى، وزىنە-ءوزى سالماق بولىپ، وزىنە-ءوزى قارماق بولىپ، قوعام وزەككە تەپسە «ىشكىش قاڭباق» بولىپ، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە قالادى. قاناعات يەسى قاس قىراندار تۋعان جەرىنىڭ كوگىنەن اسپايدى. اسسا دا ءوز ەلىنە شاڭ جۋىتپاي اڭساپ وتەدى. جانە قىران الاشتىڭ كوك بايراعىنا قونىپ، وشپەس رۋح بولىپ جانىپ، جەلبىرەپ تۇر ەمەس پە؟!. تاعىدا جۇمەكەنگە جۇگىنسەك: «قىرسىقتاردان جاراتىلعان باعى بار، ءومىر سۇرە بىلسەك بىزدەر قىرانشا، ءولۋدىڭ دە ءبىر ەسەبى تابىلار...» دەپ ءزىل كۇرسىنىپ قويىپ، قارا نان، قارا سۋىمەن، جازارىن جازىپ، الاۋلاپ اسا بەرۋ ءار تۇكپىردەگى بۇگىنگى قازاق اقىندارىنىڭ قالى. بىراق قادىر ابىز ايتپاقشى «ءتىرى جۇرگەنىڭدى دە كورە المايتىن» ۋاقىتتا قاسقايىپ تۇرىپ، قاشاندا قۇداي يەڭنەن ءولىم ەمەس، ءومىر تىلەگەن ابزال. ءومىر، تاۋەلسىزدىك دەيتىن اسىل قۇندىلىقتار ادالداردىڭ ارقاسىندا جاساۋلى، اقىنداردىڭ ولەڭىمەن اسقاقتاۋلى. ءزاۋلىم ءۇي تىگىپ، بايلىق جيعاندار مانساپتىڭ ۇشار باسىنا شىعىپ، قاناتىن قانشا جايسا دا ءبارىبىر قىران بولا المايدى. اسىلى، ولار قىراندارعا ءىش تارلىق ەتپەي، قامقور قۇسبەگى بولسا جاراسقان. «وسەر ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەۋى» قاجەتتىك ەمەس، پارىز ەكەنىن ۇعار تۇيسىك ءبىتسىن.

قىران تاعدىرى - قيىن تاعدىر. جانىپ كەتكەن الدىڭعى اڭعال، قايسار قىراندارىنىڭ تاعدىر-تاۋقىمەتى كەيىنگى تاستۇلەكتەرگە رۋح دارىتسا دا، ماڭدايىنا تاستاي تاعدىر بوپ جازىلماعاي. قىرانداردىڭ قازاسى - قازاق ۇلتىنىڭ قازاسى. قازا سيرەپ، مازا: مەملەكەتىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ، تىلدە، دىلدە، دىندە نىق بولۋ بولعاي. قىراندارىڭ كوگىڭدە قالىقتاسىن، ءمارت جومارت، قاس باتىر قازاق!

مۇنايدار بالمولدا

ورال قالاسى

«اباي-اقپارات»