كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن پارتيالىق جۇيەنىڭ نىق بولۋى ماڭىزدى. پارتيالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى مەن تۇعىرلى نەگىزدە جۇمىس ىستەۋى ەلدىڭ دامۋىنا تىكەلەي ۇلەس قوسادى. ءبىر پارتيامەن كۇن كەشكەن مەملەكەتتەردىڭ باسىم بولىگى ساياسي باسەكەلەستىك پەن پىكىر الۋاندىعىنىڭ جوقتىعىنان شاتقاياقتاپ، ارتتا قالدى. كەيبىرى ءتىپتى ىدىراپ كەتتى. مىسالى كسرو. سوندىقتان پارتيالىق جۇيەنىڭ تاريحىن، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىن، ەرەكشەلىگىن ءبىلۋ ماڭىزدى. اسىرەسە تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن.

قازىرگى قازاقستاننىڭ پارتيالىق-ساياسي جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىن كەلەسى كەزەڭدەرگە بولۋگە بولادى:
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ونجىلدىعى – 1991 جىلدان 2000 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن – پارتيالىق ءورىستىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ اياسىندا قوعامدىق-ساياسي كونسەنسۋس، سونداي-اق ەل دامۋىنىڭ نەگىزگى يدەولوگيالىق قۇرىلىمدارى مەن تۇجىرىمدامالارى ازىرلەندى.
ەكىنشى ونجىلدىق – 2000 جىلداردىڭ باسىنان 2010 جىلعا دەيىن – پارلامەنت ماجىلىسىنە سايلاۋدىڭ باستاپقى ماجوريتارلىقتان پروپورتسيونالدى جۇيەسىنە كوشۋمەن ساياسي پارتيالاردىڭ ساپالى نىعايۋى.
ءۇشىنشى ونجىلدىق – 2011 جىلدان باستاپ – باسىم ساياسي كۇشكە يە كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى.

تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان تۇستا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ الدىندا كۇردەلى الەۋمەتتىك-ساياسي شىندىق جاعدايىندا ەلىمىزدىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قابىلەتتى دەموكراتيالىق نەگىزدە مەملەكەتتىك جانە ساياسي ينستيتۋتتاردى قۇرۋدىڭ كۇردەلى مىندەتى تۇردى. بۇل پروتسەستە كوپپارتيالىق جۇيەنى قۇرۋ باستى مانگە يە بولدى.
پارتيالار ساياسي ينستيتۋت رەتىندە ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرەتىن جانە ءتيىمدى كەرى بايلانىستى قامتاماسىز ەتەتىن ارناعا اينالۋى ءتيىس ەدى. بۇل مۇلدە جاڭا تەتىكتەر مەن قۇقىقتىق بازالاردى ەنگىزۋدى تالاپ ەتتى.
جاس ازاماتتىق قوعامنىڭ بيلىكتەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ – پارتيالاردىڭ، كاسىپوداقتاردىڭ، كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىس ىستەۋ تاجىريبەسىنىڭ جوقتىعى جاعدايدى قيىنداتا ءتۇستى. كوپتەگەن پسيحيكالىق كەدەرگىلەر، حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە قاتىسۋدى قالاماۋى بولدى. مۇنىڭ بارلىعىن ازاماتتاردى كەڭ قوعامدىق ديالوگ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ اشىقتىعىنا سەندىرۋ ارقىلى ەڭسەرۋ كەرەك ەدى.
1991 جىلعى «قازاق كسر-دەگى قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ پارتيالاردى ينستيتۋتتاندىرۋ پروتسەسىن باستادى. پارتيالار مەن قوزعالىستاردى قوسقاندا 300-دەن استام قوعامدىق ۇيىم تىركەلدى. قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى قوعام مۇددەسىن ءبىلدىرۋ مونوپولياسىنان ايىرىلدى، وسىلايشا بىرپارتيالىق جۇيەنى تۇپكىلىكتى «تاراتۋ» پروتسەسىن بەلگىلەدى.

سونىڭ ناتيجەسىندە 90-جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا سوتسياليستىك پارتيا، حالىق كونگرەسى، رەسپۋبليكالىق پارتيا، كوممۋنيستىك پارتيا، حالىق بىرلىگى پارتياسى، حالىقتىق كووپەراتيۆتىك پارتيا، قازاقستان جاڭعىرۋ پارتياسى، «رۋحانيات» جانە باسقا دا قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستار تىركەلدى.
سونىمەن قاتار، سول كەزەڭدەگى پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر ەلەكتوراتتىڭ تار توبىنىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرۋگە كوبىرەك كوڭىل ءبولدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي پارتيانىڭ تانىمالدىلىعى ارقاشان كوشباسشىنىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى بولدى. پارتيالار نەگىزىنەن ۇيىمشىلدىعى مەن جۇيەلىلىگىمەن ەرەكشەلەنبەي، سونىمەن قاتار ورتالىقتا جۇمىس ىستەدى.
العاش رەت كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ قۇقىقتىق نىعايۋى 1995-1996 جىلدارى قابىلدانعان «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدا، «قوعامدىق ۇيىمدار تۋرالى» جانە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭداردا كورىنىس تاپتى. بۇل كەزدە پارتيالار ساياسي ينستيتۋت رەتىندە تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىس، الەۋمەتتىك شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى جانە پارتيالىق-ساياسي ءورىستىڭ ايتارلىقتاي پولياريزاتسياسى جاعدايىندا قۇرىلدى.

پارتيا قۇرىلىسىنا سايلاۋ جۇيەسىنىڭ دامۋى بەلسەندى تۇردە ىقپال ەتتى. 1998 جىلى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولى مەن ولاردىڭ زاڭ شىعارۋ پروتسەسىنە ىقپالى ارتتى. وسى ساتتەن باستاپ ماجىلىستەگى قوسىمشا 10 ورىن پارتيالار اراسىندا پارتيالىق تىزىمگە بەرىلگەن داۋىستاردىڭ سانىنا سايكەس بولىنە باستادى. پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنا كىرۋ ءۇشىن 7 پايىزدىق كەدەرگى ەنگىزىلىپ، ساياسي سالاداعى باسەكەلەستىك جانداندى.

سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى تاجىريبە رەفورمالاردىڭ جوعارى قارقىنىن ساقتاۋ ءۇشىن قوعامدى توپتاستىرۋعا قابىلەتتى ەلەۋلى ساياسي كۇش قاجەت ەكەنىن كورسەتتى. 1999 جىلى قۇرىلىپ، بىرتە-بىرتە حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولعان «وتان» رەسپۋبليكالىق ساياسي پارتياسى وسىنداي كۇشكە اينالدى.

كۇشتى شوعىرلاندىرۋشى الەۋەت ءبىرىنشى سەزدە-اق بىردەن كورىندى. «وتانعا» قازاقستان حالىق بىرلىگى پارتياسى، قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى، قازاقستاننىڭ ليبەرالدىق قوزعالىسى جانە «قازاقستان ءۇشىن – 2030» قوزعالىسى كىرەدى. تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ «وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى، ول ونىڭ نەگىزگى يدەيالىق-ۇيىمداستىرۋشىلىق قاعيداتتارىن ايقىنداپ بەردى.

پارتياارالىق باسەكەلەستىكتىڭ العاشقى تاجىريبەسى 1999 جىلعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا 10 ساياسي پارتيانىڭ قاتىسۋى بولدى. ساياسي پارتيالارعا دەپۋتاتتىق ماندات ءۇشىن كۇرەسكە، ونىڭ ىشىندە سايلاۋ تىزىمدەرىن ۇسىنۋ ارقىلى قاتىسۋ مۇمكىندىگى بەرىلدى.

وسىلايشا، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا وكىلدىك ەتۋ مەحانيزمى ەنگىزىلە باستادى، بۇل قوعامنىڭ ساياسي ومىرىندەگى پارتيالاردىڭ ءرولىن ارتتىردى.

2000 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ كۇن تارتىبىنە تۇبەگەيلى ءارتۇرلى ساياسي مىندەتتەر كوتەرىلدى. قازاقستان پارلامەنتتەن جەدەل ساياسي-قۇقىقتىق قولداۋدى قاجەت ەتەتىن قارقىندى ەكونوميكالىق ءوسۋ كەزەڭىنە اياق باستى.
سونىمەن بىرگە قوعامدا ودان ءارى جەدەل دامۋ ءۇشىن جۇيەلى جاعدايلار جاساۋ ماقساتىندا ساياسي تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق بىرلىكتى نىعايتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى تۇسىنىك ءوستى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، «ساياسي پارتيالار تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداندى، سونداي-اق «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا (2002-2004 ج.ج.) ەتنيكالىق، ءدىني جانە جىنىس بەلگىلەرى بويىنشا ساياسي پارتيالار قۇرۋعا تىيىم سالاتىن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.

العاش رەت ءماسليحاتتاردىڭ پارتيالاردىڭ وكىلدىگى نەگىزىندە سايلاۋ كوميسسيالارىن قۇرۋ ءپرينتسيپى بەكىتىلدى، پارتيالار مەن كانديداتتار اراسىندا تەلەدەبات وتكىزۋ تاجىريبەسى ەنگىزىلدى. 50 مىڭ مۇشەسى بار جاڭا پارتيانى تىركەۋدىڭ ەنگىزىلگەن شەگى ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ايقىنداۋشى شارتىنا اينالدى.

2002 جىلعى 1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا 19 پارتيانىڭ 7-ءى جاڭا ستاندارتتارعا سايكەستىگىن راستاي الدى. سونىمەن قاتار، كەيىنگى 2 جىلدا پارتيا الاڭىندا جاڭا ويىنشىلار پايدا بولدى: «اسار»، قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى، قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى، قازاقستاننىڭ حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى، «رۋحانيات» (رەنەسسانس پارتياسىنىڭ مۇراگەرى).

ناتيجەسىندە 2004 جىلعى سايلاۋدا 12 پارتيا پارلامەنتتىك مارتەبە ءۇشىن كۇرەسكە ءتۇستى، ولاردىڭ 4-ءى سايلاۋ بلوكتارىنا بىرىكتى، ول ايست دەپ اتالدى. ودان ءارى كۇشتەردى نىعايتۋ جانە بىرىكتىرۋ ءۇردىسى جالعاستى. سونىمەن، 2006 جىلى «اسار»، اگرارلىق جانە ازاماتتىق پارتيالار «وتانعا» ەندى. سول جىلى «وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس ح سەزىندە «وتان» رەسپۋبليكالىق ساياسي پارتياسىن «نۇر وتان» حدپ دەپ اتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
وسىلايشا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا كوپپارتيالىق جۇيە نىق بولا ءتۇستى. بۇگىندە كوپپارتيالىق جۇيەسى بار 100-دەن استام ەلدەردە ساياسي پارتيالاردى تىكەلەي مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋدىڭ زاڭنامالىق كونسوليداتسياسى ءجۇرىپ جاتىر.

حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، پارتيالاردى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ پارتيالاردىڭ جەكەلەگەن ىقپال ەتۋ توپتارىنىڭ مۇددەلەرىنەن تاۋەلسىز بولۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن پارتيالىق ءپليۋراليزمدى قولداۋدىڭ زاڭدى قۇرالى بولىپ تابىلادى. بۇل سايلاۋعا قاتىسۋ ءۇشىن دە، سايلاۋ ارالىق كەزەڭدە ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن دە تەڭ مۇمكىندىكتەردى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىمدى. مىسالى، اۆستريادا پارتيالاردى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ كولەمىنە پارتيالاردىڭ جالپى بيۋدجەتىنىڭ 25%-عا دەيىن، گەرمانيادا – 30%-عا دەيىن، شۆەتسيادا – 84%-عا دەيىن، پورتۋگاليادا – 90%-عا دەيىن رۇقسات ەتىلگەن.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ءۇشىنشى ون جىلدىعىندا پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋ بويىنشا وتكىر ماسەلەلەر شەشىمىن تابا باستادى. سەبەبى ەلدەگى ساياسي باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەگەن سىندار مەن ۇسىنىستار ايتىلدى. ءسويتىپ 2012 جىلى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىن جاڭا زاڭناماعا سايكەس وتكىزۋ قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ دامۋىنا ۇلكەن سەرپىن بەردى.

سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا ماجىلىسكە 3 پارتيا سايلاندى: «نۇر وتان» (80,99%), «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى (7,47%) جانە قازاقستان كوممۋنيستىك حالىق پارتياسى (7,19%). ەلدە باسىم ساياسي كۇشكە يە كوپپارتيالىق جۇيە قالىپتاستى.

پارتيالىق مودەل بۇكىل ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەجەمەلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ قولدانىستاعى جۇيەسىن جەتىلدىرۋ، ورتالىق پەن وڭىرلەر اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردى ءبولۋ، سونداي-اق ورتالىقسىزداندىرۋ نەگىزىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ باعىتى كوپ سالانى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەتتىلىگىن ايقىنداپ بەردى. بەلگىلەنگەن ساياسي باعىتتى ەسكەرە وتىرىپ، پارتيالار ءوز قىزمەتىنىڭ يدەولوگيالىق قۇرىلىمدارىنا ەلەۋلى تۇزەتۋلەر ەنگىزدى.

2019 جىلعى ماۋسىمداعى سايلاۋدا سەنىمدى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن پرەزيدەنت ق.ق.توقاەۆ ەلدە ۇلكەن ساياسي رەفورمالار پاكەتىن جاريالادى. ولاردىڭ ىشىندە سان ءتۇرلى وزگەرىستەردى جانە پارتيالىق جۇيەنى دامىتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر دە شەشىمىن تابا باستادى.

ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا جانە «ساياسي پارتيالار تۋرالى» زاڭدارعا تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى. وسىلايشا، پارتيالاردى تىركەۋدەگى كەدەرگى ەكى ەسە قىسقاردى – 40-تان 20 مىڭ ادامعا دەيىن قول جيناۋ تومەندەتىلدى. ءماجىلىس پەن ءماسليحات دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتاردىڭ پارتيالىق تىزىمدەرىنە ايەلدەر مەن جاستاردى ۇسىنۋعا 30 پايىزدىق كۆوتا ەنگىزىلدى. ال بيىلدان باستاپ ول كۆوتاعا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار دا كىردى. پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى زاڭنامالىق تۇرعىدان بەكىتىلدى، بۇل پارلامەنتتىك ازشىلىق پارتيالارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتتى. ميتينگتەر مەن شەرۋلەر تۋرالى زاڭناما ليبەرالداندىرىلدى: ولاردى وتكىزۋگە رۇقسات تەك ەسكەرتۋ جاساۋ جانە حابارلاماعا اينالدى.

«مىقتى كوشباسشىلار – مىقتى پارتيا» قاعيداسى بويىنشا ەلىمىزدە العاش رەت پارتياىشىلىك ىرىكتەۋ-پرايمەريز وتكىزىلىپ، «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قاتارىنا جاڭا تۇلعالاردى قابىلداپ، پارتيالىق تىزىمدەردى شىنداپ جاڭارتۋعا مۇمكىندىك الدى. 2021 جىلدىڭ قاڭتارىندا پارلامەنت سايلاۋى ءوتتى. سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا ماجىلىستەگى پارتيالاردىڭ كونفيگۋراتسياسى وزگەرىسسىز قالدى: «نۇر وتان» - 76, «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى - 12 جانە قازاقستان حالىقتىق پارتياسى - 10 ماندات الدى.

الايدا سايلاۋدان كەيىن پارتيالىق باسەكەلەستىكتى انداندىرۋ بويىنشا تاعى ءبىر وزگەرىس جاسالدى. ول ەندىگى تاڭدا شەكتى مەجە پارتيالار ءۇشىن 7% ەمەس، 5%-عا دەيىن تومەندەتىلدى. بۇل كەلەسى سايلاۋداعى پارتيالىق باسەكەلەستىكتى ارتتىرا تۇسەتىنى انىق.

Abai.kz