قازاق حالقى ءوز تاريحىنىڭ قاي كەزەڭىندە بولماسىن ەڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندار مەن تىعىرىققا تىرەلگەن كۇندەردە اتاقتى حاندارى مەن سۇلتاندارىن، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىل بيلىك ايتاتىن بيلەرىن، قان مايدانداردا قول باستايتىن باتىرلارىن، ەلدى ۇيىتىپ، رۋحاني جاعىنان ءتالىم-تاربيە بەرەتىن رۋحاني كوسەمدەر – سوپى، اۋليە، يشانداردى شىعارىپ وتىرعان. كەيبىر وسىنداي تۇلعالار بۇكىلحالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن قىزمەتتەرى ەل ەسىندە ۇمىتىلماستاي ساقتالىپ قالسا، كەيبىر تۇلعالاردىڭ قوعامدىق قىزمەتتەرى ايماقتىق دەڭگەيدە بولىپ، ولار سول وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالادى. وسىنداي ايماقتىق دەڭگەيدەگى تۇلعالاردىڭ بىرىنە، ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان – تىلەۋقۇل يشان جاتادى. تىلەۋقۇل يشاننىڭ عۇمىرى قازاق ادەبيەتىندە «زار زامان» دەگەن اتاۋمەن، قازاق تاريحىندا رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋىنىڭ جانە كەڭەستىك جۇيەنىڭ ورنىعۋى، كۇشەيۋى دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى 30 جىلدىعى اراسىندا وتەدى. ال قوعامدىق قىزمەتى سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويى، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس، سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-باتىس وڭىرلەرى مەن اقتوبە، شالقار اۋماقتارىندا قونىس تەپكەن كىشى ءجۇزدىڭ التى اتا ءالىم، ونىڭ ىشىندە قاراكەسەك تايپاسىنىڭ رۋلارى اراسىندا جۇرەدى. يشاننىڭ ءومىر جولى مەن قوعامدىق قىزمەتتەرىن ءسوز ەتپەس بۇرىن، الدىمەنەن، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى جوعارىدا اتالعان ايماقتاردىڭ جالپى جاعدايىنا قىسقاشا بولسا دا توقتالىپ وتەلىك.

قازاق حالقى ءوز تاريحىنىڭ قاي كەزەڭىندە بولماسىن ەڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندار مەن تىعىرىققا تىرەلگەن كۇندەردە اتاقتى حاندارى مەن سۇلتاندارىن، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىل بيلىك ايتاتىن بيلەرىن، قان مايدانداردا قول باستايتىن باتىرلارىن، ەلدى ۇيىتىپ، رۋحاني جاعىنان ءتالىم-تاربيە بەرەتىن رۋحاني كوسەمدەر – سوپى، اۋليە، يشانداردى شىعارىپ وتىرعان. كەيبىر وسىنداي تۇلعالار بۇكىلحالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن قىزمەتتەرى ەل ەسىندە ۇمىتىلماستاي ساقتالىپ قالسا، كەيبىر تۇلعالاردىڭ قوعامدىق قىزمەتتەرى ايماقتىق دەڭگەيدە بولىپ، ولار سول وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالادى. وسىنداي ايماقتىق دەڭگەيدەگى تۇلعالاردىڭ بىرىنە، ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان – تىلەۋقۇل يشان جاتادى. تىلەۋقۇل يشاننىڭ عۇمىرى قازاق ادەبيەتىندە «زار زامان» دەگەن اتاۋمەن، قازاق تاريحىندا رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋىنىڭ جانە كەڭەستىك جۇيەنىڭ ورنىعۋى، كۇشەيۋى دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولعان ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى 30 جىلدىعى اراسىندا وتەدى. ال قوعامدىق قىزمەتى سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويى، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس، سولتۇستىك جانە سولتۇستىك-باتىس وڭىرلەرى مەن اقتوبە، شالقار اۋماقتارىندا قونىس تەپكەن كىشى ءجۇزدىڭ التى اتا ءالىم، ونىڭ ىشىندە قاراكەسەك تايپاسىنىڭ رۋلارى اراسىندا جۇرەدى. يشاننىڭ ءومىر جولى مەن قوعامدىق قىزمەتتەرىن ءسوز ەتپەس بۇرىن، الدىمەنەن، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى جوعارىدا اتالعان ايماقتاردىڭ جالپى جاعدايىنا قىسقاشا بولسا دا توقتالىپ وتەلىك. سوندا عانا ءبىز، «زار زامان» ءداۋىرى مەن وتارلىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋىنە قارسى تۇرا الاتىن، ەلدى شاشىراتپاي ۇيىتا بىلەتىن، وتارلاۋدىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالعان شوقىندىرۋ ساياساتىنا رۋحاني بىرلىك پەن يماندىلىقتى توسقاۋىل ەتىپ، تۋ ەتكەن تۇلعالاردىڭ تاريح مىنبەرىنە كوتەرىلۋىنىڭ زاڭدىلىعىن كورە الامىز.
رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋعا باعىتتالعان ساياساتى ءحVىىى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنان باستاۋ الىپ، ول ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان بىرنەشە كەزەڭنەن وتەدى دە، بىرنەشە اسپەكتىنى قامتيدى. وعان ساياسي وتارلاۋ، اكىمشىلىك وتارلاۋ، ەكونوميكالىق وتارلاۋ سەكىلدى اسپەكتىلەر جاتادى. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا مۇنداي وتارلىق ساياساتقا قارسى كوتەرىلىستەر مەن قوزعالىستاردىڭ بولعانى بارشاعا ءمالىم. ال ءحىح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا رەسەي قازاقستاندى باعىندىرۋدى تولىعىمەن اياقتاپ، ەكونوميكالىق وتارلاۋدى ودان ءارى كۇشەيتەدى دە، وتارلاۋدىڭ كەلەسى ءبىر ءتۇرى – رۋحاني وتارلاۋدى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسە باستايدى. ەكونوميكالىق وتارلاۋعا – جاقسى جايىلىمدار مەن شۇرايلى جەرلەردەن ايىرىلۋ، كوش-قون باعىتتارىن وزگەرتۋ، ءارتۇرلى سيپاتتاعى تىيىم سالۋلار، سالىقتاردىڭ، مىندەتكەرلىكتەردىڭ سان جاعىنان دا، كولەم جاعىنان دا ءوسۋى جانە ت.ب. جاتادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىق اۋىر بولعانىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن. ال رۋحاني وتارلاۋ – قازاق حالقىنىڭ حالىق رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە وتە قاۋىپ تۋعىزعان، وتارلاۋدىڭ ەڭ ءبىر سۇرقيا، قاۋىپتى ءتۇرى بولدى. وعان جەرگىلىكتى قازاقتاردى ءارتۇرلى ايلا-تاسىلدەرمەن (ونىڭ ىشىنە ۇركىتۋ، قورقىتۋ، كۇشتەۋ، قيناۋ، قورلاۋ، زورلاۋ، جابىرلەۋ دە كىرەدى) شوقىندىرۋ، ياعني حريستيان دىنىنە كىرگىزۋ، قازاق دالاسىندا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ، شىركەۋلەر سالۋ، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر اشىپ، وعان قازاق بالالارىن تارتۋ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – يسلام دىنىنە قىسىمشىلىق جاساۋ، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ اشىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ، قازاق ءتىلىن كەمسىتۋ جانە ت.س.س. ءىس-ارەكەتتەر ايلا-شارعىلار جاتادى. وسى كەزەڭدى سيپاتتايتىن تاريحي دەرەكتەر ءحVىىى ع. سوڭى – ءحىح عاسىردا ورىنبور ولكەسىندە وسى رۋحانيلىق وتارلاۋدىڭ وڭ ناتيجە بەرە باستاعانىن كورسەتەدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رۋحاني وتارلاۋ ەندى بۇكىل قازاق دالاسىندا جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستايدى.
مىنە، وسىنداي قازاق جۇرتى ءۇشىن تىعىرىققا تىرەلگەن، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە سىر بويى مەن ارال ماڭىنداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، شوقىندىرۋعا قارسى ارەكەت – يماندىلىقتى كۇشەيتۋگە ءجۇرسىن ۇلى تىلەۋقۇل يشان ءوز ۇلەسىن قوسادى.
يشاننىڭ شىعۋ-تەگىنە كەلسەك، ول بىلايشا تارماقتالادى. كىشى جۇزدەگى التى اتا ءالىم دەپ اتالاتىن تايپالار بىرلەستىگىندەگى التى تايپانىڭ ءبىرى – قاراكەسەك تايپاسى ەسىل جانە توبىل (قازانتەبەر) اتتى ەكى قاناتقا بولىنەتىندىگى بەلگىلى. وسى ەسىل ءوز ىشىندە ۇڭگىت جانە جولاي اتتى ەكى تايپالىق بولىمگە جىكتەلەدى دە، ۇڭگىتتەن – ەستەك، تابانشى جانە جاقاۋ اتتى ءۇش تايپالىق بولىمشە ءبولىنىپ شىعادى. تىلەۋقۇل يشان وسى جاقاۋ تايپالىق بولىمشەسىنەن تارالادى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، ەل اۋزىنداعى تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەردە جاقاۋدى باتىر، قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىردىڭ تۋعان جيەنى دەپ ايتادى. ءتىپتى، كەيبىر شەجىرەلەر جاقاۋ باتىردى – «حان جاقاۋ» دەپ تە جازادى. قازاق باتىرلارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى شەجىرەشىلەر مەن اڭىز-اڭگىمەلەردە «حان» دەگەن لاۋازىممەن بەرىلىپ جاتاتىنىن تالاي رەت كەزدەستىرگەنبىز. قازىرگى كەزدە سول باتىرلار تۋرالى جۇمىس جازعان اعايىندار نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ەرلىك ىستەرىن بايانداي كەلە، قىزدى-قىزدىمەن ولاردى حان بولعان دەپ جازىپ تا، ايتىپ تا جىبەرەدى. ونى وقىعان، نە تىڭداعان ادامنىڭ ويى سان جاققا شاشىراپ كەتەتىنىن ايتپاساق تا بىلۋگە بولادى. رەسمي قازاقتىڭ حانى بولىپ تۇرىپ، باتىرلار قالاي حان تاعىن يەلەنگەن؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق كىمدى دە بولسا مازالايتىنى انىق. سول سەبەپتى دە «حان جاقاۋ» دەپ كەزدەسەتىن سوزدەرگە قاتىستى تۇسىندىرمە بەرە كەتەلىك. بۇرىنعى زامانداردا دا، قازىرگى كۇندەردە دە ەرلىك جاساعان ادامداردىڭ مەملەكەت باسشىسى تاراپىنان ماراپاتتالاتىنى بەلگىلى. قازىرگى كەزدەگى ماراپاتتاۋدىڭ تۇرلەرى بەلگىلى، ال قازاق حاندىعى داۋىرىندە ونىڭ قانداي تۇرلەرى بولعان دەسەك، وعان ءبىز، حاننان شاپان كيۋ، قارۋ الۋ، ولجانىڭ كوپ بولىگىن نەمەسە قالاعانىن الۋ سياقتى تۇرلەرىن جاتقىزامىز. ال شايقاستىڭ شەشۋشى تۇستارىندا ۇلكەن ەرلىك جاساپ، شايقاستىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قولباسشى-باتىرلار حان تاراپىنان ارنايى ماراپاتتالىپ وتىرعان. سونداي ارنايى ماراپاتتىڭ ەڭ قۇرمەتتىسىنە – حاننىڭ ەرلىك جاساعان قولباسشى-باتىردى ءبىر ساتكە تاققا سىيلاپ وتىرعىزۋى جاتادى. مۇنداي سىي-ماراپاتقا ەكىنىڭ ءبىرى يە بولا بەرمەگەن، سول سەبەپتى دە تاققا وتىرۋ قۇرمەتىنە يە بولعان باتىرلاردى كەيىننەن حان بولعان دەپ ۇرپاقتارى ماقتان ەتىپ وتىراتىن بولعان. تىلەۋقۇل يشاننىڭ ارعى اتاسى جاقاۋ باتىر دا ەرلىكتەرى ءۇشىن تاققا وتىرۋ قۇرمەتىنە يە بولىپ، «حان جاقاۋ» اتانىپ كەتكەن.
شەجىرەلەردە جاقاۋدىڭ بىرنەشە ايەلى بولىپ، ولاردان توعىز ۇل تۋىلعان دەلىنەدى. ولار: تىنىبەك، جاقسىلىق، امان، تۇمەن، نوعاي، شوڭاي، قاسابولات، مالايسارى جانە شوي اتتى اتالار. وسى توعىز اتا جاقاۋ تايپالىق بولىمشەسىنە جاتاتىن سەگىز رۋعا ءتۇپاتا بولىپ سانالادى. تىلەۋقۇل يشان مالايسارى رۋىنان ءوسىپ-ونەدى.
مالايسارى رۋى ءوز ىشىندە قويسارى، ءپىشاي، قالماتاي جانە قاراجان (اباقان) بولىپ ءتورت رۋلىق بولىمگە جىكتەلەدى. قالماتاي بولىمىنەن ناۋرىزباي، قاراباس، نۇر، سامەن، ءباسىم، شولان جانە بايكىسى اتتى بولىمشەلەر تارالىپ شىعاتىنىن جەرگىلىكتى جەرلەردەگى شەجىرەشىلەردىڭ ءبارى ءبىر اۋىزدان ماقۇلدايدى. قاراباس بولىمشەسىنەن اقپان، جيەنبەت جانە كۇنباراق اتتى ءۇش رۋ اۋلەتى بوي كوتەرەدى دە، كۇنباراقتان – كەلىمبەت جانە يگىلىك اتتى ەكى اۋلەت تارماعى قانات جايادى. كەلىمبەتتەن وتەگەن جانە ءجۇرسىن، ال جۇرسىننەن تىلەۋقۇل يشان جالعىز وسەدى. يشاننىڭ اكەسى ءجۇرسىن ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدار عۇلاماسى بولعان. ونىڭ دەنەسى قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى، كاۋكەي ەلدى مەكەنى جانىنداعى قورىمدا جەرلەنگەن. قازىرگى كەزدە جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونىڭ قابىرىنە تۇنەپ، زيارات ەتىپ جاتادى.
تىلەۋقۇل يشان 1854 جىلى قازالى اۋدانى، كاۋكەي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ ناعاشىسى اتاقتى قوجانازار يشان، جاننازار يشان ەكەن. قوجانازار يشاننىڭ ەسىمى ارال، شالقار، قازالى، تەرەڭوزەك جاقتاعى تۇرعىندارعا جاقسى ءمالىم. ول ءوز كەزىندە شومەكەي تايپاسىنان شىققان شالقار يشاننىڭ ۇرپاعى مايماق يشانمەن زامانداس بولعان. قازىرگى كۇندەردە قازالى قالاسىنداعى مەشىت قوجانازار يشاننىڭ ەسىمىمەن اتالادى. شەجىرە بويىنشا قوجانازار يشان دا جاقاۋ تايپالىق بولىمشەسىندەگى تىنىبەك رۋىنان تارالادى. تىنىبەكتەن – تىلەس، ودان اتان، ودان توعان، ودان وراق، ودان ارتىقباي، ال ارتىقبايدان قوجانازار يشان دۇنيەگە كەلگەن. وسى جەردە تىلەۋقۇل يشاننىڭ ناعاشىسى قوجانازار يشان جونىندە ەل اراسىندا تاراعان كوپتەگەن اڭگىمە-اڭىزداردىڭ ءبىر-ەكەۋىن ك.ر. رايىمباەۆتىڭ كىتابىنداعى ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
«قوجانازار مەشىتتە مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەنىندە وتە تالانتتى بولىپ، وقۋعا ەرەكشە العىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى، قاتار بالالارىنان وزىق وقيدى. اۋىل مەشىتىنەن وقىپ، ءبىراز ءبىلىم العاننان كەيىن اكەسى بۇحارادا وقيتىن بالالار توبىنا قوسىپ جىبەرەدى. ول سونداعى ءدىني جوعارعى وقۋ ورنىندا 6-7 جىل تەرەڭ ءبىلىم الىپ ۇلكەن ءدىني عۇلاما بولىپ ەلگە ورالادى.
قوجانازار ەلگە كەلگەن سوڭ ءوز اۋىلىندا سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنان ۇلكەن ەتىپ قىش كىرپىشتەن مەشىت ءۇيىن سالدىرادى. كولەمدى جەردى قورشاپ وعان تال، تەرەك، قايىڭ، الما، ورىك تاعى باسقا جەمىس-جيدەك وتىرعىزىپ كوگەرتەدى.
سىرداريانىڭ ەكى بەتىندەگى بالالاردىڭ بارلىعى وسى قوجانازار مەشىتىنە كەلىپ وقىپ مۇسىلمانشا دايەكتى تۇردە ءبىلىم الىپ، اۋىلدارىنا بارىپ مولدا بولىپ، مەشىت ۇستاپ، بالا وقىتادى. ول كىسى ناعىز حالىق قامقورشىسىنا اينالعان.

«ءولىنى – جەبەپ، ءتىرىنى دەمەپ» وتىرادى ەكەن.
1905 جىل شاماسىندا قوجانازار يشانعا ورتا جۇزدەن ءبارىباي دەگەن بايلىعى مول كىسى كەلىپ، مەنىڭ جەتى اتامنان بەرى قاراي، ولگەندەرىمىزدى جەرلەگەننەن سوڭ، كورباق جەپ قۇرتا بەردى. سودان قۇتىلۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ەلگە كوشىپ كەلىپ، ءسىزدىڭ ماڭايىڭىزدا بولۋعا رۇقسات ەتىڭىز. ءسىزدىڭ ساۋابىڭىز تيەر. سول بالەدەن قۇتىلار ما ەكەنمىن؟ دەيدى. يشاننىڭ رۇقساتىمەن ءبورىباي كوشىپ كەلگەسىن سىرداريانىڭ جيەگىندەگى قوجانازار يشان مەشىتىنەن ءبىر شاقىرىمداي جەردەن قىش كىرپىشتەن ۇلكەن ءۇي-جاي سالدىرادى. ول ءالى بۇزىلعان جوق. ءبورىباي ولگەسىن سول ءۇي تامعا جايعاستىرادى، ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە، قوجانازار يشان مەشىتتە ناماز وقىپ وتىرعاندا وڭ قولىن وڭ جاعىنا سىلتەي قالادى. ناماز بىتكەسىن مولدالار نە بولدى دەپ سۇراعاندا «كەلدى الگى پالە بورىبايعا» دەپتى. ءۇي تامعا كەلگەندەر كورباقتىڭ بەل ورتاسىنا دەيىن قازىپ كىرگەن جەرىندە ەكى ءبولىنىپ قالعانىن كورەدى. قوجانازاردىڭ بەيىتى دە سول ءۇي تامنان 100 مەتردەي جەرگە سالىنعان. قوجانازار كورىپ كەلدى، ارۋاقتى ادام بولعان. جىندانعان، تالما اۋرۋلاردى، باسقا دا ءتۇرلى اۋرۋ ەكەنىن، نەشە ادام، نە ويلاپ كەلە جاتقاندارىن ءبىلىپ وتىرعان. كەلگەندەردى ەمدەپ ساۋىقتىرادى. ءالى كۇنگە دەيىن ونىڭ بەيىتىنە اۋىرعاندار بارىپ تۇنەيدى، باسىندا تۇنەۋ قاناسى بار. قوجانازار يشاننىڭ مەككەدەن العان شاتىرحاتى بار.
قوجانازار بۇحاراداعى ءدىنى جوعارى وقۋدى بىتىرگەن قۇرمەتتى، وتە سىيلى ادام بولعان. تىرىسىندە مەككەگە ءۇش رەت قاجىلىققا بارعان. 1. 1874 جىلى، 2. 1910 جىلى، 3-رەت 1916 جىلى بارعان. مەككە جولىنداعى سوڭعى ساپارىنان قايتىپ كەلە جاتىرعاندا 1916 جىلى قاراقشىلار ماۋىزداپ كەتكەن ۇستىندە جولاۋشى كىرەكەشتەر تاۋىپ العان، جۇيرىك تۇلپارىنا قىزىققان قاراقشى اتىپ ءمىنىپ كەتكەن ەكەن. جولاۋشى كىرەكەشتەر قوجانازاردىڭ موينىن بايلاپ، قانىن تيىپ جولعا الىپ جۇرەدى. قوجانازار يشان ولارعا: - قاراقشى ۇزاماسا كەرەك ەدى، - دەگەن ەكەن. ايتقانىنداي ءبىر توبەدەن اسسا قاراقشى ءولىپ جاتىر، جۇيرىك ات ەرتوقىمى، ارتىنداعى كىتاپ سالعان قورجىنى دا ءتۇپ-تۇگەل جايىلىپ ءجۇر ەكەن. كىرەكەشتەر قوجانازار يشانعا قۇرمەت ەتىپ، تانىماسا دا اۋليە ادام دەپتى.
ول 1897 جىلى جاڭاقازالى قىستاعىنداعى قازىرگى قوجانازار يشان مەشىتىن سالدىرادى. بۇل مەشىت كۇنى بۇگىندە اۋدان ورتالىعىنداعى بىردەن ءبىر مۇسىلمان مەشىتى بولىپ تۇر. قازىر مۇندا بالالار مۇسىلمانشا وقىپ، اراب تىلىندە ءدارىس الۋدا. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قىلشىلداعان كەزىندە قوجانازار يشان مەشىتىن جاپتىرۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلەدى. بىراق سول كەزدەرى قازالى اۋدانىنىڭ تۇلەگى، قوجانازار يشاننىڭ ءىنىسىنىڭ بالاسى رىسالى سول كەزدەگى ازامات سوعىسى باتىرلارىنىڭ ءبىرى وتە بەدەلدى ەل اعاسى ەدى. مەشىتتىڭ ءدىني ناسيحات تاراتپاي مۇسىلماندىق راسىمدەردى عانا ورىنداۋىنا بولاتىندىعىنا جوعارعى باسشىلاردان موسكۆادان رۇقسات الادى».
جالپى، قوجانازار يشاننىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق قىزمەتى، ءدىني كوزقاراستارى ارنايى تۇردە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. بولاشاقتا ونداي زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى دەگەن ويدامىز.
ال جاننازار يشانعا كەلسەك، ول 1878-1974 جج. ءومىر سۇرگەن، ارال، قازالى، شالقار، اقتوبە وڭىرلەرىنە بەلگىلى ءىرى رۋحاني تۇلعا. جاننازار يشان 1904 جىلى ارال اۋدانىنا قاراستى قامباش بەكەتىندە سالىنعان مەشىتكە يمام بولىپ كوپ جىلدار قىزمەت ەتكەن. 1943-60 جج. ارالىعىندا اقتوبە قالاسىنداعى ورتالىق مەشىتتە باس يمام بولعان. ۇلكەن اعاسى قوجانازار يشان سەكىلدى، جاننازار يشان دا اۋليەلىك، كورىپكەلدىك قاسيەتتەرگە يە بولىپ، ءارتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋلاردى، ايىقپاس دەرتكە شالدىققان جانداردى، ءتىپتى، بالا كوتەرە الماي نەمەسە بالاسى تۇرماي جۇرگەن ايەلدەردى ەمدەگەن. تىلەۋقۇل يشاننىڭ تۋعان ناعاشىلارى مىنە، وسىنداي بۇكىل ەلگە تانىمال تۇلعالار بولعان.
ەندى تىلەۋقۇل يشانعا قايتا ورالالىق.

<!--pagebreak-->
ونىڭ اكەسى ءجۇرسىن دە، ناعاشىسى قوجانازار يشان دا ءارى تەكتى، ءارى ءبىلىمدى، ءارى يماندى ادامدار بولعاندىقتان تىلەۋقۇل يشان دا جاس كەزىنەن تەكتىلىك، يماندىلىق جولىن تاڭدايدى. يشاننىڭ ءدىن جولىنا ءتۇسۋى مەن ءدىني بىلىمدەر الۋىنا قوجانازار يشان كوپ ىقپال جاساعان سەكىلدى. قاي جىلدارى ەكەنى بەلگىسىز، يشان ءدىني ءبىلىمدى بۇقارا قالاسىنداعى مەدرەسەلەردىڭ بىرىندە الادى. تەرەڭ بىلىمىنە ساي يشان اتانىپ، تۋعان ولكەسىنە 1880 جىلدارعا تامان ورالادى دا، جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا يماندىلىقتى، ادىلدىك پەن تۋراشىلدىقتى ۋاعىزداپ، ءتالىم-تاربيە جۇرگىزە باستايدى. بۇعان دەيىن ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءحىح ع. سوڭعى شيرەگى جانە ودان كەيىنگى حح عاسىردىڭ باسى رەسەيدىڭ قازاق جەرىندە رۋحاني وتارلاۋدى ابدەن كۇشەيتكەن كەزى بولاتىن. وعان قارسى قارۋلى كوتەرىلىستەردىڭ نەگە الىپ كەلگەنى بەلگىلى. رۋحاني وتارلاۋعا قارسى قوياتىن، وعان توسقاۋىل بولا الاتىن بىردەن-ءبىر ارەكەتكە تىلەۋقۇل يشان حالىقتىڭ بىرلىگى پەن ىنتىماعىن، رۋحانيلىعى پەن يماندىلىعىن، ءتىپتى وتىرىقشىلىق ومىرگە كوشۋدى جاتقىزادى. تۋىپ-وسكەن اعايىندارىنىڭ باسقا دىنگە ەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن، مۇسىلمانشىلىق پەن قازاقشىلىقتان ايىرىلماۋى ءۇشىن ول بار كۇش-جىگەرى مەن العان ءبىلىمىن جۇمسايدى.
يشاننىڭ ەل اراسىندا جۇرگىزگەن قوعامدىق قىزمەتىن ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ءۇش سالاعا، ءۇش باعىتقا ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشى باعىت – ءدىني تاربيە، ءبىلىم بەرۋ جانە ونى ۇيىمداستىرۋ; ەكىنشى باعىت – وتىرىقشى ومىرگە ەلدى ماشىقتاۋ; ءۇشىنشى باعىت – عىلىممەن اينالىسىپ، حالىقتى ءار ءتۇرلى اۋرۋ-سىرقاۋلاردان ەمدەۋ ادىستەرى مەن تاسىلدەرىنە سيپاتتاما بەرۋ، ولاردى قولدانۋ جانە ءارتۇرلى وسىمدىك تۇرلەرىنەن ءدارى-دارمەك جاساۋ بولعان.
ءبىرىنشى باعىتتاعى قىزمەتىنە توقتالساق، تىلەۋقۇل يشان وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، ەلدەگى جاعدايدى كورە كەلە، اۋەلى سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى تۇرعىندار اراسىندا مەشىت اشىپ، ەلدى يماندىلىققا، رۋحانيلىققا تاربيەلەي باستايدى. ونىڭ بۇل وڭىردەگى قىزمەتى بىرنەشە جىلدارعا سوزىلادى. ءحىح ع. سوڭىندا مالايسارى رۋىنا قاراستى رۋلىق بولىمدەر مەن بولىمشەلەر سىر بويىنان شۇبارعا قاراي كوشىپ، قونىستانادى. ەل قونىستانىپ بولعاننان كەيىن، حح ع. باسىندا ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىنداعى مالايسارى رۋىنىڭ قويسارى، ءپىشاي، قالماتاي جانە قاراجان رۋلىق بولىمدەرى قونىس تەپكەن ۇشكول، سارباسات، اقەسپە دەگەن ەلدى-مەكەندەرگە ارناپ مەشىت سالۋدان باستايدى. مەشىتكە قاجەتتى قۇرىلىس ماتەريالدارىن ءوزى تاڭداپ، رەتتەپ، شالعايداعى الىس جەرگە جەتكىزۋدى قاداعالايدى، ۇيىمداستىرادى. مەشىتتىڭ ءوزىن بۇلاق كوزىنە جاقىن سالدىرىپ، ىرگەسى مەن جانىنا ءارتۇرلى اعاشتار ەگىپ، كوگالداندىرادى. ءسويتىپ، مەشىتتى تەك ءدىني ورتالىق قانا ەمەس، سول ماڭايداعى تۇرعىندار ءۇشىن تازالىقتىڭ، ءبىلىمنىڭ، رۋحانيلىقتىڭ، اعارتۋشىلىقتىڭ، ادەمىلىك پەن كوركەمدىكتىڭ ۇلگىسىنە اينالدىرادى، مەشىت جانىنان جاس بالالارعا ءدىني ساۋات اشۋ ءۇشىن وقۋ جۇمىسىن جولعا قويادى.
كوز كورگەن ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا مەشىتتىڭ ورنالاسقان جەرى بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «مەشىتتى جەراستى سۋىنىڭ مول قورى بار جاردىڭ باۋرايىنا ورنالاستىرۋىندا دا بىلىمدىلىك قاسيەت جاتىر. سول ارادان بۇلاق كوزىن اشتىرىپ، قۇدىق قازدىرىپ، سەكسەۋىلمەن شەگەندەپ، جيەگىن تاسپەن كومكەرىپتى. ماڭىنا سايالى اعاشتار وتىرعىزىپ، نامازحاندار سايالار باق جاساعان». ىسماعۇل ەسىمدى تاتار جىگىتىن قازان جاقتان شاقىرتىپ، بالالاردى وقىتۋعا جۇمىلدىرادى. وڭداباي ورالبايۇلىنىڭ «تىلەۋقۇل يشان» اتتى قولجازباسىندا اكەسى ورالباي دوسجانۇلىنىڭ يشان مەشىتىندە بالا كەزىندە قالاي وقىعاندىعى باياندالادى. وندا بىلاي دەپ ايتىلعان: «1910 جىلدارى 8 جاسار كەزىمدە تىلەۋقۇل يشان مەشىتىندە وقىپ، ساۋات اشتىم. وكىنىشتىسى – 1929 جىلى «قىزىل ساياساتتىڭ» قاۋلىسىمەن سول مەشىتتى بۇزىپ، «قازاقستان» كولحوزىنا كەڭسە سالۋعا ۇيعارىلدى». جاستايىنان يشاننىڭ ءتالىم-تاربيەسىن العان كوپتەگەن جاس بالالار ەسەيە كەلە، ءدىن جولىنا تۇسپەسە دە، كەشەگى «كەمەلدەنگەن سوتسياليزم» داۋىرىندە، بۇكىل ساياسات ءدىندى جامانداپ، ءدىنسىز «كوممۋنيزم» قۇرىلىسىن قۇرۋعا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن بارلىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جۇرگىزىپ جاتقاندا، كەشەگى تىلەۋقۇل يشاننىڭ شاكىرتتەرى، كەيىنگى ءار اۋىلدىڭ اقساقال قاريالارى اۋىزدارىنان «اللا»، «پايعامبار»، «ءبىسسميللا»، «جاراتقان يەم» دەگەن سوزدەردى ءبىر تاستاعان ەمەس. ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىن سول اقساقالدار قالاي ساقتاۋدى يشاننان ۇيرەنەدى، تەك ۇيرەنىپ قالماي، ونى جۇزەگە دە اسىرىپ وتىرادى. ەل ىشىندە مىناداي ءبىر اڭگىمەنى ەستىگەنبىز. كەشەگى 1941-45 جىلدارداعى سوعىس كەزىندە جاسى اسكەر قاتارىنا جەتپەگەن 14-16 جاسار بالالاردى «ەڭبەك ارمياسىنا» الىپ، زاۋىت-فابريكالاردا تەگىن جۇمىس ىستەتكەنىن قازىر بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سول جاستاردىڭ كەيبىرەۋى سوعىستان كەيىن وزگە ۇلتتان ايەلدەر الىپ، ەلگە قايتپاي قالىپ قويادى. ءتىپتى سوعىستان كەيىن دە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان جاستاردىڭ دا كەيبىرى ەلگە قايتپاي رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا جەرلەرىندە ءۇيلى-باراندى قالىپ قويسا كەرەك. مىنە، وسى كەزدەردە تىلەۋقۇل يشاننان ءتالىم-تاربيە العان اقساقالدار ەلدىڭ، حالىقتىڭ بىرلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، اتا-بابا جولىن ودان ءارى جالعاستىرۋ ءۇشىن سول كەزدىڭ قيىندىقتارىنا قاراماستان، شەتتە قالىپ قويعان جاس جىگىتتەردى ارتتارىنان ىزدەپ بارىپ، ەلگە الىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءوزى-اق تىلەۋقۇل يشاننىڭ جاستارعا ەگىپ كەتكەن تاربيەسىنىڭ ءبىر ناتيجەسى دەۋگە بولادى. يشاننىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسىنىڭ ءوزى ۇشان-تەڭىز. ونىڭ ءوزىن جەكە ءبىر تاقىرىپ رەتىندە ارنايى قاراستىرۋعا بولادى دەيمىز.
تىلەۋقۇل يشاننىڭ جەرگىلىكتى جەردە جۇرگىزگەن قوعامدىق جۇمىسىنىڭ ەكىنشى باعىتىنا – وتىرىقشىلدىق پەن ەگىنشىلىك جۇمىستارىنا ەلدى باۋلۋى جاتادى. ول «جيدەلىساي» دەگەن سايدى بوگەپ، «دومالاق كولگە» سۋ تولتىرادى دا، ەگىن ەگۋدى ۇيىمداستىرادى. سونىڭ ارقاسىندا جەرگىلىكتى حالىق قاۋىن-قاربىزعا جانە استىق ونىمدەرىنە قارىق بولىپ قالادى. بۇرىن ساۋداگەرلەرگە جاۋتەڭدەپ قارايتىن يشاننىڭ اعايىن-تۋىستارى ەگىنشىلىكتىڭ پايداسىن كورىپ، وزدەرى دە ونىمەن اينالىسا باستايدى. كەزىندە يشان جاساتقان بوگەتتىڭ ورنى ءالى كۇنگە دەيىن بار، ساقتاۋلى. تەڭىزدىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىندا قونىستانعان قاراكەسەك رۋلارى بىرتە-بىرتە وتىرىقشىلىققا بەت بۇرا باستايدى.
يشاننىڭ قوعامدىق جۇمىستارىنىڭ كەلەسى ءبىر باعىتىنا – ونىڭ عىلىمي اعارتۋشىلىق قىزمەتى جاتادى. يشاننىڭ بۇكىل جيناعان كىتاپتارى مەن قولجازبا ەڭبەكتەرى 1937-1939 جىلى ول ۇستالىپ كەتكەندە مەشىت ىشىندەگى ساحاناعا سالىنادى. ق.ىسماعۇلۇلى ول جونىندە «باسىنا تونگەن قاۋىپتى ەرتە سەزگەن قاسيەت يەسى بار بايلىعىنا بالاعان دۇنيەسى: اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرىندە جازىلعان يگىلىگىن كورگەن كىتاپتارىن ءبىر جەرگە جيىپ، قالاستىرىپ ۇستىنە ساحانا ىسپەتتى ءۇي تۇرعىزىپ «ارۋلاپ» جەرلەسە كەرەك. كىتاپ ءۇستىن باستىرا ءورىپ، سىرتىن توپان مايمەن ءيىن قاندىرا سىلاعان ەكەن. ۋاقىت قىسىمىنا سىر بەرمەي ءالى تۇر». تىلەۋقۇل يشاننىڭ تۋعان شوبەرەسى، 1951 جىلى تۋىلعان قىدىرباي ۇمبەتاليەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ساحنادا كىتاپتار وتە كوپ بولعان. يشان اراب، پارسى تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرىن جەتىك بىلگەندىكتەن، وسى تىلدەردە جازىلعان ءدىني، سوپىلىق، وقۋلىق، تانىمدىق سيپاتتاعى ادەبيەتتەردى جيناستىرعان ەكەن. تىلەۋقۇل يشاننىڭ تاعى ءبىر قىرىنا ونىڭ جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا كوپ تاراعان ءارتۇرلى اۋرۋلاردى وسىمدىكتەر مەن شوپتەردىڭ قايناتپاسى ارقىلى ەمدەۋ، ءاربىر ءشوپ پەن وسىمدىكتىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى، اۋرۋلاردىڭ تۇرلەرى، ولارعا سيپاتتاما جانە ت.س.س. حالىقتىق نەمەسە ءداستۇرلى مەديتسينا جونىندە جازعان ەڭبەكتەرى جاتادى. يشاننىڭ شوبەرەسى قىدىرباي اعا باباسىنىڭ قولجازبا ەڭبەكتەرى تۋرالى اتاسى ۇمبەتالى ماقسىمنان ەستىگەنىن ايتادى. يشاننىڭ تاعى دا قانداي سالا بويىنشا، قانداي تاقىرىپتارعا ارناپ ەڭبەكتەر جازعانىن ناقتى ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز. تەك ونى ءبىلۋ ءۇشىن تىلەۋقۇل يشان كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتار مەن قولجازبالاردى ارنايى دەرەكتانۋلىق تۇرعىدا تالداۋ قاجەت.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تىلەۋقۇل يشان كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتار مىناداي تەماتيكالاردان تۇرعان: 1) ءدىني-سوپىلىق ادەبيەتتەر; 2) ءدىني-تانىمدىق ادەبيەتتەر; 3) ءدىني-وقۋلىقتار; 4) مۇسىلماندىقتىڭ نەگىزدەرى مەن شارتتارى جونىندە جالپى ادەبيەتتەر; 5) ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – حح عاسىر باسىندا قازان، ۋفا، تاشكەنت قالالارىندا جارىق كورگەن قيسسالار، داستان-جىرلار; 6) تىلەۋقۇل يشاننىڭ ءوزى جازعان قولجازبا ەڭبەكتەرى. ءبىز مۇنداي تۇجىرىمعا قىدىرباي ۇمبەتاليەۆتىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن كەلىپ وتىرمىز.
يشاننىڭ كىتاپحاناسىنداعى قولجازبالار مەن كىتاپتاردى جيناستىرىپ، بۇكىل حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدىرار ۋاقىت ابدەن جەتكەن سەكىلدى.
ارال اۋدانى اقەسپە اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ اڭگىمەلەرىندە يشاننىڭ ساحاناسىنداعى كىتاپتار تۋرالى جارتىلاي شىندىق، جارتىلاي ميفتىك سيپاتتا كوپتەگەن اڭگىمەلەر بار. سونىڭ ءبىرى مىناداي: ارال تەڭىزىنىڭ قايتۋىنا بايلانىستى «ۆوزروجدەنيە» ارالىنداعى قۇپيا پوليگونعا قاجەتتى ماتەريالداردى تەڭىز جولىمەن جەتكىزۋ مۇمكىن بولماي قالعاندىقتان، اسكەريلەر قۇرعاقتاعى جولمەن جەتكىزۋدى ويلاستىرادى. 30-40 اسكەري ماشينالارعا تيەلگەن جۇكتەر، جانار ماي جانە ت.ب. زاتتار ارال-اقەسپە باعىتىمەن ءجۇرىپ، تىلەۋقۇل يشاننىڭ مەشىتىنىڭ جانىنان وتەدى ەكەن. كومانديرلەرىنىڭ قاتاڭ ەسكەرتۋلەرىنە قاراماستان، ماسكەۋلىك ءبىر ورىس سولداتى مەشىتتىڭ ىشىندە كونە كىتاپتار بار دەگەن اڭگىمەنى بىرەۋلەردەن ەستىپ، ارى-بەرى قاتىناپ جۇرگەندە رەتىن تاۋىپ، الدە ءبىر قىزىعۋشىلىقپەن نەمەسە تەرىس ويمەن ساحانانىڭ شەتىن بۇزادى دا، ەكى كىتاپتى ۇرلاپ كەتەدى. كەيىننەن ەلىنە ورالعان سوڭ دياگنوزى بەلگىسىز ءبىر اۋرۋعا شالدىعىپتى. شەشەسىنىڭ اپارماعان جەرى، كورسەتپەگەن دارىگەرى، قولدانباعان ەمى قالماپتى. ورىس جىگىتىنىڭ تۇسىنە مەشىت كىرە بەرىپتى. شەشەسىنە بولعان جايدى ايتىپ بەرگەننەن كەيىن، ول ەكى كىتاپتى ارال قالاسىنا الىپ كەلەدى دە، سۇراستىرىپ ءجۇرىپ، تىلەۋقۇل يشاننىڭ شوبەرەسى قىدىربايدىڭ قولىنا كەشىرىم سۇراي وتىرا تاپسىرعان ەكەن. سودان كەيىن عانا بارىپ، ماسكەۋلىك ورىس جىگىتى بەلگىسىز اۋرۋىنان ايىعىپ كەتىپتى. قىدىرباي ۇمبەتاليەۆتىڭ ايەلى بالقياش اپايمەن وسى اڭگىمە توڭىرەگىندە سۇراستىرعانىمىزدا، ول بۇل اڭگىمەنىڭ شىندىققا ساي كەلەتىنىن جاسىرمادى. ال اكەلىپ بەرگەن ەكى كىتاپتىڭ ءمان-جايى جونىندە، «ونىڭ بىرەۋى مەندە، ونى مەن ەشكىمگە بەرمەي، ەشكىمگە ۇستاتپاي، بابامىزدىڭ كوزى رەتىندە قاستەرلەپ ۇستاپ وتىرمىن»، – دەپ جاۋاپ بەردى بالقياش اپاي. ول بىزگە سول قاستەرلەپ وتىرعان كىتاپتىڭ بىرنەشە بەتتەرىنىڭ كوشىرمەسىن تاپسىردى.
تىلەۋقۇل يشاننىڭ مۇرالارى مەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋدى قازىردەن باستاپ قولعا الۋ كەرەك. اسىرەسە، ونىڭ حالىقتىق نەمەسە ءداستۇرلى ەم جانە وسىمدىكتەردەن ءدارى-دارمەك جاساۋ تۋرالى جازعان قولجازبا جۇمىستارىنىڭ ءدال قازىرگى كۇندە ماڭىزى وتە جوعارى.
ال ەندى يشاننىڭ ءومىر جولىنا كەلسەك، ول سىر بويى مەن ارال وڭىرىندە كەڭەستىك بيلىك ورناعانعا دەيىن تەڭىزدىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندە قاراكەسەك تايپاسىنىڭ قويسارى، ءپىشاي، قالماتاي جانە قاراجان رۋلىق بولىمدەرى اراسىندا ءدىني-اعارتۋشىلىق، بالا وقىتۋ، جۇرتتى رۋحانيلىققا، ىنتىماققا، بىرلىككە تاربيەلەۋ، ەكىنشىلىككە ەلدى تارتۋ سەكىلدى جۇمىستارمەن اينالىسادى. كەڭەستىك بيلىك ورنىعىپ، كۇشەيە باستاعان كەزدە «كىشى قازان» ساياساتىنىڭ قازاقستاندا جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. بۇل ساياساتتىڭ ءبىر سالاسىنا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىقپالىن اۋىلدىق جەرلەردە كۇشەيتۋ جاتتى. ول ءۇشىن كەڭەستىك بيلىك اۋىلدىق جەرلەردەگى ءىرى بايلار مەن ورتاشا شارۋالاردى جويۋدى، ءدىن باسىلارى مەن مولدالاردى قۇرتۋدى كوزدەيدى. مىنە، وسى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تىلەۋقۇل يشاننىڭ ومىرىندەگى قۋعىنعا ۇشىراۋ جىلدارى باستالادى. تەك يشاننىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ ۇرپاقتارى دا ۇكىمەتتىڭ قۋعىنىنا ۇشىرايدى.
يشان ۇرپاقتارىنىڭ اڭگىمەلەرىنە قاراعاندا، ول حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 30-شى جىلدارى ىشىندە ەكى رەت سوتتالادى. العاش رەت 1928-1929 جىلدارى قاماۋعا الىنادى. بىراق قالاي ەكەنى بەلگىسىز، 1930-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا تۇرمەدەن بوسانىپ شىعىپ، اقەسپە، سارباسات، ۇشكول ەلدى-مەكەندەرىندەگى اعايىندار اراسىندا جاسىرىنۋعا ءماجبۇر بولادى. 1929 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، قازىرگى كەزدە 80 جاسقا تولىپ وتىرعان اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى، وداقتىق دارەجەدەگى زەينەتكەر، بەلگىلى زاڭگەر قالۋ ءدارىبايۇلى جارىلقاسىنوۆ تىلەۋقۇل يشاندى العاش رەت قالاي كورگەنى جانە ەكىنشى رەت قالاي ۇستالعانى تۋرالى بىلايشا اڭگىمەلەيدى. «مەن ول كەزدە 7-8 جاسار ويىن بالاسى ەدىم. ءۇيىمىز سارىباسات دەگەن جەردە بولاتىن. اكە-شەشەمىزدىڭ اۋزىنان تىلەۋقۇل يشان تۋرالى كوپ اڭگىمەلەردى ەستىگەنبىز. ءبىر كۇنى اۋىلعا يشاننىڭ ءوزى كەلدى. سول كەزدەگى يشاننىڭ جاسىن ايتا المايمىن، ەسىمدە قالعانى اق ساقالى كەۋدەسىنە دەيىن تۇسكەن، سىرت كيىمى – اپپاق ۇزىن شاپان بولاتىن. ءبىز ويىن بالالارى ءبارىمىز يشانعا بارىپ سالەم بەردىك. تىلەۋقۇل يشاننىڭ ءجۇزى وتە جىلى، مەيىرىمدى ادام بولاتىن. ءبارىمىزدىڭ شاشىمىزدان سيپاپ، ارقامىزدان قاعىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. يشاندى سارىباساتتاعى ءار ءۇي قوناققا شاقىردى. سول كەزدە ۇيلەردىڭ ورنالاسۋى قازىرگىدەي ەمەس، ءبىر-بىرىنەن الشاق بولاتىن. ءبىز يشان ءبىر ۇيدەن شىعىپ، ەكىنشى ۇيگە جەتكەنگە دەيىن ونىڭ اق شاپانىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ەرىپ جۇرەتىنبىز. يشاننىڭ اعايىن-تۋىستارى اراسىندا جۇرگەنى تۋرالى حابار اۋدانعا جەتىپ، ءبىر كۇنى اۋداننان ەكى-ءۇش قىزىل جاعالىلار كەلىپ، يشاندى ءبىر اعايىنىنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرعان جەرىندە تۇتقىندايدى. يشانمەن قوشتاسۋعا بۇكىل اۋىل ادامدارى كەلىپ، ارقايسىسى جەكە-جەكە قوشتاسادى. كەيىننەن يشان تۇرمەدەن عايىپ بولىپ كەتىپتى دەگەن اڭگىمەنى ۇلكەندەر ايتىپ ءجۇردى». ال قازالىلىق جۋرناليست ق.ىسماعۇلۇلى يشان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى تۋرالى اركىمدەردەن ەستىگەندەرىن جيناقتاي كەلە، بىلاي دەپ جازادى: «تىلەۋقۇل يشان تۋرالى اڭىز-اڭگىمە ەل ىشىندە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – 1937 جىلعى قاندى قىلىش جەندەتتىك كەزىندە بىرنەشە رەت قاماۋدا وتىرىپ، سىرتقا نە نكۆد باسشىلارىنا كىرىپ، سويلەسىپ وتىرعان جەرىنەن كورگەن قارت بولشەۆيك ءسادىروۆ ناعاشىباي مەن كەڭەستىك اتقارۋ كوميتەتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان اۋدانعا بەلگىلى اتاقتى ازاماتتاردىڭ اڭگىمەلەرى مەنىڭ ويىمدا قالىپتى. بىراق، اسىرە قىزىل بەلسەندىلەر تۇرتكىلەپ، اقىرى بالىقشى بولىپ جاسىرىنىپ جۇرگەن جەرىنەن تۇتقىنداپ كەلە جاتادى.
تۋعان ەل، وسكەن جەرىمەن، ۇلى تەڭىزبەن ىشتەي كۇڭىرەنىپ قوشتاسىپ كەلە جاتىپ: – بالالار ەتىمنىڭ كىرىن الىپ، ەلمەن، جەرمەن، تەڭىزىممەن سوڭعى رەت قوشتاسايىن. ەندى اينالىپ كورەم بە، جوق پا؟.. موينىمدا وتەلمەگەن قارىز-پارىزىم بار ەدى. كەشۋ سۇرايىن انامنان. رۇقسات ەتىڭىزدەر، سوڭعى ءسوزىم، ىرزالاسپاق نيەتىم بار، – دەپتى.
ولار دا ادام بالاسى عوي، رۇحسات ەتىپتى. شەشىنىپ، ءتۇز كيىمىمەن سۋعا ءتۇسىپ، ءارلى-بەرى ءجۇزىپ، شايىنىپ، سۇڭگىپ كەتىپتى.
سودان ءىزىم-قايىم جوق. تەك ءبىر قوڭىر ۇيرەك مۇعالجار تاۋىن بەتكە الىپ ۇشىپ كەتە بارىپتى.
اۋليە ماڭقىستاۋ جاقتا ۇيلەنىپ، تانىمايتىن جات ولكەدە پانالاپ، تىرشىلىك ەتىپتى دەگەن اڭىز بار.
ورال تۇرمەسىندە اتىلىپتى دەگەن قاۋەسەتتى دە ايتادى.
وسىنداي اڭگىمەنى كۇنى كەشەگە دەيىن ايتۋشىلار ۇرەيلەنە وتىرىپ، تامسانا تاڭداي قاعىپ، سىبىرلاپ قانا ايتۋشى ەدى».
يشان تۋرالى مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ كوپ بولۋىنا، بىرىنشىدەن، ونىڭ ناقتى اتىلعان كۇنى، جەرلەنگەن جەرى تۋرالى رەسمي قۇجاتتىڭ بولماۋى جاتسا، ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلەۋقۇل يشاندى ءولدى دەپ ايتۋعا قيماۋى جاتسا كەرەك. م.قۋانىشباەۆتىڭ شەجىرەسىندە يشان «82 جاسىندا ۇستالىپ كەتكەن»، – دەپ ايتىلادى. ودان ءارى ول يشاننىڭ ۇرپاقتارىن بىلايشا ءوربىتىپ، تاراتادى: «تىلەۋقۇلدان – ۇمبەتالى، ءجۇسىپ، سۋحانبەردى، ابۋباكىر، مۇحانبەتكارىم. ۇمبەتالىدەن – ايمۇحانبەت، ودان قىدىرباي. قىدىربايدان – زاميرا، گۇلميرا، باۋىرجان، بولاتبەك، باتىربەك. بولاتبەكتەن – رينات، باتىربەكتەن – رامازان. جۇسىپتەن مۇحانبەتقالي، ودان ۇزاق، ايداربەك. سۋحانبەردىدەن – قايرۋللا، ابىلاي، سەرىك. مۇحانبەتكارىمنەن شايحيسلام».
تىلەۋقۇل يشاننىڭ بەس ۇلىمەن بىرگە بيبارشا اتتى قىزى بولعان. كورگەن ادامداردىڭ ايتۋى بويىنشا، تىلەۋقۇل يشانعا قىزى وتە ۇقساعان ەكەن. كەيىننەن وسى بيبارشا اتتى قىزىنىڭ بىرنەشە سۋرەتتەرىنە قاراپ وتىرىپ، سۋرەتشىلەر تىلەۋقۇل يشاننىڭ پورترەتىن سالعان. ءبىز، وسى جەردە يشاننىڭ سول پورترەتىن ۇسىنامىز. يشاننىڭ بيبارشا اتتى قىزىنان ۇلمەكەن، زبيرا، دامەن اتتى قىزدار مەن قامبار اتتى ۇل تارايدى. ولار ارى قاراي كوپ ءوسىپ-ونگەن (تىلەۋقۇل يشاننىڭ شوبەرە كەلىنى بالقياش اپايدىڭ اۋىزشا مالىمەتى).
قازىرگى كەزەڭدە ارال اۋدانى سەكسەۋىل پوسەلكەسىندە ۇلكەن مەشىت سالىنىپ، وعان تىلەۋقۇل يشان ەسىمى بەرىلدى. مەشىتتىڭ جانىندا جاس بالالاردى ءدىني ساۋاتتىلىققا، يماندىلىققا تاربيەلەيتىن ساباقتار جۇرگىزىلەدى. وسىلايشا، ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا تىلەۋقۇل يشان سالعان جول قايتا جاندانادى.
تىلەۋقۇل يشاننىڭ بەس ۇلى دا جان-جاققا تاراپ كەتسە دە، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ولاردى «ماقسىم» اتاعان. ونىڭ ماعىناسى اكەلەرى يشاننىڭ جولىن ۇستاپ، ءدىنباسى بولۋ دەگەندى بىلدىرسە كەرەك.
كەشەگى كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا تىلەۋقۇل يشاننىڭ ۇلكەن ۇلى ۇمبەتالى – ماقسىم اتا اتانىپ قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانى، اقەسپە اۋىلىندا تۇرادى. ول اكەسىنىڭ جولىن جالعاستىرىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى مەيلىنشە يماندىلىققا، رۋحاني تازالىققا تاربيەلەيدى. قازىرگى كۇندە ماقسىم اتانىڭ ءۇيىن اقەسپەلىكتەر مەشىتكە اينالدىرعان. بۇرىنعى كوشىپ كەتكەندەر ءار جىلداردا مەشىتكە كەلىپ، قونىپ، ارۋاقتارعا، و دۇنيەلىك بولعان اتا-بابالارىنا، تۋىستارىنا دۇعا وقىپ، قۇران باعىشتاپ جاتادى. بۇل دەگەنىمىز – تىلەۋقۇل يشان ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن، وڭدىعىن، حالىق ءۇشىن وتە قاجەتتىگىن كورسەتەدى. قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەلدىڭ، حالىقتىڭ بىرلىگى مەن تىرلىگىن، تۇتاستىعى مەن ىنتىماعىن، وسىنداي رۋحاني، يماندىلىققا باعىتتالعان ءتالىم-تاربيە عانا ساقتاي الادى دەيمىز.

بەرەكەت كارىباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى
«انا ءتىلى» گازەتى 11 شىلدە 2009 جىل