قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەستى. بۇل كۇندەرى قازاقستان تورتكۇل دۇنيە مويىنداعان، وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ءارى كەرەگەسى كەڭ دامۋشى ەلگە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى باتىر اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جەتكەن ۇلكەن جەتىستىك.  قازاق حالقى رەسەي بوداندىعىندا بولعان جىلداردىڭ وزىندە ۇلى دالادا 300-دەن استام ۇلكەن-كىشىلى كوتەرىلىستەر بولىپ ءوتتى. وسى كوتەرىلىستەردىڭ ءمان-مازمۇنى، ناتيجەسى ەلىمىزدىڭ تاريحى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولعاندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قاۋىمداستىعى وڭتۇستىك استانادا الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى، ۇستازدارى جانە ستۋدەنت قاۋىمىنىڭ قاتىسۋىمەن «قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. جالپى جيىلىسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان 15جوعارى وقۋ ورنى قاتىستى.

وسى كونفەرەنتسيادا قازاق جەرىندە بولعان كوتەرىلىستەردى، ونىڭ ماقساتى مەن ناتيجەسىن زەرتتەپ جۇرگەن ح.ءابجانوۆ، ج.ارتىقباەۆ، ق.اتاباەۆ، م.ءابدىروۆ، ب.كارىباەۆ، ە.كاليەۆا، ف.قايىرحانوۆا، ك.الىبەكوۆ، ج.تاڭاتاروۆ، س.ەسقاليەۆا، ب.احمەتبەكوۆ، م.ابسەمەتوۆ، ج.بورانباي، ا.ءابىلوۆ، ت.وماربەكوۆ، ت.مەدەۋوۆ، س.يمانباەۆا، س.ورۋمباەۆ، س.امىرعازين، ق.ەرىمبەتوۆا، ج.اسىلبەكوۆا، ق.تابەەۆ سياقتى عالىمدار ءسوز سويلەپ، وزدەرىنىڭ ويلارىن ورتاعا سالدى.

قازاق حالقى سان عاسىرلار بويى وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەستى. بۇل كۇندەرى قازاقستان تورتكۇل دۇنيە مويىنداعان، وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ءارى كەرەگەسى كەڭ دامۋشى ەلگە اينالدى. وسىنىڭ ءبارى باتىر اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جەتكەن ۇلكەن جەتىستىك.  قازاق حالقى رەسەي بوداندىعىندا بولعان جىلداردىڭ وزىندە ۇلى دالادا 300-دەن استام ۇلكەن-كىشىلى كوتەرىلىستەر بولىپ ءوتتى. وسى كوتەرىلىستەردىڭ ءمان-مازمۇنى، ناتيجەسى ەلىمىزدىڭ تاريحى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولعاندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قاۋىمداستىعى وڭتۇستىك استانادا الماتى قالاسىنىڭ اكىمشىلىگى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى، ۇستازدارى جانە ستۋدەنت قاۋىمىنىڭ قاتىسۋىمەن «قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. جالپى جيىلىسقا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنان 15جوعارى وقۋ ورنى قاتىستى.

وسى كونفەرەنتسيادا قازاق جەرىندە بولعان كوتەرىلىستەردى، ونىڭ ماقساتى مەن ناتيجەسىن زەرتتەپ جۇرگەن ح.ءابجانوۆ، ج.ارتىقباەۆ، ق.اتاباەۆ، م.ءابدىروۆ، ب.كارىباەۆ، ە.كاليەۆا، ف.قايىرحانوۆا، ك.الىبەكوۆ، ج.تاڭاتاروۆ، س.ەسقاليەۆا، ب.احمەتبەكوۆ، م.ابسەمەتوۆ، ج.بورانباي، ا.ءابىلوۆ، ت.وماربەكوۆ، ت.مەدەۋوۆ، س.يمانباەۆا، س.ورۋمباەۆ، س.امىرعازين، ق.ەرىمبەتوۆا، ج.اسىلبەكوۆا، ق.تابەەۆ سياقتى عالىمدار ءسوز سويلەپ، وزدەرىنىڭ ويلارىن ورتاعا سالدى.

جيىندا تالقىلانعان ماسەلەلەردىڭ جەلىسى بويىنشا «قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» اتتى جيناق ازىرلەنىپ، باسىلىپ شىقتى. اتالمىش باسىلىمدا قازاق حالقى تاريحي بالامانىڭ ەكى جولىن باستان كەشكەنى تۋرالى ايتىلادى. قازاقستاندا ورىن العان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنىڭ جالپىۇلتتىق يدەياسى وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلۋعا، ەلدىڭ ەلدىگىن، تۇتاستىعىن ساقتاۋعا سايدى. بوستاندىق، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس 300 جىلداي ۋاقىتقا جالعاستى. اراسىندا ۇزىلىستەر بولىپ تۇرعانىمەن قازاق حالقىنىڭ وي-ساناسى ارقاشان ەركىندىك پەن ەلدىكتى اڭساپ ءجۇردى. 1929-31 جىلدارى قازاقتاردىڭ كۇشپەن تاركىلەۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى نارازى­لىق كوتەرىلىستەرىنىڭ سانى 372-گە دەيىن جەتتى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، كوتەرىلىسكە قاتىسقانداردىڭ سانى 80 مىڭعا جۋىق بولعان. تەك ءبىر جىلدا عانا قازاقستاندا 15-كە تارتا ءىرى كوتەرىلىس بولىپ، ولارعا 34 مىڭداي ادام قاتىسقان. توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بولعان وسىنداي كوتەرىلىستەر ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىندە بولىپ ءوتتى. سەبەبى وكىمەت تاراپىنان بولعان قىسىم - تاركىلەۋ كەزىندەگى سوراقىلىق، استىق جيناۋ بارىسىنداعى زورلىق ەلدىڭ جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعۋىنا الىپ كەلدى. قازاقستاندا اۋىل ەڭبەكشىلەرىنىڭ العاشقى ۇيىمداسقان كوتەرىلىستەرى 1929 جىلى باستالدى. 1929 جىلى 15 مىڭ، ال 1930 جىلى 16,3 مىڭ ادام قاماۋعا الىندى. سول ۋاقىتتا رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋدانى ازامات سوعىسى قارساڭىندا تۇردى. ورىسشىل بيلىكتىڭ قازاققا جاساعان ۇلتشىلدىق قىسىمى، ەلدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت اشتىققا ۇشىراتۋى، شارۋالار استىعى مەن مالىن تارتىپ الۋى، كۇشپەن، زورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ، جازىقسىز قۋدالاۋ، قاماۋ، اتۋ، ت.ب كوپتەگەن زورلىق-زومبىلىقتار كوتەرىلىستەردىڭ شىعۋىنا باستى سەبەپ بولدى.
1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەزگىگە قارسى ۇزدىكسىز كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى.

«قازاق كوتەرىلىستەرى جانە ازاتتىق مۇراتى» اتتى جيناق قازاق كوتەرىلىستەرىنىڭ قۇبىلىسى مەن جۇمباعىن، تاعىلىمى مەن قورىتىندىلارىن، قوزعاۋشى كۇشتەرى مەن باسشىلارىن عىلىمي، تەوريالىق-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەيدى. جيناققا كىرگەن ماقالا اۆتورلارى نەگىزىنەن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا ەڭبەك ەتەدى ءارى وسى ماسەلەنى كوپتەن بەرى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جۇرگەن ماماندار.
جيناقتا XVIII-حح عاسىرلارداعى قازاق دالاسىن دۇبىرلەتكەن كوتەرىلىستەردىڭ قاينار كوزى، داۋىرلەرى، قاتىسۋشىلاردىڭ قۇرامى، كوزدەگەن ماقسات-مۇراتى، بۇگىنگى ازاتتىق يدەياسىمەن ۇندەستىگى دايەكتەلگەن. بۇرىن-سوڭدى بەيمالىم بولىپ كەلگەن دەرەكتەر مەن قۇجاتتار عىلىمي اينالىمعا تۇسكەنىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ابزال. ايتىلعان ويلار، ورتاعا سالعان دەرەك پەن دايەك ۇلت تاريحىنداعى «اقتاڭداقتاردى» جويۋعا قىزمەت ەتسە، تاريحي سانانى وڭ قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزسە، وقۋ-تاربيە ۇدەرىستەرىندە قولدانىس تاپسا، ۇلتتىق تاريح عىلىمىنىڭ بۇگىنگى جاھاندانۋ مەن باسەكە ۇدەسىنەن شىققانى.

تاريحتىڭ شىندىعى مەن ءتۇبى شەكسىز-شەتسىز. ۋاقىت وتكەن سايىن ءار ۇرپاق ءوز جاڭا­لىعىن اكەلەدى. كەي وقيعالار بالەن جىلداردان كەيىن عانا ايتىلادى. سوندىقتان دا بۇل ماسەلە ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ، زەردەلەنۋى كەرەك. وسىعان وراي، قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى راحمان الشانۇلى ارنايى ەنتسيكلوپەديا شىعارۋدى ۇسىندى.

بۇل جيناق قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعى شىعارىپ وتىرعان كوپ باسىلىمنىڭ سوڭعىسى ەمەس. الداعى جاقىن ۋاقىتتا دا تاريح سالاسىنان عانا ەمەس، باسقا دا تاقىرىپتاردا كوپتەگەن جيناق پەن باسىلىمدار جارىق كورمەك.

«اباي-اقپارات»