«ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشiمنiڭ قر پارلامەنتiندە وتكەن «قازiرگi قازاقستان جانە «ەۆروپاعا جول» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالى كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزi
1. بiرiنشiدەن، بiزدەر مىنانى مويىنداۋىمىز كەرەك. قازاق جەرiندە باسقا ەتنوستاردىڭ اراسىندا (ورىس پەن بەلورۋس، ۇيعىر مەن تاتار، نەمiس پەن ۋكراين، ت.ب.) ەشقانداي كيكiلجiڭ نە تۇسiنبەستiك بولعان جوق. ەتنوسارالىق قاتىناس دەگەندە، ءبارiمiزدiڭ كوزiمiزگە تۇسەتiنi قازاق پەن قازاق جەرiن مەكەندەگەن باسقا ۇلت وكiلدەرiنiڭ اراسىنداعى ماسەلە. وسىنى مويىنداپ الايىق تا، وسى ماسەلەنiڭ نەگiزiن زەرتتەپ، وسى ماسەلەنi جاقسارتۋدىڭ جولدارىن iزدەستiرەيiك.

«ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشiمنiڭ قر پارلامەنتiندە وتكەن «قازiرگi قازاقستان جانە «ەۆروپاعا جول» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالى كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزi
1. بiرiنشiدەن، بiزدەر مىنانى مويىنداۋىمىز كەرەك. قازاق جەرiندە باسقا ەتنوستاردىڭ اراسىندا (ورىس پەن بەلورۋس، ۇيعىر مەن تاتار، نەمiس پەن ۋكراين، ت.ب.) ەشقانداي كيكiلجiڭ نە تۇسiنبەستiك بولعان جوق. ەتنوسارالىق قاتىناس دەگەندە، ءبارiمiزدiڭ كوزiمiزگە تۇسەتiنi قازاق پەن قازاق جەرiن مەكەندەگەن باسقا ۇلت وكiلدەرiنiڭ اراسىنداعى ماسەلە. وسىنى مويىنداپ الايىق تا، وسى ماسەلەنiڭ نەگiزiن زەرتتەپ، وسى ماسەلەنi جاقسارتۋدىڭ جولدارىن iزدەستiرەيiك.
بۇل قاتىناستاردىڭ ناشارلاۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبi ەكەۋ – بiرiنشiسi, قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi دەڭگەيiنiڭ قازاق ەلiندەگi باسقا ۇلت وكiلدەرiمەن سالىستىرعاندا تومەن تۇرۋى، (بۇل باياندامانىڭ ماقساتىنا ونىڭ سەبەپتەرiن تالداۋ جاتپايدى), ەكiنشiدەن، تاۋەلسiزدiكتەن كەيiن قازاقتار كۇتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنىڭ ناقتى جۇرگiزiلمەۋi. بۇل ەكi سەبەپتiڭ بiر-بiرiمەن بايلانىسى بار ەكەنiن دە اشىق كورۋگە بولادى. قازاقتىڭ العاشقىدا رەسەيدiڭ قول استىنداعى وتار ەلi بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا، كەيiننەن، كەڭەستiك توتاليتارلىق زاماندا سان ءتۇرلi زورلىق جولدارمەن جوعالىپ كەتكەن، نەمەسە جوعالۋعا جاقىن قالعان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ - الەۋمەتتiك جاعداي تومەندەپ، كۇندەلiكتi تiرشiلiك ناشارلاعان سايىن الدىڭعى ورىنعا شىعا باستايدى. وزدەرiمەن قاتار ءومiر ءسۇرiپ جاتقان باسقا ۇلت وكiلدەرiنەن تۇرمىستىق جاعدايلارىنىڭ تومەن ەكەندiگiن كورگەن ادامدار «بiزدiڭ تاۋەلسiز، ەگەمەندi ەل بولعانداعى جەتكەن جەتiستiگiمiز وسى ما؟» دەگەن سۇراقتاردى دا جيi قويا باستايدى. وسىنداي جاعدايدا دياسپورا وكiلدەرi قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا كۇلە قارايتىن نەمەسە ونى مويىندامايتىن iس-ارەكەتتەرگە، وي-پiكiرلەرگە بارا قالسا، قازاقتاردىڭ ولارعا دەگەن تەرiس كوزقاراسى كۇشەيە تۇسەدi. سوندىقتان دا ەتنوسارالىق جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ ەڭ باستى جولى – تاۋەلسiزدiكتiڭ الدىندا حالىقتىڭ ۇمiتiنە اينالعان قازاق ماسەلەسiن (قازاق مەملەكەتi, قازاق تiلi, مۇسىلمان دiنi, مادەنيەت، سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، ت.ب.) iس جۇزiندە شەشۋگە كiرiسۋ جانە بۇل باعىتتاعى مەملەكەتتiڭ جۇمىستارىنا دياسپورا (قح اسسامبلەياسى) تاراپىنان قولداۋ كورسەتۋ بولىپ تابىلادى. قاراپايىم قازاقتاردىڭ كوپشiلiگiندە «مەن ءوز جەرiمدە تۇرامىن، وسى تاۋەلسiزدiك ءۇشiن سان رەت الاڭعا دا شىقتىم، جۇمىستان دا قۋىلدىم، بiراق نەلiكتەن باسقا ۇلت وكiلدەرi بiزدەن ارتىق تۇرادى» دەگەن پەندەشiلiك وي بار. دەمەك قازاقتىڭ تۇرمىسى تۇزەلمەيiنشە، قازاق پەن باسقا ەتنوستاردىڭ اراسىنداعى تۇسiنبەۋشiلiك مەملەكەتتiك پروبلەما بولىپ قالا بەرمەك.
2. ەتنوسارالىق قاتىناستاردىڭ جاقسارۋى جانە قازاقتار مەن دياسپورا وكiلدەرiنiڭ اراسىندا تۇسiنiستiكتiڭ ورىن الۋى ءۇشiن ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردى مەملەكەتتiك ساياساتتان تىس ۇستاۋ كەرەك. ارينە، وزدەرiنiڭ مادەنيەتi مەن ادەت-عۇرپىن ۇستانۋلارىنا، انا تiلدەرiن ۇيرەنۋ مەن ادەبيەتتەرiن تاراتۋعا ەشقانداي كەدەرگi كەلتiرمەۋ قاجەت. الايدا ولاردىڭ وكiلدەرiنە پارلامەنتتەن ورىن بەرۋ، ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردى قارجىلاندىرۋ – بiرiنشiدەن، قازاقتاردىڭ iشiندە قازiردiڭ وزiندە تۇسiنبەستiگiن تۋدىرىپ وتىر، ەكiنشiدەن، ەتنوستاردىڭ بولەكتەنۋiن كۇشەيتە تۇسەدi. بولەكتەنۋ ارقىلى ولاردىڭ قازاق تiلi مەن تاريحىن، مادەنيەتiن ۇيرەنۋگە دەگەن ىقىلاسى دا، ءسوز جوق، تومەندەي تۇسەدi. ۇلتتىق مادەني ورتالىقتاردىڭ، ولاردىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ كوزقاراستارى قازاقتىڭ ۇلتتىق باعىتتاعى بەدەلدi ازاماتتارىنىڭ، ۇيىمدارىنىڭ كوزقاراستارىمەن كوپ جاعدايدا ۇيلەسپەيتiندiگi قازiردiڭ وزiندە انىق كورiنiس بەرiپ وتىر (رەسەيدەگi ساياسي وقيعالار، گرۋزيداعى جاعداي، ورالمەندار ماسەلەسi, شاڭىراقتاعى قاقتىعىسقا بەرiلەتiن باعا، كازاكتاردىڭ ماسەلەسi, ت. ب.). كەيiننەن بۇل جاعدايدىڭ شيەلەنiسە تۇسەتiندiگەندە كۇمان جوق. ورىس تiلدi باق ارقىلى ولاردىڭ پiكiرلەرiنiڭ كوبiرەك تارالاتىنى دا تۇسiنiكتi. بۇل جاعداي قازاقتاردى تاعى دا اشىندىرا تۇسەدi دەپ ەسەپتەيمiن. بۇدان شىعۋدىڭ ەڭ تيiمدi ءتاسiلi – دياسپورا وكiلدەرiنiڭ، اسسامبلەيانىڭ، ءتۇرلi ەتنوستىق توپتاردىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ قازاق حالقىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرiن كوتەرۋi نەمەسە ۇلتتىق-پاتريوتتىق ۇيىمداردىڭ باستامالارىنا قولداۋ كورسەتۋi بولىپ تابىلادى. ونىڭ جولدارى مەن تاسiلدەرi جەتكiلiكتi.
3. ەتنوسارالىق قاتىناستاردى جاقسارتۋدىڭ تاعى بiر ناقتى جولى – ۇلت وكiلدەرiنiڭ ءتۇرلi كوزقاراسارىنا تيەك بولىپ وتىرعان، كەيبiر كيكiلجiڭدەردiڭ سەبەبi نەمەسە سونىڭ تۋىنداۋىنا كەلەشەكتە نەگiز بولاتىن ماسەلەلەردi زاڭ تۇرعىسىنان بiرجاقتى ەتiپ شەشۋ بولىپ تابىلادى. ول ماسەلەلەردi «قىزىل شۇبەرەك» دەپ اتاساق تا بولادى. مىسالى، العاشقىدا ايماقتىق دەڭگەيدە، كەيiن (قازiر) رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «قىزىل شۇبەرەك» بولىپ تۇرعان «ۇيعىر اۋدانىنىڭ» اتىن اۋىستىرۋ، «پاۆلودار»، «پەتروپاۆل» قالالارىنىڭ اتىن قازاقشالاندىرۋ نەمەسە الماتىداعى «ۆەرنىي»، «الما-اتا»، وسكەمەن¬دەگi «ەرماك»، ت.ب سياقتى شىن مانiندەگi قىرسىقتىق باعىتتا قويىلعان دۇكەندەردiڭ اتاۋلارىن وزگەرتۋدi زاڭدى جولمەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ول ءۇشiن «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭدى قابىلداپ، سونىڭ iشiندە جوعارىداعى ماسەلەلەردi ارنايى باپ رەتiندە ەنگiزۋگە بولادى. ەكiنشiدەن، وسىلاردىڭ بارلىعىن «ەتنوستار اراسىنداعى تۇسiنبەۋشiلiككە نەگiز بولاتىن ماسەلەلەر» دەپ قابىلداپ، اسسامبلەيانىڭ باستاماسىمەن دە وزگەرتۋگە بولاتىن سياقتى. سونىمەن بiرگە «تiلدەر تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالماي جاتقان ءاربiر بابىنىڭ ءوزi بولاشاق ۇلتارالىق كيكiلجiڭ وشاقتارى دەپ ءتۇسiنۋ قاجەت. زاڭنىڭ ورىندالۋى مەملەكەت تاراپىنان ناقتى ۇستالىنسا، پروكۋراتۋرا وسى زاڭ باپتارى بۇزىلعان جاعدايدا باسشىلار مەن جەكە ازاماتتاردى قاتاڭ جازاعا تارتىپ وتىراتىن بولسا، ەتنوسارالىق قاتىناس تا بiرشاما جاقسارا تۇسەدi. ارينە، باس كەزiندە پريبالتيكاداعىداي «بiزدەردi مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋگە زورلاپ كوندiرەيiن دەپ جاتىر» دەگەن ايقايدىڭ شىعاتىنى راس، بiراق سول بالتىق ەلدەرi كورسەتكەندەي، كەيiننەن ونىڭ بارلىعى ورىن-ورنىنا كەلەدi.
4. «اكiمشiلiك كودەكسi» مەن «قىلمىستىق كودەكستە» ەتنوسارالىق جاعدايدى ۋشىقتىراتىن قىلمىسقا دەگەن جازانى قاتايتۋ كەرەك. ارينە، كونستيتۋتسيا بويىنشا، بارلىق قىلمىس جانە ونى جاساعان ادامدار تەڭ بولۋى شارت. بiراق ەتنوسارالىق قاقتىعىسقا سەبەپ بولعان قىلمىستىڭ ورنى دا، دەڭگەيi دە، ءتۇرi دە ەرەكشە، سوندىقتان وعان بەرiلەتiن جازا دا ارتىق بولۋى كەرەك. سوندا عانا بiرiنشiدەن، «قازاقتاردى ۇرىپ- سوعىپ جاتىر، ەگەر ءوزiمiز وسى ماسەلەنi قولعا الماساق، قىلمىسكەرلەر ەرتەڭ-اق اقشا بەرiپ قۇتىلىپ كەتەدi» دەگەن ءسوزدi سيرەك ەستيتiن بولامىز، ەكiنشiدەن، سونداي باعىتتاعى قىلمىستاردىڭ سانى ازايا ءتۇسۋi مۇمكiن. سونىمەن قاتار، ۇلتتىڭ نامىسىنا تيەتiن، ۇلتتى قورلاۋ نەمەسە ونىڭ تiلiنە، ادەت-عۇرپىنا، دiنiنە مازاق رەتiندە باعىتتالعان سوزدەر مەن سويلەمدەرگە، ماقالالارعا دا جازا تاعايىنداۋ شارت. ەتنوسارالىق كيكiلجiڭنiڭ بارلىعى دەرلiك الەۋمەتتiك ماسەلە مەن قىلمىستىق ارەكەتتەردiڭ سالدارىنان تۋىپ جاتقانى بەلگiلi, دەمەك سول قىلمىسكەرلەردiڭ ءادiل جازاسىن الۋى – مەملەكەتكە دەگەن سەنiمدi كۇشەيتiپ قانا قويمايدى، ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردى دا بولدىرماۋعا سەپتiگiن تيگiزەدi. ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، اتىراۋداعى قازاق پەن تۇرiكتەردiڭ اراسىنداعى قاندى قىرعىننىڭ قوزعاۋشى كۇشi بولعان جالعىز اۋىز ءسوز – «كۇندiز سەندەر بiزدiڭ قۇلىمىزسىڭدار، ال تۇندە سەندەردiڭ ايەلدەرiڭ بiزدەردiڭ كۇڭiمiز» بولسا، قازاتكومدا قازاقتىڭ جiگiتiن ماشينامەن قاعىپ، اياعىنان اتىپ كەتكەن شەشەننiڭ «سويلەسكiلەرiڭ كەلسە، كەلiڭدەر، بiز مىناداي جەردە تۇرامىز» دەپ كەۋدە قاققانى قازاق جiگiتتەرiن اتقا مiنگiزدi. ال وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى شەلەك وقيعاسىندا «ۇيعىر جاستارى «بيلiك - سەندەردiكi, جەر – بiزدiكi» دەگەن ۇران كوتەرiپتi» دەگەن ءسوز جاقىن جەردەگi قازاق جاستارىنىڭ جان-جاقتان سول جەرگە جينالۋىنا تiكەلەي اسەر ەتتi. دەمەك ونداي سوزدەردiڭ ايتىلۋىنا قاتاڭ تىيىم سالۋ – ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ الدىن-الۋعا تiكەلەي اسەر ەتەدi.
5. مەملەكەتتiك تۇرعىدا ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردى ازايتۋعا باعىتتالعان تاربيە جۇمىسى جۇرگiزiلمەيدi نەمەسە وتە تيiمسiز جۇرگiزiلiپ جاتىر. تاريحپەن تاربيلەۋ نازاردان تىس قالعان. مەكتەپ وقۋلىعىندا قازاق جەرiنە دياسپورا وكiلدەرiنiڭ قالاي، قاشان كەلگەندiگi تۋرالى مالiمەت جوقتىڭ قاسى. قازاق جەرiنە ستاليننiڭ بۇيرىعىمەن زورلىقپەن كوشiرiلگەن سان ءتۇرلi حالىق وكiلدەرiنiڭ تراگەدياسى، ونى قازاق حالقىنىڭ قالاي قارسى العانى تۋرالى دەرەكتi, كوركەمسۋرەتتi بiر دە بiر فيلم جوق. سوندىقتان بولۋى كەرەك، ۇيعىردىڭ جوعارعى كلاسس وقۋشىلارىنىڭ كوپشiلiگi «ۇيعىرلار قازاق جەرiنە قاشان، قانداي تاريحي جاعدايعا بايلانىستى كەلدi» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە المادى. تاربيە جالپىقازاقتىق باعىتتا بولعانى دۇرىس. «قازاقستان تاريحىنداعى كازاكتاردىڭ ءرولi» نەمەسە «رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى»، «كوللەكتيۆتەندiرۋ كەزەڭi»، «تىڭ يگەرۋ جىلدارى» دەگەن سياقتى كۇردەلi دە قيىن تاقىرىپتار بار. ولاردى كۇلتەلەۋگە نەمەسە ءاتۇستi قاراي بەرۋگە بولمايدى. ول جەردەگi اڭگiمە ورىستارعا نەمەسە باسقا ۇلت وكiلدەرiنە قاتىسى جوق ەكەندiگi, بۇل ەكi عاسىر بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتى ەكەندiگi اشىق ايتىلۋى شارت. ونى جاسىرۋ نەمەسە باسقا ەتنوستاردىڭ ارىنا تيiپ كەتپەيمiز بە دەپ قورقا سوعۋ – كەرi اسەر بەرەدi.
6. قازاقستانداعى ۇلتتىق مادەني ورتالىقتاردىڭ جۇمىسىندا جاريالىلىق پەن اشىقتىق جەتiسپەيدi. ولاردىڭ جالپىحالىقتىق باعىتتاعى iس-شارالاردا باسقا دا بەيۇكiمەتتiك ۇيىمدارمەن بiرiگە جۇمىس iستەۋi نەمەسە ولاردىڭ جۇمىسىنا، دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە، كونفەرەنتسيالارعا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ولاردىڭ بولەكتەنۋi – قوعامدىق ارەنادا مۇلدەم كۇدiكتi كوزقاراستى تۋعىزادى. وكiنiشكە قاراي، ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار وزدەرiنiڭ «قابىرشاقتارىنان» شىقپايدى. ونىڭ باستى سەبەبi – ولاردىڭ كوپشiلiگiنiڭ مەملەكەت تاراپىنان قۇرىلۋى (ورىس ۇيىمدارىنىڭ كوپشiلiگi بۇل اۋرۋدان امان. ولار شوۆينيستiك باعىتتا تومەننەن نە رەسەيدiڭ جاردەمiمەن قۇرىلعان). سوندىقتان دا «بiردەمەنi ءبۇلدiرiپ الامىز» با دەگەندەي، ەشبiر باسقوسۋلارعا قاتىسپايدى. بiزدiڭ ويىمىزشا، تومەنگi دەڭگەيدە قازاق جانە باسقا دا ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردىڭ ديالوگى بولۋى كەرەك. سوندا عانا ۇلتارالىق تۇسiنiستiك جۇزەگە اسادى. ال قازiر جۋرناليستەردiڭ «كومەگiمەن» عانا گازەت بەتتەرiندە پiكiر الىسىپ، ارقايسىمىز ءوزiمiزدiڭ كوزقاراسىمىزدى «دۇرىس» دەپ وتىرامىز.
7. مەملەكەتتiڭ ناقتى جۇرگiزiپ وتىرعان ەتنوسارالىق ساياساتى جوق. ونىڭ ستراتەگياسى دا جاسالماعان. ءالi كۇنگە دەيiن باياعى كەڭەستiك داۋiردەگi «ەشتەڭە بولعان جوق» پەن «اراق iشiپ العان باسبۇزار، تەنتەك جاستاردىڭ توبەلەسi عانا» دەگەنمەن كەلە جاتىرمىز. بiردە بiر ۇلتارالىق قاقتىعىس تەرەڭ زەرتتەلiپ، قورىتىندىسى شىعارىلىپ، تالقىعا تۇسكەن جوق، ال بيۋجەتتiك باق ونداي وقيعا تۋرالى جۇمعان اۋىزىن اشپايدى (مۇمكiن، ۇكiمەت ورىندارى بولىپ جاتقان وقيعالار، كوتەرiلiپ جاتقان ماسەلەلەر، قوعامنىڭ قۇلاعىنا جەتپەسە، حالىق تا دۇرلiكپەيدi دەپ ويلايتىن شىعار. ەڭ ۇلكەن جانە وتە قاتەرلi قاتەلiك!). جالپى ۇلتارالىق قاتىناستىڭ دامۋ جولدارى، سول جولدىڭ ناتيجەسiندە قانداي ناتيجەگە جەتەتiندiگi انىقتالماعان. بارلىعى جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ قولىنا بەرiلگەن سياقتى. وكiنiشكە قاراي، جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ وكiلدەرi مەملەكەتتiك دەڭگەيدە جۇمىس iستەي المايدى. وعان شامالارى دا كەلمەيدi. ال ناقتى بiر باعىت، بiرىڭعاي ساياسات جاسالماعان. مۇمكiن جاسالعان دا شىعار. قازiرگi باعىتپەن جۇرە بەرسەك، كوپ كەشiكپەي پارلامەنتتەن «ۇلتتار پالاتاسى» اشىلادى، ودان سوڭ iرi دياسپورالارعا «مادەني اۆتونوميا» بەرiلەدi, تاعى بiرشاما ۋاقىت وتكەننەن سوڭ دياسپورالارعا ورىس تiلiندە عانا سويلەپ، جازۋ قۇقىعى سىيعا تارتىلادى، ال ودان كەيiنگi جاعدايدى ولاردىڭ وزدەرi-اق جاسايدى! كەيبiر دياسپورا وكiلدەرiنiڭ تاۋەلسiزدiكتەن سوڭ توپتاسا باستاۋى، ناقتى بiر ەلدi مەكەندەرگە شوعىرلانا باستاۋى دا قاپەردەن شىعىپ كەتكەن. دەمەك، ەتنوسارالىق قاتىناستاردىڭ كەم دەگەندە ون-ونبەس جىلدىق ستراتەگيالىق جوسپارى جاسالىنۋى كەرەك.
8. ەتنوسارالىق قايشىلىقتاردىڭ الدىن-الۋ جۇمىستارى ەش جەردە جۇرگiزiلمەيدi. جەرگiلiكتi وكiلدiك ورگاندار، ۇەۇ-دار ۇلتارالىق قاتىناستىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندiگiنە ۇزبەي مونيتورينگ جاساپ وتىرۋى شارت. قازiر ونى جەرگiلiكتi اتقارۋ بيلiگi جۇرگiزەدi. بۇل قويدى قاسقىرعا باققىزعانمەن بiردەي. ولار وقيعا ورىن العاندا عانا ارالاسادى. ءتۇرلi ۇلت وكiلدەرi تۇراتىن جەرلەردە بۇگiنگە دەيiن تۇتانباعان، بiراق بىقسىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا لاپ ەتiپ جانۋعا دايىن تۇرعان ەتنوسارالىق ماسەلەلەر بار. ولاردى جەرگiلiكتi تۇرعىندار قازiردiڭ وزiندە ايتىپ، كورسەتiپ وتىر. وسى ماسەلەلەردiڭ الدىن-الۋ - جەرگiلiكتi بيلiكتەن كورi مەملەكەتتiڭ باستى مiندەتi. بiرiنشiدەن، جەرگiلiكتi اتقارۋ ورگاندارى وزدەرiنە جامان ءسوز كەلمەس ءۇشiن كوپتەگەن ماسەلەلەردi سىرتقا شىعارماۋعا تىرىسادى، ەكiنشiدەن، كۇندەلiكتi كورiپ جۇرگەن جاعدايعا كوزدەرi ۇيرەنiپ كەتكەن جەرگiلiكتi تۇرعىندار ونىڭ استارىندا ۇلكەن قاۋiپ بار ەكەنiن تۇسiنبەيدi. مىسالى، ۇيعىر اۋدانىنداعى جازبالاردى مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرۋ جولدارى قازiردiڭ وزiندە اشىق تا، جابىق تا تۇردە كەيبiر ۇيعىر وكiلدەرiنiڭ تاراپىنان قارسىلىق تۋدىرىپ وتىر. ال قازاقستاننىڭ سولتۇستiك ايماقتارىندا iس قاعازدارىن مەملەكەتتiك تiلگە كوشiرۋ ماسەلەسi – كەلەشەكتە لينگۆيستيكالىق ماسەلەدەن كورi ۇلتارالىق ماسەلەگە اۋىسۋى ابدەن مۇمكiن. قىسقاسى، ەتنوسارالىق ماسەلە تەرەڭ عىلىمي، الەۋمەتتiك سارالاۋدى، ساراپتاۋدى قاجەت ەتەدi. قح اسسامبلەياسى وسى باعىتتا ەندi عانا جۇمىس iستەي باستاعان سياقتى.
9. جەرگiلiكتi اتقارۋشى بيلiكتiڭ «حالىقتىق ديپلوماتيا» تۇرiندە قازiرگi قولدانىپ جۇرگەن جەرگiلiكتi قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ، «اقساقالدار القاسىنىڭ»، «كiشi اسسامبلەيانىڭ»، ت.ب. بەدەلi تىم تومەن. وسىنىڭ iشiندە اقساقالدار كەڭەسiنiڭ فورماسىن، جۇمىس iستەۋ ءادiس تاسiلدەرiن، سايلانۋ جولدارىن تولىق جاڭارتۋ كەرەك. كەزدەسۋلەردە ايتىلعان پiكiرلەرگە قاراعاندا «اقساقالدار القاسى» مۇشەلەرiنiڭ كوپشiلiگi بۇرىنعى كەڭەس وكiمەتiنiڭ اتقارۋ بيلiگiندە، پارتيا قىزمەتiندە iستەگەن جاندار. ولاردىڭ باستى قىزمەتi – اتقارۋ بيلiگiن قولداۋ، سولاردىڭ جۇمىسىن جۇرگiزۋ. وزiندiك پiكiرلەر، حالىقتىڭ كوزقاراسىن جەتكiزۋ جانە ونى قورعاۋ جۇمىسى كوزگە كورiنبەيدi. سوندىقتان بولۋى كەرەك، سوڭعى ۋاقىتتا ورىن العان ەتنوسارالىق كيكiلجiڭدەردە جەرگiلiكتi بەدەلدi ادامداردىڭ، ۇلكەن كiسiلەردiڭ رولدەرi كورiنبەدi. ولاردىڭ كوپشiلiگi ونداي جەرگە بارىپ، حالىقتى توقتاتۋعا ارالاسپادى دا. تەك قانا وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندعى ماياتاس اۋىلىنداعى اقساقالدار بەلگiلi بiر دەڭگەيدە قاقتىعىسقا ارالاسا الدى. جەرگiلiكتi اتقارۋ ورگاندارىنىڭ قوعامدىق ۇيىمداردى وزدەرiنە قولبالا قىلۋى، سول ارقىلى قوعامدىق پiكiر قالىپتاستىرۋعا تىرىسۋى – ماسەلەنi ۋاقىتشا بiر توقتاتا تۇرۋعا عانا مۇمكiندiك بەرەدi. قىسقاسى، ۇلتارالىق داۋ-دامايدىڭ باستالار الدىندا نەمەسە باستالعان ۋاقىتىندا جاستاردى توقتاتا بiلەتiن، قاندى قاقتىعىسقا جiبەرمەيتiن «حالىقتىق ديپلوماتيا» جولدارىن تۇبiرiمەن قايتا قاراۋ كەرەك.
10. ءتۇرلi ەتنوس وكiلدەرiنiڭ جاستارىن جاقىنداستىرۋدىڭ جولدارىن تابۋ كەرەك. مۇمكiن، بۇل سپورتتتىق ويىندار بولار، مۇمكiن بiرiگە وتكiزەتiن iس-شارالار بولار، الايدا بiر جەردە تۇرعان ەتنوستاردىڭ اراسىنداعى تۇسiنۋشiلiك بiرگە وتكiزەتiن iس-شارالاردان تۇرادى. جانە بۇنداي جۇمىستاردىڭ بارلىعى تەك قانا مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلۋi شارت. ورىس تiلدi مەكتەپتەر مەن قازاق تiلدi مەكتەپتەردiڭ اراسىندا بۇگiنگi كۇنi ەشقانداي بايلانىس جوق دەۋگە بولادى. ونسىز دا «ورىس تiلدi قوعام» مەن «قازاق تiلدi قوعام» بولىپ ەكiگە ءبولiنiپ وتىرعان زاماندا جاستاردىڭ اراسىندا تاربيە جۇمىستارىن جۇرگiزۋ – كەلەشەكتەگi ەتنوسارالىق قاتىناستاردى جاقسارتۋدىڭ بiر جولى بولىپ تابىلادى. مىسالى، وسى ۋاقىتقا دەيiن تاۋەلسiزدiك كۇندەرiندە جەلتوقساندىقتاردى ورىس مەكتەپتەرiنە شاقىرىپ، كەزدەسۋلەر وتكiزiپتi دەگەندi ەستiگەن جوقپىن. ونى بىلاي قويعاندا، ورىس تiلدi مەكتەپتەردە تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكەن ازاماتتارمەن كەزدەسۋ وتكiزدi دەگەندi دە ەستiمەپپiن. دەمەك بiزدەر ەكi ءتۇرلi «كەڭiستiكتە» ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز. بۇل «كەڭiستiكتەردi» بiرiكتiرiپ، بiرiمەن-بiرiن بايلانىستىرۋ قاجەت.
ەتنوسارالىق تەكە-تiرەستiڭ باسى 1991 جىلى «قازاق سوۆەتتiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسىن» - «قازاقستانعا» اۋىستىرۋدان باستالدى. وسى جالتاقتىق پەن جاساندى ينتەرناتسيوناليزمنەن شىققان، ءدۇبارا اتاۋ «قازاق حالقى ءوزiنiڭ مەملەكەتiن قۇراتىن بولدى-اۋ» دەپ قاباقتارىن تىجىرىپ، بۇرىنعى باسىمدىلىقتان ايرىلىپ قالامىز با دەپ قورىققان كەيبiر ورىس تiلدi توپتارعا قانات بiتiردi. بiز، شىن مانiسiندە دە، ءدۇبارا ەل بولدىق. ەتنوس وكiلدەرiنiڭ كوپشiلiگiندە «بۇل - قازاقتاردىڭ ەلi» دەگەن وي جوق. ونىڭ ورنىنا «وسى ەل شىنىندا دا قازاقتاردىڭ ەلi بولىپ كەتەدi مە» دەگەن قورقىنىش باسىم سياقتى. وسى بiر ەكi ۇداي جاعدايدى جويۋ ءۇشiن بiزدiڭ مەملەكەتتiڭ قازاق ەلi ەكەندiگiن، بiراق قازاقتارعا دا، باسقا ۇلت وكiلدەرiنە دە ەشقانداي ارتىقشىلىق بەرiلمەيتiن¬دiگi, ازاماتتىق، ساياسي قۇقىقتارىنىڭ تەڭ ەكەندiگi تەرەڭ ءتۇسiندiرiلۋi شارت. سوندا عانا پيعىلى قارا جانداردىڭ ۇمiتتەرi ۇزiلەدi, ورتاعا وت سالماي، امالسىز وزدەرi قالاعان جاقتارىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى، ال قازاق ەلiندە ءومiر سۇرەمiن، بالالارىمنىڭ بولاشاعىن قازاق ەلiنiڭ بولاشاعىمەن بiرگە دەپ سانايمىن دەگەندەر قازاقتىڭ سان عاسىرلار بويى قاتتالعان ماسەلەلەرi كوتەرiلگەندە بiزدiڭ قولداۋشىمىز بولادى.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى