قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ جاتىر. ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ «قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك قارجىنى باسقارۋ» تۇجىرىمداماسىندا 2021 جىلى مەملەكەتتىك قارىز جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 30,6 پايىزعا وسكەنى جازىلعان.

«مەملەكەتتىك قارىز ەسەبىندە قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ شىعىستارى 2015 جىلعى 296,5 ملرد تەڭگەدەن 2021 جىلى شامامەن 1,1 ترلن تەڭگەگە دەيىن ءوستى. ناتيجەسىندە بيۋدجەتكە تۇسەتىن بورىشتىق جۇكتەمەنىڭ دەڭگەيى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۇسىمدەرىنىڭ 9,7%-دان 2013 جىلعى ترانسفەرتتەردى قوسا العاندا، 2020 جىلى 13,1%-عا دەيىن ءوستى»، - دەلىنگەن قۇجاتتا.

وسى كوكتەمدە ءماجىلىس دەپۋتاتاتتارى قارجى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا «مەملەكەتتىك جەنە مەملەكەتتىڭ كەپىل بولۋىمەن الىنعان قارىز سوماسى 21,5 ترلن تەڭگە نەمەسە 51,2 ملرد دوللاردى قۇرايدى» دەگەن اقپارات بەردى.

ۇكىمەتتىڭ قارىزىن وتەۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن جيىنتىق شىعىن 2020 جىلى 1,5 ترلن بولسا، 2021 جىلى 2 ترلن، ال 2025 جىلعا قاراي 2,7 ترلن بولادى دەپ بولجانىپ وتىر. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى بۇل جاعداي ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەرۋ اسەر بەرەتىنىن ايتقان. سوڭعى بەس جىلدا مەملەكەتتىك قارىز 117%-عا ياعني، 9 ترلن تەڭگەگە جەتكەن.

قارجىگەر راسۋل رىسمامبەتوۆ شيكىزاتتىڭ باعاسى تۇسەتىن بولسا، قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى ەكونوميكامىزعا قاۋىپ توندىرەتىن ايتىپتى.

«ازىرگە مەملەكەت سىرتقى قارىزدى جابۋعا جاعدايى جەتىپ تۇرعاندا الاڭداماۋعا بولادى. بىراق قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى نارىقتاعى كەز-كەلگەن وزگەرىسكە توتەپ بەرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە ىشكى قارىزدىڭ بولۋى وتە قاۋىپتى جاعداي تۋدىرادى. بيىل ۇلتتىق بانكتىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا، ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزى 163,4 ملرد دوللوردى قۇرايدى. ەگەر وسى سومانى قازاقستاننىڭ ءاربىر تۇرعىنىنا بولەتىن بولساق، شامامەن ءار ادام قازىرگى اقشا قۇنىمەن ساناعاندا  8800 دوللور ياعني، 4 ملن تەڭگە قارىز بولىپ شىعادى»، - دەيدى ساراپشى.

ۇلتتىق بانكتىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، سىرتقى قارىز دەگەنىمىز – حالىقارالىق ادىستەمەگە سايكەس ەسەپتەلگەن ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىش. قارىزدان باسقا ونىڭ قۇرامىنا قازاقستاندىق كاسىپورىنداردىڭ تاۋاردى شەتەلگە جەتكىزۋ بويىنشا الدىن-الا جارتىلاي نەمەسە تولىق اقشاسى تولەنگەن تاۋارلار تۋرالى مىندەتتەمەلەرى، شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قازاقستاندىق بانكتەرگە قويعان دەپوزيتتەرى ت.ب كىرەدى.

ۇلتتىق بانك نە دەيدى؟ ۇلتتىق بانك:

«قازاقستاننىڭ سىرتقى بورىشى 163,4 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى. ونىڭ 80%-ى اقش دوللارىمەن، 4%-ى ەۋرومەن، 4%-ى تەڭگەمەن. سىرتقى بورىشتىڭ سەبەپتەرى كوبىنە قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز سالاسىنداعى ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بەلسەندى تۇردە شەتەلدەن تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتۋىمەن بايلانىستى. حالىقارالىق ادىستەمەگە ساي، مۇنداي ينۆەستيتسيالار ەلدىڭ سىرتقى بورىشى بولىپ سانالادى. فيرماارالىق قارىز 101,2 ملرد دوللاردى قۇراپ تۇر. الايدا حالىقارالىق تاجىريبەدە فيرماارالىق قارىزدار «قاۋپى از دەلىنىپ»، سىرتقى بورىشتى ەسەپتەگەن كەزدە الىنىپ تاستالادى... سونىمەن فيرماارالىق بورىشتى الىپ تاستاعاندا 62,2 ملرد اقش دوللارى قارىز بار»، - دەيدى.

ۇلتتىق بانكتىڭ ايتىپ وتىرعان فيرماارالىق قارىزىن راسۋل رىسمامبەتوۆ بىلاي ءتۇسىندىرىپتى:

«سىرتقى قارىز ەكى ۇلكەن توپقا بولىنەدى: مەملەكەتتىك قارىز جانە فيرماارالىق قارىز. ۇكىمەت كەپىلدىك بەرگەن مەملەكەتتىك قارىز 13,2 ملرد دوللاردى قۇرايدى. فيرماارالىق قارىز دەگەنىمىز نە؟ بۇل – شەتەلدىك كومپانيا قازاقستانداعى كاسىبىنە 30 ملرد دوللار قۇيادى. مىسالى، «Chevron» كومپانياسى قازاقستانمەن بىرىككەن «تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسىنا ينۆەستيتسيا سالادى، بۇل ىسكە قازاقستان ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك المايدى».

«ءبىز سىرتقى قارىز 160 ملرد دوللاردان اسادى دەيمىز، ال بۇل – ءجىو-ءنىڭ 90 پايىزى دەگەن ءسوز. مەملەكەتتىك قارىز 8-9 پايىزىن السا، ىشكى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا 20-22 ملرد دوللار قارىز بار. ياعني ءجىو-ءنىڭ 13 پايىزىن الادى. بۇل جەردەگى قاۋىپ مىنادا: كۆازيمەملەكەتتىك سەكتورلار تولەمدەردەن قيىندىق كورەتىن بولسا، ينۆەستورلار ول قارىزدى قازاقستان ۇكىمەتىنەن سۇرايدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مامان. «ازىرگە جاعداي تۇراقتى. بىراق ءبىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىمىز كوپ جاعدايدا مۇنايعا، مەتال وندىرىسىنە، گازعا ت.ب. شيكىزات ونىمدەرىنە تاۋەلدى. نارىقتاعى كەز-كەلگەن تەرىس ديناميكا قاۋىپ توندىرەدى. ماسەلەن، مۇناي باعاسى باررەلىنە 30-40 دوللورعا ءتۇسىپ، ول ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن بولسا، مىنا قارىزدارىمىزدى قالاي وتەيمىز دەگەن سۇراق تۋادى»، - دەدى ساراپشى.

سىرتقا قارىزدىڭ ەڭ ۇلكەن سوماسى نيدەرلاندى ەلىنەن الىنعان – 44,1 ملرد دوللار. ودان كەيىن ەلىمىزدىڭ ۇلىبريتانياعا 23,4 ملرد دوللار، اقش- قا 13 ملرد دوللار، فرانتسياعا 11,7 ملرد دوللار بەرەشەگى بار. حالىقارالىق ۇيىمداردان 11 ملرد دوللار الساق، بەرمۋد ارالدارىنان 10,1 ملرد دوللار، قىتايدان 10 ملرد دوللار قارىز العان ەكەنبىز. ال، رەسەيدىڭ الدىنداعى قارىز 9,2 ملرد دوللارعا جەتكەن. جاپونيانىكى 5,6 ملرد دوللار، گونكونگتىكى 4,2 ملرد دوللار، ۆيرگين ارالدارىنىكى 3 ملرد دوللارعا جۋىقتادى. سونىمەن قاتار، برازيليا، گرەنلانديا، يسلانديا، كونگو، سيريا، چەرنوگوريا، يامايكا سياقتى ەلدەرگە 100 مىڭ دوللارداي تاعى قارىزبىز.

ۆيتسە-پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايلوۆ 2024 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 33 ترلن تەڭگە بولادتىنىن ايتادى.

«بيۋدجەت شىعىستارى بويىنشا ءبىز ءتيىستى جىلعا ينفلياتسيانىڭ نىسانالى دەڭگەيىنە قاراي جاسالعان بيۋدجەت شىعىستارىنىڭ ءوسۋىن شەكتەيتىن 10 جىلداعى ناقتى ءجىو-ءنىڭ ورتاشا جىلدىق ءوسۋ دەڭگەيىمەن كونترتسيكلدىك ەرەجە قويامىز.

وسىنىڭ بارلىعى بىزگە بيۋدجەتكە تاپشىلىقتى تومەندەتەتىن، كىرىستەردى ءوسىرىپ، شىعىستاردى ۇستاپ قالۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتىك بورىش ءجىو-ءنىڭ 32 پايىزىن قۇراپ، قالىپتى ۇستاپ تۇراتىن مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل 2024 جىلعا قاراي 32,8 ترلن تەڭگە بولادى»، - دەپتى سمايلوۆ سەناتتىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا.

«سالىق زاڭناماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، حالىقارالىق سالىق سالۋدى، ترانسفەرتتىك باعا بەلگىلەۋدى، اكتسيزدىك ساياساتتى جەتىلدىرەتىن بولامىز. سونداي-اق، تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كەشەنى بويىنشا ۇسىنىستى دايىندايمىز. مۇنىڭ ءبارى بىزگە 2024 جىلى ۇلتتىق قوردى پايدالانۋدى قازىرگى 4,5 ترلن-نان 2,4 ترلن-عا تەڭگەگە دەيىن قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەپتى ۆيتسە-پرەمەر سمايلوۆ.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz