جۋىردا قىتايدىڭ ينتەرنەت سايتتارىندا الداعى 20 جىلدا قازاقستاندا 20 ميلليون حانزۋ مەكەندەيتىن بولادى دەگەن قورقىنىشتى مالىمەت جاريالاندى.

ب. د.د. III-II-عاسىردا 100 ميلليون حانزۋ جۇرتىنا قورعان سالدىرعان 1ميلليون عۇن بابالارىمىزدىڭ داڭقتى رۋحىمەن قازىرگى تاڭدا 1 ميلليارد 365 ميلليون الاپات سۋ تاسقىنداي قارا قىتايعا قارسى تۇرۋىمىز مۇمكىن ەمەس.

شارتاراپقا ات شاپتىرعان تۇركى بالاسى  قاعاناتقا ءبولىپ، قونىس تەپكەن ورتالىق ازيا حI-عاسىردىڭ اياعىندا كەرەگەسى سوگىلىپ، تۋ-تالاقاي بولىسكە ءتۇستى. سودان سوڭ-اق، ورتالىق ازيانى سولتۇستىكتەن كەلگەن رەسەي ءاي-شايعا قاراماي، قىرىپ-جويىپ، تۇتاستاي وزىنە قاراتىپ الدى. وڭتۇستىكتە ءۇندىستاندى جاۋلاعان اعىلشىنداردى تەرمەز قالاسىنا جەتكەنشە توقتاتاتىن تەگەۋرىندى كۇش بولمادى. پارسى جۇرتىنا اعىلشىنداردىڭ ءتىسى باتپادى، دەگەنىن ىستەتە المادى.

جۋىردا قىتايدىڭ ينتەرنەت سايتتارىندا الداعى 20 جىلدا قازاقستاندا 20 ميلليون حانزۋ مەكەندەيتىن بولادى دەگەن قورقىنىشتى مالىمەت جاريالاندى.

ب. د.د. III-II-عاسىردا 100 ميلليون حانزۋ جۇرتىنا قورعان سالدىرعان 1ميلليون عۇن بابالارىمىزدىڭ داڭقتى رۋحىمەن قازىرگى تاڭدا 1 ميلليارد 365 ميلليون الاپات سۋ تاسقىنداي قارا قىتايعا قارسى تۇرۋىمىز مۇمكىن ەمەس.

شارتاراپقا ات شاپتىرعان تۇركى بالاسى  قاعاناتقا ءبولىپ، قونىس تەپكەن ورتالىق ازيا حI-عاسىردىڭ اياعىندا كەرەگەسى سوگىلىپ، تۋ-تالاقاي بولىسكە ءتۇستى. سودان سوڭ-اق، ورتالىق ازيانى سولتۇستىكتەن كەلگەن رەسەي ءاي-شايعا قاراماي، قىرىپ-جويىپ، تۇتاستاي وزىنە قاراتىپ الدى. وڭتۇستىكتە ءۇندىستاندى جاۋلاعان اعىلشىنداردى تەرمەز قالاسىنا جەتكەنشە توقتاتاتىن تەگەۋرىندى كۇش بولمادى. پارسى جۇرتىنا اعىلشىنداردىڭ ءتىسى باتپادى، دەگەنىن ىستەتە المادى.

جارتىلاي وتارعا اينالعان قىتاي دا قۇر جاتپادى، پەتەربۋرگ كەلىسىمى بويىنشا، شىعىس تۇركىستاندى قارپىپ قالدى. وعان شىڭجاننىڭ ىلە، التاي تاۋلارى جاتادى. 751 جىلى ايگىلى اتلاح شايقاسىندا تۇركى-اراب بىرىككەن كۇشىنەن كۇيرەي جەڭىلگەن قارا قىتايدىڭ، بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار بويى ورتالىق ازياعا قاراي بەتتەۋگە جۇرەگى داۋالاماپ ەدى. قىتايعا 5650 شاقىرىم قورعان سالدىرعان كۇش - بابالاردىڭ قاجىماس باتىرلىعىنىڭ ايعاعى. تاريحتا تالاي تار جول تايعاق كەشكەن تۇركىنىڭ ۇرپاعى قازاقتار شوكەلەپ جىعىلسا دا، تىرسەگى قيىلماعان. ەڭسەسىن تىكتەگەن بۇگىنگى قازاق جەرى اتىراۋ مەن التايدىڭ اراسى، باياعى ۇلكەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءبىر بولىگى - ات ساۋىرىنان قان كەشكەن بابالار اماناتى. سوندىقتان جان-جاقتان قاۋمالاعان اقش، رەسەي مەن قىتايدان شەگىنەرگە جول جوق. 1980-90 جىلدارى الەۋمەتتىك اۋىرتپالىقتاردى باستان وتكىزگەن قىتاي ەندى گەوستراتەگيالىق دامۋ جولىن تاڭداپ الدى.

اۋەلى شەكاراسىن كەڭىتىپ، ەتەك-جەڭىن جاپتى. اعىلشىنداردان 100 جىلعا جالعا بەرگەن گونكونگتى قايتارىپ الدى، 1998 جىلى الىندى قوسىپ الدى. داۋلى تەرريتوريالار ماسەلەسى بويىنشا، رەسەي 1992 جىلى امۋر مەن ۋسسۋري ايماعىنداعى 600-گە جۋىق كىشىگىرىم ارالدى جانە 10 شارشى شاقىرىم جەردى قىتايعا بەرۋ تۋرالى كەلىسىم شارتقا قول قويدى. 1995 جىلى گريمفيلدەگى شەكارانى انىقتاۋدا رەسەي 1,5 گەكتار جەرىنەن ايىرىلىپ قالدى. تەك باياعى گوميندانشىلاردىڭ اقسۇيەك ۇرپاعى قونىس تەپكەن تايۆان ارالى عانا بوي بەرمەي قويدى. بىراق، بولاشاقتا ونى ءبارىبىر  قىتاي جۇتىپ جىبەرۋى كۇمانسىز.

ۇيقىسىنان ويانعان ايداھاردىڭ ارانى ۇلكەن. كورشىلەرىنە ەندى بۇرىنعىداي ىسىلداپ ەمەس، ىسقىرىپ جاقىنداي تۇسپەك. 2002 جىلى شانحايدا باسىلىپ شىققان 8-سىنىپ وقۋلىعى بويىنشا، قازاقستاننىڭ 510 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماعىن قىتايدىڭ جەرى  دەپ وقىتۋدىڭ ار جاعىندا نەنى مەڭزەيتىنى كورىنىپ تۇر. ءدىني ەكستريميزم، لاڭكەستىك جانە ۇلتشىلدىقتىڭ ورىستەۋ قاۋپىن العا تارتقان قىتاي 1996 جىلى «شانحاي بەستىگىن» قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. 2001 جىلى ماۋسىم ايىندا شانحاي ىنتىماستىق ۇيىمى قۇرىلدى. ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى - ءوزارا سەنىم، دوستىق، بەيبىتشىلىك، تاتۋ كورشىلىك قاتىناستاردى قولداۋ، ايماقتارداعى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ بولىپ تابىلادى. شىۇ ارقىلى قىتاي ءوزىنىڭ بىرتۇتاستىعىن، تايۆان ونىڭ قۇرامى ەكەنىن تولىق مويىنداتتى. قىتايدىڭ اقش پەن رەسەيدەن ايىرماشىلىعى - ەڭبەك ميگراتسياسى، ساۋدا-ساتتىق، جىلجىمايتىن مۇلىك، مەيرامحانا ەكسپانتسياسى ارقىلى كەز كەلگەن ەلدىڭ نارىعىن جاۋلاپ الادى جانە تىزە بۇكتىرۋگە شاماسى جەتەدى.

قىتاي كاپيتالى كىشكەنتاي قىرعىزستاندا 500-دەن اسا جوبانى قارجىلاندىرىپ وتىر. 2010 جىلى ەلىمىز 81 ملن توننا مۇناي ءوندىردى. قازاقستانداعى «اقتوبەمۇنايگاز»، «پەترو-قازاقستان» مۇناي كومپانيالارىنىڭ اكتسيا پاكەتتەرى قىتاي ۇلتتىق مۇناي كومپانياسىنىڭ ۋىسىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، گەوساياسي ويىندا ۇتىلىپ قالماۋعا ۇمتىلعان ءجون. ويتكەنى، قازاقستان نەعۇرلىم مول مۇناي وندىرگەن سايىن قىتايدىڭ قورەگى دە سوعۇرلىم قىزا بەرمەك جانە بارماق تىستەپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. باسقانى بىلاي قويعاندا، قازىردىڭ وزىندە اقش پەن ەۋروپانىڭ نارىعىن قىتايدىڭ ارزان تاۋارلارى جاۋلاپ الدى.

الەمنىڭ 500-دەن استام ترانسۇلتتىق كومپانياسى قىتايدا جۇمىس ىستەيدى. سوندىقتان، جاھاندانۋدىڭ اقش، ەۋروپا سەكىلدى كوشباسشىلارى قىتايلانۋدان قارالاي قورقادى. جاھاندانۋ ءۇردىسى ادەيى قىتايلانۋعا قارسى باعىتتالىپ وتىرعان سىڭايلى. الەمنىڭ 174 ەلىندە 60-100 ميلليون ارالىعىندا قىتايدىڭ حۋاتسياوسى ءورىپ ءجۇر. «حۋاتسياو» دەگەنىمىز-جۇڭعو مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، ارنايى جوعارى وقۋ ورىندارىندا دايىندالعان، ەلىنىڭ سىر-قۇپياسىن ءولىپ بارا جاتسا دا ءتىس جارمايتىن وتانشىل قىتاي كاسىپكەرى. الگى حۋاتسياولار جۇمىس ىستەگەن ەلىندە ۇيلەنىپ، سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن الىپ تاستاي باتىپ، سۋداي سىڭۋگە تىرىسادى. بارعان ەلىندە وتىرىكتەن بىلمەگەنسيدى، نەگىزىندە ولار سول ەل تۋرالى بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن وتە جاقسى بىلەدى.

ودان سوڭ ءىرى قالالار ماڭىنا قىتاي كۆارتالدارى بار. ساناق بويىنشا، اقش-تا 30 ملن، كانادا-دا 3ملن، ەۋروپا-دا 30 ملن، اۆستراليا-دا 2ملن-نان اسىپ جىعىلاتىن تۇرعىنى بار قىتايلاردىڭ كۆارتالدارى بار. نيۋ-يوركتىڭ ورتاسىنان چايناتاۋن تۇرعىزعان قىتايعا اقش قارسىلىق ءبىلدىرىپ «ءتايت» دەي المادى، ويتكەنى اقشاسى تولەنگەن. اۋزىن ايعا بىلەگەن قىتاي جالپى ىشكى ءونىم كولەمى جاعىنان 2010 جىلى ۇلىبريتانيانى، 2020 جىلى جاپونيانى قۋىپ جەتىپ، اقش-پەن ۇزەڭگى قاعىستىرماق. اسكەري قۋاتى جاعىنان ورىس كورشىسىن باسىپ وزدى، اقش پەن فرانتسيادان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندا. ونىڭ ەكونوميكالىق-قارجىلىق قۋاتىنا كەلسەك، ول ءبىر «جىر مەن جۇمباق». «جىر» بولاتىنى-ول قارجىلىق-ۆاليۋتالىق قورى جونىنەن اقش پەن جاپونيانى وكشەلەپ كەلەدى. ەستى دە ەپتى قىتايلار اقش سەكىلدى اشىق باسقىنشىلىققا بارمايدى. تەك ەكونوميكالىق-قارجىلىق جاعىنان «جاۋلاپ الىپ» دىڭكەلەتەدى.

كومپارتيادا 70 ميلليوننان استام مۇشەسى بار ورتالىقتانعان قىتايدىڭ ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ جوسپارلى ورتالىقتىق  جانە نارىقتىق جۇيەسى قاتار دامىپ كەلەدى. ەجەلدەن قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شاياندى، جىلان مەن قۇستى قورەك ەتكەن حانزۋىمىز ءسىبىردىڭ قاقاعان 60 س - سۋىعىن، ساحارانىڭ اپتاپ 60 س - ىستىعىنا دا تەز بەيىمدەلگىش، وزگەنىڭ اسسيميلياتسياسىنا تۇسپەيتىن جانى ءسىرى حالىق. قايدا بارسا دا، ءوسىپ-ءونىپ، سانى كوبەيىپ شىعا كەلەدى.

رەسەيدىڭ پريمورسكي كرايدان سوناۋ تايگاسىنا دەيىنگى ورىستىڭ كارى-جاسىمەن وتاسىپ ۇلگەرگەن قىتايدىڭ قاراسى 800-مىڭعا جەتىپتى-مىس. رەسمي دەرەكتەر 30-مىڭ، بەيرەسمي مالىمەتتەر 300 مىڭنان استام قىتاي ازاماتىنىڭ قازاقستاندا ءوز شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ جۇرگەنىن العا تارتادى. قىتاي ءوز ەكونوميكاسىن بارىنشا دامىتۋعا بەت الدى، ەگەر حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا المايتىن بولسا، ەلدە بۇلىكشىلىك باستالىپ، وزدەرى بيلىكتەن ايىرىلىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن قىتايداعى اكىم-قارالار وتە جاقسى تۇسىنەدى. بىراق، قىتايدى قينايتىنى ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن قاجەت تابيعي شيكىزات كوزدەرىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى. قازىردىڭ وزىندە قىتايدىڭ ءىرى قالالارىنىڭ ۇشتەن ەكىسى سۋ تاپشىلىعىن كورىپ وتىر. ۇلكەن قالالاردىڭ ماڭايى تاقىر دالالارعا اينالۋدا. ەگەر بۇعان قىتايدىڭ اۋىزسۋمەن ءبىرشاما قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان گيمالاي مۇزداقتارىنىڭ سوڭعى كەزدەرى كۇرت ەري باستاعانىن قوسساق، جاقىن ارادا قىتاي تازا سۋدان كوپ قيىندىق كورەتىن بولادى. مۇنىڭ سوڭى ەلدە ەكونوميكالىق اپاتقا اكەلىپ سوقتىراتىنى ىقتيمال. سوندىقتان دا قىتايدىڭ جانارى ءدال قازىر الەمنىڭ قاي-قاي بۇرىشىنا دا ءجىتى تىگۋلى. قانداي بولسىن، تابيعي رەسۋرستاردىڭ شەتى شىقسا تارپا باس سالۋعا دايىن وتىر.

سونداي-اق، تاياۋدا قىتايدىڭ تەك تۇششى سۋعا ەمەس، مۇنايعا دا سۇرانىسى كۇرت وسە تۇسپەك. ويتكەنى، ەلدەگى شاعىن ەلەكتر ستانسالارىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان تومەن ساپالى جەرگىلىكتى كومىر كەندەرىنىڭ ءوزى دە تاۋسىلۋعا تاياۋ. مۇنداي ساتتە قىتاي سەكىلدى سۇرانىسى شاش ەتەكتەن الىپ يمپەريانىڭ «تابەتىن» قاناعاتتاندىرۋ وتە قيىنعا تۇسپەك. راس، ءدال بۇگىندە الەم ەلدەرى مۇنايدان تاپشىلىق كورە قويمايدى. الايدا ونىڭ باعاسى بۇرىنعىداي تيىنعا باعالانا قويمايتىنى دا شىندىق. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، مۇنايدىڭ قالعانىن مولىنان قارپىپ قالۋ، مۇمكىندىگى بولسا، قور جيناۋ قاي-قاي مەملەكەتتىڭ ۇيرەنشىكتى داعدىسىنا اينالماق.

الەمدى شارپىعان داعدارىس قازاقستان-قىتاي قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ توقتاۋىنا بوگەت بولا العان جوق. 988 شاقىرىمعا سوزىلاتىن، وتكىرگىش مۇمكىندىگى 10 ميلليون تونناعا دەيىن جەتكەن «اتاسۋ-الاشاڭقاي» بولىگى پايداعا بەرىلسە، ءۇش جىلدان بەرى كەڭقياق-قۇمكول بولىگىن پايدالانىپ جاتىر. قۇبىردىڭ قۋاتى 20 تونناعا جەتەدى. بۇل قۇبىرمەن اينالاتىن شيكىزاتتى دا باتىس قازاقستانداعى قىتاي كومپانيالارى وندىرەدى. دەمەك، قىتاي قازاقستاننىڭ بۇكىل جەر استى بايلىعىن سورىپ الاتىن مۇمكىندىككە يە. ءارى بەيجىڭ قازاقستاننىڭ باي ۋران كەنىشتەرىنە دە مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىرعاندىعى بايقالادى. قىتاي اەس سالۋ جونىندە مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداعان. يىركول جانە سەمىزباي كەنىشتەرىنەن جىلىنا 1250 توننا ۋران ءوندىرىپ جاتىر.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ قونىستانعان جەرلەرى-ءتاڭىر تاۋىنىڭ (تيان-شان) سولتۇستىگىندەگى ەرەنقابىرعا، التاي، تارباعاتايعا تاۋلارى، ىلە ءوڭىرى سەكىلدى اسا كوركەم جەرلەر. وندا ىلە، ەرتىس، وزەندەرى قاناس، ۇلىڭگىر، سايرام كولدەرى بار. جالپى قازاق جەرى اسقار تاۋلارمەن، اساۋ وزەندەردەن قۇرالعان كوز سۇرىندىرەتىن كوركەم ايماق قىتايلارعا كەزىندە بەرىپ جىبەرگەنىنە ىشتەن زىعىردانىڭ قاينايدى.

تەز ارادا قىتايدا قالعان 2 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدىڭ سوڭعى كوشىن قازاقستانعا كوشىرۋ كەرەك. ايتپەسە، ايداھاردىڭ ارانى ەندى بەس-ون جىلدا سوڭعى تۇياق قالدىرمايىن دەپ تۇر. قىتاي ءوز ىشىندە دە، سىرتتا دا گەگەموندىق ساياسات ۇستانۋعا باياعىدان-اق بەت بۇرعان. قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرى 2005 جىلدان باستاپ، تۇگەلدەي قىتاي مەكتەپتەرىنە اينالىپ، قازاق ءتىلى ءپانى رەتىندە عانا جۇرەتىن بولعان. سوڭعى ۋاقىتتا مەكتەپتەن باستاپ قىتايمەن ارالاسىپ وسكەن قازاقتىڭ قىزدارى وسكەندە ءار قىتايدىڭ ەتەگىندە نوقتالى بوتاداي ەرە جونەلەتىن اۋرۋعا ۇشىراپتى. وسىلاي،  ەندى 5-10 جىلدا قازاقتار تۇگەلىمەن قىتايلانىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇرىن قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاعدىرىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بولىسىپ تۇرۋدىڭ مۇمكىندىگى بار ەدى. الايدا ءتيىستى باسشىلارىمىز كەزىندە قىتاي تاراپىنان قيتۇرقىلىقپەن ۇسىنىلعان قۇجاتقا قول قويىپ جىبەرگەن. سول قۇجات بويىنشا، قىتاي مەملەكەتى ءوز قاراماعىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن «ءپىسىرىپ جەيمىن» دەسە دە، ولاردىڭ ىشكى ساياساتىنا قازاقستان ارالاسا المايدى. ال، قىتايدىڭ ىستىق قۇشاعى شاقىرىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. سوندىقتان دا كۇن وزعان سايىن قىتاي ازاماتتارىنىڭ ەلىمىزگە ەنۋ سانى ۇلعايىپ كەلەدى. ەل بولىپ ساقتانباساق، ەرتەڭ حانزۋدىڭ قۇربانى بولىپ كەتە بارۋىمىز عاجاپ ەمەس. التى باستى اجداھانىڭ وڭەشىنەن وتسەڭ، اسقازاننان ءبىر-اق شىعارسىڭ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق سودان كەيىن قايتا ءتىرىلۋى نەعايبىل.

«اباي-اقپارات»