مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىمنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.

ەندى قاندايمىن؟

كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم.

مەن نە كورمەدىم؟

ماعان اكەلىپ اراب پەن پارسىنى قوستى. بەرتىن كەلە شۇلدىرلەتىپ نوعايدى، بىلدىرلاتىپ ورىستى ارالاستىردى. ءبىر كۇندەردە مەنى مۇلدە جوق قىلعىسى كەلگەندەر دە بولدى. ءالى دە ۇشباقى بولعىر ابايعا وكپەم جوق. تىرىدە ماعان ارا تۇسۋشىلەر از بولدى. مەن جىلى ءسوزدى، الدىمەن اينالىپ كەتەيىن، وسى كۇنگى احمەت (بايتۇرسىنۇلى - رەد.) دەگەن كىسىدەن عانا ەستىدىم. توڭكەرىسكە شەيىن كورمەگەنىم قالعان جوق. توڭكەرىس بولماسا، بەيشارا قازاق مەنەن ايىرىلاتىن دا شىعار دەپ ەدىم.

توڭكەرىس بولدى. قازاقتىڭ كوزى اشىلدى. قازاقتىڭ كوزى اشىلعان سوڭ، مەنىڭ دە كۇنىم تۋدى عوي دەپ قۋانۋشى ەدىم. جانى جاندەم كەتكىر ميسسيونەرلەردىڭ، مولدالاردىڭ، ءتىلماشتاردىڭ قولجاۋلىعى بولۋدان قۇتىلدىم عوي دەپ ويلاۋشى ەدىم. ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىقتى. توبەم كوككە ءتورت ەلى جەتپەدى. بىراق، نە كەرەگى بار، بوسقا قۋانعان ەكەنمىن…

جاننىڭ ءبارى تەڭدىك الىپ جاتقان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا مەنىڭ بۇتىمدى بۇت، سانىمدى سان قىلىپ، كىم كورىنگەن سوزعىلاي باستادى. وزگەنى نە قىلايىن، وتارشىلدىق ساياساتىن قولدانباس-اۋ دەيتىن ءبىلىم كەڭەسى ەكەش ءبىلىم كەڭەسى دە مەنى ايامادى. «ەتىستىك»، «سارسەندەمە» دەگەن جالالاردى اكەپ جاپتى ماعان. بۇيىرماسىن، ءبىزدىڭ ارامىزدا مۇنداي اتتى سوعىلعاڭدار تۋعالى بولىپ كورگەن ەمەس. نە امالىڭ بار؟ قۇداي باسقا سالعان سوڭ كونىپ وتىرمىز. كىتاپتارىندا، گازەتتەرىندە ماعان كورسەتپەگەن قورلىعى تاعى جوق.

«قازاقىلاندىرۋ» دەگەن ءبىر پالەسى شىقتى دا، كورگەن كۇنىم بۇرىنعىدان دا قاراڭ بولدى. بىردەمەنى بۇتىپ-شاتىپ جازادى دا، مىنە، سەنى قازاقىلاندىردىق دەيدى. جاقىن ارادا قازالى دەيتىن قالادا «كاپەراتيۆ كۇنى» دەگەن ءبىر كۇن بولىپ، جۇرتتىڭ ءبارى جەلىگىپ كوشەگە شىقتى. ۇيالعانىم-اي، كىرەرگە تەسىك تابا المادىم. قولدارىنداعى قىزىل تۋىنا سونداعى جازعانى مىناۋ: «ارزان تاۋارا دە دەبەنگە ءھام اۋىلدارعا ارزان استىت جۇمىسكەرلەر كەتۋى جاقسۋ. نازىققاندا امال بي لەلدىك جەككۋلە-ك پل! جوعارلاتۋنا كەرەك كانۋن ەسامكلدىڭ ارزانداۋىعا تاۋارلەردە وسەمەن جەگەرە ۋكتابر ىڭقلاب».

مىنە، جۇرتىم، مەنى قازالىنىڭ «قازاقىلاندىرعانداعىسى» وسى! جاساعان-اي، مۇنداي دا قازاقىلاندىرۋ بولادى ەكەن! ەندى، قايتەمىن؟ بۇل مۇڭىمدى كىمگە ايتامىن، كىمگە شاعامىن!…

مەنىڭ ويلاپ-ويلاپ تاپقانىم – جالاۋ جولداس، سەن بولدىڭ. سەن وكىمەت باسىنداعى اقساقالىمىز ەدىڭ. سەن ناعىز قازاقتىڭ بەل بالاسى ەدىڭ. سەن ادىرايعان اداي ەدىڭ. مۇڭىمدى مەن جالعىز-اق ساعان شاعامىن. وزگە كوميسسيالاردىڭ كوبىنە سەنبەيمىن. ولاردان دا جاقسىلىق كورىپ جۇرگەنىم جوق. گازەتكە ارناعان سوزدەرىن سۋسىلداتىپ ورىسشا جازادى دا، شالا-شارپى ءتىلماشتارىنا اۋدارتىپ، جانىمدى شىعارا جازدايدى. «تاستى جاپالاققا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى، جاپالاقتى تاسقا ۇرسا دا جاپالاق ولەدى» دەگەندەي، ءباز-باياعى مەنىڭ سورىم.

جالاۋجان، مەن ساعان جالىنام، «اۋىل ءتىلىن» شىعارامىن، گازەتىم ناعىز اۋىل تىلىمەن، تازا قازاق تىلىمەن جازىلادى دەگەندە، ءىشىم ەلجىرەپ كەتەدى. مۇنىڭا تىلەكتەسپىن. جورتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ ماركس، لەنين بولسىن، سەنىڭ نە كەرەگىڭە مەن دايىنمىن. بىراق، مەنى قورعا، تازا ساقتا، كورىنگەن ءتىلماشتارىڭا تاعى دا قور قىلما. اسىرەسە، قازالى سىقىلدىلاردىڭ «قازاقىلاندىرعانىنان» قورعا. ازار كومەنەس بولىپ كەتسەڭ دە، اتا-باباڭ قازاق ەدى عوي، مەن سولاردىڭ ءتىلى ەدىم عوي، نە جازىعىم بار، ايا مەنى!

ماديار.

(«اۋىل ءتىلى»، 27 يۋل، 1926 ج. №1.)

ەدىلبەك دۇيسەنوۆتىڭ ماتەريالى

Abai.kz