«ەدىل بول دا، جايىق بول، ەشكىممەنەن ۇرىسپا!» دەگەن اسانقايعى اتامىزدان قالعان وسيەت قوس وزەندى بويلاي قونىستانعان ەجەلگى جۇرت ءۇشىن بۇلجىماس قاعيداعا اينالعان. بۇعان شۇكىر. الايدا ءوزىنىڭ تۇما باستاۋىن رەسەي جەرىندەگى ورال تاۋلارىنان الاتىن ءبىزدىڭ جايىق وزەنى جىلدان-جىلعا ارناسى باسىلىپ، شۇرايلى ءشوبى مەن جاسىل ورمانى سولعىن تارتىپ، ورال زاۋىتىنان شىعاتىن شاعىن كەمەنىڭ ءوزى قايراڭداپ، باۋىرلاپ قالاتىن اپاتتى جاعدايعا ۇشىراعالى قاشان؟ كەمى ون، جيىرما جىلدىڭ كولەمى دەسەك اعات بولماس.  مىنە، وسى اتالعان ۋاقىتپەن شەندەسكەن، الدىنا ادامزاتقا ورتاق، اسىرەسە ەكى ەل ءۇشىن ەكىباستان ماڭىزى زور ەكولوگيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتالىپ، ساپارعا شىعىپ كەلە جاتقانىنا جيىرما جىل بولدى. (1989 جىلى وقۋشىلاردان جاساقتالعان العاشقى ەكسپەديتسيا ساپارعا شىعىپتى) ءبىز وسى ەكسپەديتسيانىڭ جايىق وزەنىنىڭ كۇردەلى احۋالىن ساۋىقتىرۋعا جاساپ جاتقان قانداي جۇمىسى بار دەگەن ماسەلەگە از-كەم سىني كوزقاراستا توقتالعىمىز كەلەدى.

«ەدىل بول دا، جايىق بول، ەشكىممەنەن ۇرىسپا!» دەگەن اسانقايعى اتامىزدان قالعان وسيەت قوس وزەندى بويلاي قونىستانعان ەجەلگى جۇرت ءۇشىن بۇلجىماس قاعيداعا اينالعان. بۇعان شۇكىر. الايدا ءوزىنىڭ تۇما باستاۋىن رەسەي جەرىندەگى ورال تاۋلارىنان الاتىن ءبىزدىڭ جايىق وزەنى جىلدان-جىلعا ارناسى باسىلىپ، شۇرايلى ءشوبى مەن جاسىل ورمانى سولعىن تارتىپ، ورال زاۋىتىنان شىعاتىن شاعىن كەمەنىڭ ءوزى قايراڭداپ، باۋىرلاپ قالاتىن اپاتتى جاعدايعا ۇشىراعالى قاشان؟ كەمى ون، جيىرما جىلدىڭ كولەمى دەسەك اعات بولماس.  مىنە، وسى اتالعان ۋاقىتپەن شەندەسكەن، الدىنا ادامزاتقا ورتاق، اسىرەسە ەكى ەل ءۇشىن ەكىباستان ماڭىزى زور ەكولوگيالىق ەكسپەديتسيا جاساقتالىپ، ساپارعا شىعىپ كەلە جاتقانىنا جيىرما جىل بولدى. (1989 جىلى وقۋشىلاردان جاساقتالعان العاشقى ەكسپەديتسيا ساپارعا شىعىپتى) ءبىز وسى ەكسپەديتسيانىڭ جايىق وزەنىنىڭ كۇردەلى احۋالىن ساۋىقتىرۋعا جاساپ جاتقان قانداي جۇمىسى بار دەگەن ماسەلەگە از-كەم سىني كوزقاراستا توقتالعىمىز كەلەدى.

العاشىندا «ءپروۆدۋحيننىڭ ىزىمەن» دەگەن اتپەن شىعىپ جۇرگەن ەكسپەديتسيا ارتىنان «جايىق - ورال» ەكولوگيالىق ەكسپەديتسياسى دەپ اتاۋىن وزگەرتتى. بۇگىندە ءتىپتى اتاعى دىرداي: «حالىقارالىق "جايىق -ورال" تاريحي-مادەني ەكولوگيالىق ەكسپەديتسياسى» دەپ اتالادى.  اتى مەن زاتىنىڭ قۇبىلۋىنا ساي ونىڭ قارجىلىق قاجەتى دە ەسەلەپ وسكەنى ءمالىم. ەكسپەديتسيانى جاساقتاپ، جايىقتان ورىنبورعا، نەمەسە كەرسىنشە ورىنبوردان ورالعا اتتاندىرۋعا، جولدا ەلدى مەكەندەرگە توقتاپ، ءار ءتۇرلى مادەني شارالار وتكىزۋگە، قىسقاسى كيىم-كەشەك، ءىشىپ-جەمىنەن باستاپ، بۇكىل كەرەك-جاراعىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جىلدا قىرۋار قارجى شىعىن بولۋدا. سوندا نە ءبىتتى؟ جايىق وزەنىنىڭ پروبلەماسى جەڭىلدەدى مە؟ جوق. ويتكەنى وزەننىڭ ەكولوگيالىق اپاتتى جاعدايى اسقىنباسا، ازىرگە جەڭىلدەي قويعانىن ءبىز كورىپ وتىرعان جوقپىز. ەكسپەديتسيانىڭ تۇراقتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ەلەنا تاراسەنكو باستاعان توپ (اراسىندا ولكەتانۋشى اتاناعان ج.اقباي سياقتى زەينەتكەرلەرى بار) جىل سايىن ەلدى دۇرلىكتىرىپ، وزەنگە ءتۇسىپ، جورىقتارىن جاساپ جاتادى. جەرگىلىكتى ءباسپاسوز بۇگىن «جايىق - ورال» جورىققا اتتاندى»،-دەپ جاتسا، از كۇن وتپەي «ەكسپەديتسيا ورالدى» دەپ تاعى جارتى الەمگە جار سالۋدان تانبايدى. ال، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى كەزدەسۋلەر مەن مادەني شارالار وتكىزىپ، سۋعا شومىلىپ، بالىق جەپ، شاشىلىق شايناپ، سىرا-پىرا ءىشىپ قايتقاننان باسقا بىتىرەتىن ىستەرى شامالى. ءالى كۇنگە ۇكىمەت ولارعا قۇلاق اسپاي وتىر. ورال مەن استانا اراسىندا شىر-پىر بولىپ جۇرگەن دەپۋتاتىمىزدىڭ ءۇنىن ەستىمەيتىن ۇكىمەتىمىزدىڭ قۇلاعى تاس كەرەڭ، نە ەستىمەيتىن قۇلاققا ەستىلمەيتىن ءسوز ايتىپ، دەپۋتات اتانىپ جۇرگەن تاراسەنكو حانىمنىڭ  «جانايقايى» قۇر ايقاي، جاڭعىرىق قانا.

ەكسپەديتسيانىڭ تاريحي نەگىزىنە پروۆدۋحين دەگەن ساياحاتشىنىڭ تىرلىگى سەبەپ بولعان دەسەدى. ال ۆالەريان پروۆدۋحين - ورىس جازۋشىسى، ورىنبور جەرىندە تۋعان، اڭ اتىپ، بالىق اۋلاپ، وزىنشە جايىق بويىن كەزىپ ساياحات جاساعاندى ۇناتقان. سول ساپارى بارىسىندا كازاكتار جايلى جازعان.

جىل سايىن «جايىق - ورال» ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرىپ، بوسقا ارامتەر بولعانشا، وعان بولىنەتىن قارجىعا نەگە ناقتى جۇمىستار ىستەمەسكە؟ ماسەلەن، سول ەكسپەديتسيا اتتانىپ جاتاتىن ورال قالاسىنداعى جايىق وزەنىنىڭ جاعالاۋى كۇل-قوقىسقا تولىپ، ابدەن لاستانىپ بولدى. سۋعا شومىلۋشىلار ءۇشىن جاعاجاي جاسالماعان، دەمالۋشىلار كەز-كەلگەن جەردى ءبۇلدىرىپ كەتە بارادى. دەمالىسقا ساي ورىن دايىندالسا: قۇم توگىلىپ، قوقىس سالاتىن جاشىكتەر قويىلىپ، ورىندىقتار ورناتىلىپ، ت.ب. قاجەتتىلىكتەر ىستەلسە، وزەن جاعالاۋى قازىرگىسىندەي كۇيگە ۇشىراماعان بولار ەدى. جايىققا دا حالىققا دا ەش پايداسى جوق، ۇكىمەت قارجىسىن بوسقا شاشقاننان باسقانى بىلمەيتىن «جايىق -ورال» سياقتى ءبىر توپ دەمالۋشىلاردىڭ عانا كۇيىن كۇيتتەگەن ەكسپەديتسيانىڭ بارىنان جوعى ابزال. قارجى دەمەكشى، عالامتوردا جانە باسپاسوزدەگى «جايىق -ورال» ەكسپەديتسياسى تۋرالى مالىمەتتەردە ونىڭ قارجى كوزى اتالمايدى. «ءبىزدىڭ بۇلاي ساپارعا شىعۋىمىزدىڭ بار قۇپياسى دەمەۋشىلەر تاراپىنان» دەيدى وعان قاتىسۋشىلاردىڭ كەيبىرى. بولسا بولار. بىراق دەمەۋشىلەر دە ءوز قالتالارىنان الىپ بەرىپ جاتپاعان شىعار. وندا جۇمىس جاساپ جاتقان ەل-جۇرتتىڭ ۇلەسى، ماڭداي تەرى بار بولار. تاراسەنكو حانىم، پارلامەنت ماجىلىسىندە جايىق وزەنىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرگەندەي بولىپ ءجۇر، بىراق دەپۋتاتتىڭ ءسوزى مەن ءىسى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەسپەيتىن سياقتى. جيىرما جىلدا بىردە-ءبىر جايىققا دا حالىققا دا پايدالى شارۋا ىستەلمەپتى...

دوسپانبەتتەي، ماحامبەتتەي ارۋاقتى اتا-بابامىز: «اينالايىن اق جايىق، ات سالماي وتەر كۇن قايدا؟..» دەپ تەبىرەنە جىرلاعان وزەنىمىزدىڭ ۇستىندە ساۋىق-سايران قۇرعانشا، ناقتى ىسپەن شۇعىلدانعان مىڭ ەسە ارتىق ەمەس پە؟

«اباي-اقپارات»