ولمەس رۋح  

1986 جىلعى الماتىداعى تاريحي جەلتوقسان قوزعالىسىنان ءبىر جىلدان سوڭ بولعان وسى ءبىر وقيعا ءار جىلدىڭ وسى مەزگىلى جاقىنداعان سايىن ءجيى ەسكە ورالادى....

بۇل وقيعا - ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن قازاقستاننىڭ گۇلدەنۋى مەن يگىلىگىنە ارناعان، كوزى تىرىسىندە قازاقستان رەسپۋبليكالىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، رەسپۋبليكا ساياسي ەڭبەك پارتياسىنىڭ توراعاسى، حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى، يسلام ەلدەرى ينجەنەرلىك اكادەميالىق  فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە پرەزيدەنتى بولعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ جانە ۆ.گ.شۋحوۆ پەن ءال-حورەزمي (يران) اتىنداعى حالىقارالىق التىن مەدالداردىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، رەسپۋبليكا جوعارى كەڭەسىنە التى رەت دەپۋتات بولىپ سايلانعان، لەنين جانە ەكى مارتە ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىنىڭ يەگەرى، باتىل دا باتىر، ءبىرتۋار قازاق ومىربەك ارسىلانۇلى جولداسبەكوۆ اعامىز ومىردەن وتكەلى بۇرىنعىدان دا سالماقتىراق بولىپ ەسكە ورالۋدا.

سول سالماعىنا وراي، ومەكەڭنىڭ تولىق ەمەس ءومىربايانىن ادەيى تىزبەكتەپ وتىرمىن. بۇل مەن بىلگەنىم، ال بىلمەيتىنىم قانشا؟ ونداعى ماقسات جەلتوقسان سالماعىن يىعىمەن كوتەرگەن ايگىلى اكادەميكتىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق، بەرىلۋگە ءتيىس «حالىق قاھارمانى» اتاعىن، ارۋاعىن سىيلاپ كەش تە بولسا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن بەرىپ جاتسا، ماقتانىش تۇتار ەلىمىزگە دە، ەرىمىزدى ەڭبەگىنە قاراي قۇرمەت تۇتار ەلىمىزگە دە، ابروي بولار ەدى. جالپى، مەنىڭ ويىمشا، وسى جەلتوقسان وقيعاسى قازاق تاريحىندا ناقتىلى ءوز باعاسىن السا، بۇگىنگە دەيىن تولىق ءوز باعاسىن الماعان قاھارماندار شوعىرى دا سوڭىنان بولسا دا انىقتالارى قاق، سولاردىڭ ءبىرى بولىپ ومىربەكتىڭ دە ەسىمى اتالارى ءسوزسىز...

...تۇستەن كەيىن قىزمەت تەلەفونىم بەزىلدەپ قويا بەردى. ترۋبكانى كوتەردىم، اكادەميك ومىربەك جولداسبەكوۆ ەكەن. كادىمگى مول دەنەسىنە ىلايىق سابىرلى قوڭىر داۋىسى.

- قالقام، باقتىبايمىسىڭ؟

- يا.

- مەن ومىربەك جولداسبەكوۆ اعاڭ عوي. سەن جۇمىس اياعىندا باسقا جاققا بۇرىلماي ءبىزدىڭ ۇيگە سوقشى، - دەپ كارل ماركس كوشەسى بويىنداعى ءۇيىنىڭ نومەرىن ايتتى. باسقا اڭگىمە بولعان جوق.

ايگىلى اكادەميكتىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، بۇل جۇمباق شاقىرىسىنا تۇسىنىڭكىرەمەگەن باسىم، جۇمىستان سوڭ، ساعات كەشكى جەتىگە جەتەر جەتپەس، ايتىلعان ادرەس بويىنشا جەتىپ كەلدىم. ومەكەڭ ءوزى قارسى الدى. باياعى اڭقىلداعان قالپى. ارقامنان قاققىشتاپ تورگى بولمەگە باستادى. ارنايى دايىندالعان ۇلكەن ادامداردىڭ شىرايلى داستارحانى. تارتىنشاقتاعانىما قاراماي مەنى تورگە وزدىردى. ىشكى بولمەدەن كۇيەۋ بالاسى مەن ۇلى ىسكەندىربەك، اس بولمەدەن جۇبايى بەلگىلى عالىم، مايا جەڭگەمىز بەن قىزدارى گاۋھار مەن بايان كورىندى. باسقا ەشكىم جوق. ءبارىمىز داستارحان باسىنا جايعاسقان سوڭ، ومەكەڭ ءوزى باستاپ ماعان الدىمەن وتباسىن تولىق تىنىس تىرشىلىگىمەن قوسا تانىستىرىپ ءوتتى. سوڭىنان:

- شىراعىم، باقتىباي، مەن كوپتى كورگەن اداممىن. سوعان وراي، ەستىپ تە جۇرگەن شىعارسىڭ، تىرشىلىگىمدە كوپ ادامعا جاقسىلىقتار دا جاساعان جانمىن. جانە ونداي جاقسىلىقتاردى باقاي ەسەپپەن جاساعان ەمەسپىن. جاقسىلىق - تىرشىلىكتە قايىرىمى مول ادامداردان عانا شىعادى. مىنا ءومىر، مىنا تىرشىلىكتى وسى كۇنگە دەيىن كوكسەتىپ، كوركەيتىپ بۇگىنگە جەتكىزىپ وتىرعان دا سول جاقسىلىق پەن مەيىرىمنىڭ شاپاعاتى. سونداي جاقسىلىقتىڭ ءبىرىن مەن دە تىرشىلىكتە مىنا سەنەن كوردىم، قالقام! جەلتوقسان ناۋبەتى قازاقتىڭ نەبىر قاسقا ازاماتتارىن جازىقسىزدان-جازىقسىز سانسىراتىپ كەتتى. شاڭىراعى شايقالعاندار قانشاما... وسىنداي سىندارلى كەزەڭدە – كىمنىڭ كىم ەكەنى دە تانىلىپ قالادى. مەنىڭ قۇداي بەرگەن كەڭ قۇشاعىم تارىلىپ، قاققان قاناتىم تالعان ساتتە قانشاما ازاماتتار قولىن سوزدى. سونىڭ ءبىرى - ءوزىڭ ەدىڭ. سول ازاماتتىعىڭا وراي جانۇيامنىڭ باسىن قوسىپ، سولاردىڭ الدىندا ساعان اعالىق العىسىمدى ايتقالى، جەڭگەڭمەن كەلىسىپ، وتباسىنا ارنايى ءدام تاتۋعا شاقىرعانىم ەدى، - دەدى.

«ۇلىق بولساڭ – كىشىك بول» دەگەن قايران قازاعىم اي. «بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا» ومەكەڭنىڭ مىنا شاقىرىسىن ەندى ءتۇسىندىم...

...جەلتوقسان «وقيعاسىنا» ءبىز دە ارالاستىق. بۇكىل بولمىسى مەن جانى دا، قانى دا قازاقي مارقۇم ساعات اشىمباەۆ باستاعان قازاق تەلەديدارىنىڭ ءبىراز ۇلتجاندى ازاماتتارى « مەن، مەن» دەپ، ءتوسىن ۇرماي-اق، ءوز قاۋقار شاماسىنشا جەلتوقسان وقيعاسىندا ەل جاناشىرى بولا ءبىلدى. سوعان وراي جەلتوقسان ىزعارى تەلەجورنالشىلاردىڭ ءبىرازىنا - ءتان جاراسىن تۇسىرسە، ءبىرازىنا جان جاراسىن سالدى. ال، تاريحي وقيعا ءۇش كۇن بويى ءبىزدىڭ مەكەمە، رەسپۋبليكالىق تەلەديدار الدىندا، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوتتى. تەڭىزدەردەگى اساۋ تولقىنداردىڭ جاعاعا ۇرعانىنداي، سىرتتاعى حالىقتىق تولقىن ءبىزدىڭ كەڭسەمىزدىڭ ىشىنە، بولمەلەرگە ەنىپ كەتكەنىن كوزىمىز كوردى. كىشىگىرىم ۇلت ارالىق كيكىلجىڭ، ەكپىنى قاتتى جىگىتتەردىڭ قول جۇدىرىقتاسۋى  ءۇش قاباتتى مەكەنجايدىڭ ىشكى ومىرىندە دە كورىنىس تاپتى. ۇشقىننان جالىن العانداي ۇلتتىق نامىس، ىشكە تۇيىلگەن اشۋىمىز كوپ ايلارعا دەيىن باسىلمادى...

سول كەزدەردە قازتاگ-تىڭ «جولداسبەكوۆ پارتيا قاتارىنان نە ءۇشىن شىعارىلدى؟»- دەگەن اتىشۋلى ماقالاسىن، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، قازاقستانداعى بارلىق گازەتتەر كوشىرىپ باستى. تاعىلماعان ايىپ جوق. عۇلاما عالىم تاعدىرى تالكەككە ۇشىرادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا اكادەميكتى ورىنسىز كىنالاعان جوعارىدان جوسپارلاستىرىلعان جيىندار ءوتتى. وسى كەزدەرى وزىنەن بۇرىنعى نار قازاقتار ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، م.اۋەزوۆتەردىڭ كەشكەن ناۋبەت كۇندەرى ومەكەڭنىڭ دە باسىنا ءۇيىرىلدى. ورىنسىز قۋعىن-سۇرگىندى جۇرەگىمەن كوتەرىپ، ميىنا كۇش ءتۇسىپ جۇرگەن كەزدە مەن اعامىزدى بۇرىن-سوڭدى تانىماسام دا ۇيىنە تەلەفون شالىپ، تىكەلەي ەفيرگە حابارعا شاقىردىم. باۋىرى قايتىس بولىپ، كوتەرگەن قيىنشىلىعىنا قوسىمشا قايعى سالماعىن جاماپ جۇرگەن كەزى ەكەن. سول كەزدە قازاق تەلەديدارىنان «تىرشىلىك» اتتى تىكەلەي ەفير ارقىلى بەرىلەتىن حابارعا مەن جەتەكشىلىك ەتىپ، جۇرگىزۋشى ەدىم.

- قالقام، باسشىلارىڭنىڭ كەلىسىمىن الدىڭ با؟ سەن تۇگىلى ءدال قازىر ماعان ارا ءتۇسىپ جاناشىرلىق پىكىر ايتۋعا سول باستىقتارىڭنىڭ دا جۇرەكتەرى داۋالار ما ەكەن. تۇرىمتاي تۇسىمەن بولىپ جاتقان كەز عوي. بۇرىن-سوڭدى تانىمايتىن اعاڭ ماعان شارشاماي-اق، قويعانىڭ ءجون اۋ، - دەدى سابىرلى قالپى. نيەت ەتىپ، جوسپارلاپ قويعان سوڭ جانە وسى ءبىر تىلدەسۋدىڭ وزىنەن ازاماتتىڭ قال-اقۋالىن تەرەڭ ۇعىنعان مەن دە ءوز پىكىرىمنەن قايتپادىم.

- ستۋدياعا كەلۋگە كەلىسپەسەڭىز، ەرتەڭ تۇستە ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ماڭىنا كەلىڭىز. بار جوعى ءبىر ساعات ۋاقىتىڭىزدى بولەسىز. مەن سول جەردە ايتار اڭگىمەڭىزدى كينوعا ءتۇسىرىپ الامىن. قالعانى مەنىڭ تىرلىگىم.

اكادەميك كەلىسىمىن بەردى.

ەرتەڭىنە ومەكەڭنەن بۇرىن الدىمەن الماتى قالالىق پارتكوميسسياسىنىڭ توراعاسى اۋزىنان ءو.جولداسبەكوۆتى پارتيادان شىعارۋ تۋرالى پارتبيۋرو شەشىمى مەن بىرگە، ءوزىنىڭ ازاماتتىق پىكىرىن كينوتاسپاعا جازىپ الدىم. (فاميلياسىن ۇمىتتىم). ازامات ەكەن. ول كىسى پارتكوميسسيانىڭ قاتاڭ سوگىس بەرۋ تۋرالى شەشىمىن قاراعان، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ماسەلەنى ورىنسىز ۋشىقتىرىڭقىراپ جىبەرگەنىن جانە وتە قاتاڭ جازا قولدانعانىن جانى قىنجىلا ايتتى. جانعا مەدەۋ سول ءسوزدى بەينەتاسپاعا تۇسىردىك تە، ومەكەڭمەن كەلىسكەن ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى الاڭعا كەلدىك. سىرتتاي تانىعانىم بولماسا، ءو. جولداسبەكوۆ بۇرىن كەزدەسپەگەن ادامىم. ول كىسى دە ايتقان ۋاقىتىندا كەلدى. بايقاعانىم قانشاما قيىنشىلىقتى ارقالاپ جۇرسە دە، سابىرلى ادام عوي، جۇزىنەن شارشاعان بەلگىنى سەزدىرە قويمادى. امان-ساۋلىقتان سوڭ، بىردەن سۇراق جاۋابىمىزدى بەينەتاسپاعا جازۋدى باستادىم. ەركىن ساۋال، ناقتىلى جاۋاپ. ومەكەڭ اشىنىپ ايتتى، شىندىقتى ايتتى، قاتتى ايتتى. بار ماسەلەنى قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ز.كامەلەددينوۆ باستاعان توپ ناقاقتان-ناقاق ۇيىمداستىرىپ وتىرعانىن، بۇل كىسى باسقارعان قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە سەكسەننەن استام تەكسەرۋ جىبەرگەنىمەن ناقتىلى ەشتەڭە تاپپاعانىن، «تامىر-تانىستىق، ۇلتشىلدىق، جەرشىلدىك ماقساتتى باسشىلىققا الدى»، - دەپ قىپ-قىزىل جالا جابىلعانىن، ونى مويىندامايتىنىن جانە ەشكىم مويىنداتا المايتىنىن، قازمۇۋ-دىڭ ءوزى باسشىلىق ەتكەن ون التى جىل كولەمىندە وداقتىڭ ەڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن، سولاي بولا تۇرا پارتيادان ورىنسىز شىعارىلعاندىعىن جاسىرمادى. ءبارىن جازىپ، ءتۇسىرىپ الدىم. بولعان سوڭ كەشكى 23-تە تىكەلەي ەفيردەن بەرىلەتىنىن ەسكەرتتىم. اكادەميك اعامىز سەنەرىن دە سەنبەسىن دە بىلمەي وتكىر جانارىن وزىنە بەيتانىس ماعان تىك قاداپ، ءبىراز تۇردى. ءسويتتى دە;

- مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى وزگەرتپەي ەفيرگە جىبەرە الساڭ، وندا ناعىز باتىر بولعانىڭ. بىراق، زاكاش قازىرگى ورىنىندا وتىرعاندا، باسشىلارىڭ مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى جىبەرە قويار ما ەكەن، - دەدى ءالى دە سەنىڭكىرەمەگەنىن سەزدىرىپ. مەن بۇل حابارعا ءوزىم عانا جەتەكشىلىك ەتەتىنىمدى ايتتىم.

سودان مەن دە تاۋكەلگە بەل بۋدىم.

ستۋدياعا كەلىپ تۇسىرگەن پلەكامدى مونتاجدادىم دا، كەشكى ەفيرگە ازىرلەندىم. ءۇش-ءتورت سيۋجەتتەن تۇراتىن تىكەلەي ەفير ارقىلى وتەتىن «تىرشىلىك» تەلەجورنالىنان سول كۇنى اكادەميك ءو.جولداسبەكوۆتىڭ ەلدى ويعا جەتەلەر، ءوزى جايلى بارلىق شىندىقتىڭ بەتىن اشقان اڭگىمەسى بەرىلدى. تۇندە كىم نە دەي قويسىن، ونىڭ ۇستىنە تىكەلەي ەفير. ەرتەڭىنە ەرتەمەن جۇمىسقا كەلسەم، الدىمەن جەڭگەمىز مايا، سوڭىنان اعامىزدىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، ايالى انالىق-اعالىق الاقاندارىمەن ارقامنان قاققانداي راحمەتىن جاۋدىردى. مۇنداي راحمەتتى ءوزىم تانيتىن كازگۋ-ءدىڭ ءبىراز مۇعالىمدەرى دە جەتكىزدى. جەتكىزە وتىرىپ ءوزىمدى ساقتاندىرعاندار دا بولدى.

ارينە، بۇل حاباردان سوڭ، نە ورتالىق كوميتەتتەن، نە ءوز باستىعىم ع.شالاحمەتوۆتەن ءبىر تاياق جەيتىن شىعارمىن، جەگەندە دە وڭباي جەيتىن شىعارمىن دەگەن ۇرەي بولماي قالعان جوق. بىراق، اتالىنعان ورىن مەن باسشىلار وزدەرى كورمەي قالدى ما، نە جامانداپ جەتكىزگەن جان بولمادى ما، ولاردان ەش اڭگىمە قوزعالمادى. تەك، «ۇلتشىل» اتانىپ، ءوزى قىسىمدا جۇرسە دە، قازاقشا قوعامدىق ساياسي حابارلارعا ۇنەمى نازارىن سالىپ وتىراتىن س.اشىمباەۆ قانا «دۇرىس تىرلىك جاسادىڭ»، - دەگەن  ىزگى نيەتىن امانداسقانىمدا، قولىمدى قىسىپ قانا بىلدىرگەن بولدى. سونىڭ ءوزى الاڭداعان كوڭىلدىڭ ءبىرشاما بايىز تابۋىنا مەدەۋ بولدى.

وزىنە جابىلعان جالانىڭ بەتىن اشىپ كورسەتكەن وسى حاباردان سوڭ، ومەكەڭ ايعا جەتپەي قازمۇۋ سايلاۋ وكرۋگىنان دەپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ تىركەلىپ، سوڭىنان باسىم داۋىسپەن دەپۋتات بولىپ سايلاندى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ءاربىر سانالى ازاماتتىڭ ابرويى سانالار سۇيىكتى پارتبيلەتىن قايتا الدى...

ومەكەڭنىڭ جانۇياسى اراسىنا شاقىرىپ، ايتىپ وتىرعان راحمەتى وسى جاعداي ەدى. ماقتانعانىم ەمەس، بار شىندىق وسىلاي بولاتىن.

وتىرىس ۇستىندە اكادەميكتىڭ وتباسىمەن تەرەڭ تانىستىم. اسىرەسە، بەلگىلى عالىم مايا جەڭگەمىز سيرەك كەزدەسەتىن، ەسكى باسىلىم كىتاپتارىن ەرەكشە ىقىلاسپەن جينايتىندىعى تۋرالى اڭگىمەلەرى ەرەكشە ەستە قالىپتى. وتكەننىڭ ەلشىسىن بويتۇمارداي ىلتيپاتپەن جيناستىرىپتى. قازاقستاندا «روبوت اتاسى» اتانعان عالىم ومەكەڭ، سول وتىرىستا تاياۋ مەرزىمدە ينجەنەرلىك اكادەميا  اشىلعالى وتىرعانىن، ونىڭ پەرسپەكتيۆالىق باعدارلامالارىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ءبىز سول كۇننەن باستاپ اعايىندىلارداي بولىپ ارالاسىپ كەتتىك. ۇزاماي ايتىلعان شاڭىراق اشىلىپ، الەم نازارىن وزىنە اۋدارىپ، جۇمىس جاساي باستاعان ساتتە مەن قازاق تەلەديدارىنا، «ينجەنەرلىك اكادەميا» دەگەن جارتى ساعاتتىق تانىمدىق تەلەوچەرىك دايىندادىم. سول حاباردىڭ تۇپنۇسقاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ارحيۆىمدە ساقتاۋلى.

بۇل مەن ءۇشىن شەرحان اعامىز ايتقانداي «ناعىز اكادەميك» ءو. جولداسبەكوۆ تۋرالى ءوزىم جاساپ قالعان – ءتىرى تۇمار. مەن ءۇشىن ماقتانىش. ويتكەنى، قازاق حالقى تىرشىلىك جاساسا، ومىربەك جولداسبەكوۆ تە سونىمەن بىرگە ماڭگى جاسايتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

باقتىباي اينابەكوۆ.

ماقالا 1999 جىلى شىلدە ايىندا «زاڭ گازەتىندە»، سوڭىنان 2000 جىلى «شارتاراپ» باسپاسىنان شىققان «اكادەميك جولداسبەكوۆ» اتتى كوللەكتيۆتىك جيناقتا جارىق كوردى.

امانتاي ءبىرتانوۆ، الماتى قالالىق جەدەل جاردەم اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى:

         «مەن ومىربەكتەي قۇدامنىڭ بولعانىن ماقتانىش تۇتامىن»

- ابەكە، ءسىز ءوز دارەجەڭىزدە ەلگە جاساعان جاقسىلىعىڭىزبەن ەڭبەك ابرويىنا بولەنگەن بەلگىلى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرىسىز. وسىعان وراي باسىلىم بەتتەرىنەن ءسىز جايلى جازىلعان ماقالالار مەن ءوزىڭىز بەرگەن سۇحباتتارعا ازدى-كوپتى نازار سالىپ جۇرگەن جاعدايىم بار-دى. مەنىڭ بايقاعانىم ۇلت ابرويىن اسقاقتار قانداي ءبىر تىرلىك بولماسىن قالىس قالىپ جاتپايتىن سياقتىسىز. بۇل رەتتە، ەل ەسىندە قالعان ارۋاقتار ابرويىن كوتەرۋ مەن بابالار شەجىرەسىن زەردەلەۋدە جيناقتاعان ەڭبەكتەرىڭىزبەن دە تانىستىم. سوعان وراي بۇگىنگى سۇبحاتىمىزدىڭ ەرەكەشىلىگى - ءسىزدىڭ ءوز ۇلتىڭىزعا جاناشىرلىعىڭىز بەن ۇلتتىق داستۇرگە كوزقاراسىڭىزعا بايلانىستى بولعالى وتىر. ءسىزدىڭ تانىمىڭىزدا ۇلت دەگەنىمىز نە جانە ونىڭ ءداستۇر سالتى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟

- ايتىلار اڭگىمەمىز قاشان دا اكتۋالدىلىعىن جويا قويمايتىن تاقىرىپ ەكەن. مەنىڭشە، بۇل رەتتە ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ اعىمىنا ىلەسۋگە دە بولادى، سونىمەن بىرگە جەكە ءوز تانىمىڭدى ۇستانۋىڭا دا مۇمكىندىك مول. سوندىقتان، ۇلتقا دەگەن عۇلامالاردىڭ تۇجىرىمىنا ورتاقتاسپاي-اق، ءوزىم كورىپ جۇرگەن ۇلت باقىتى مەن ۇلت تراگەدياسى دەگەن قاراپايىم تۇجىرىمدى ءسوز وزەگى ەتە وتىرىپ، ۇلت تۋرالى، ۇلت قۇندىلىعى مەن ونىڭ ۇلىقتىعىن ءتۇسىندىرىپ كورەيىن.

قازىر الەمدە كۇرت دەگەن ۇلت بار. جالپى سانى ەلۋ ميلليوننىڭ ۇستىندە. جەر الەمدى جايلاپ جاتسا دا بايىز تابار وتانى جوق. مەملەكەتتىك شەكاراسى جوق. وتانى بولماعان سوڭ الەم مويىندار بايراعى مەن زاڭدى بەكىگەن ءانۇرانى دا جوق. قاراشى، قانداي ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرتپەس تراگەديا! ءدال وسى كۇندى ءوزىمىزدىڭ ۇيعىر حالقى دا كەشىپ وتىرعان جوق پا ...بۇل - ءوزىن بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ پەرزەنتىمىن دەپ سانايتىن ءاربىر ازاماتقا، جاراتقاننىڭ كورسەتىپ قويعان ساباعى ەمەس پە؟...

ءبىز قازاق باقىتتى حالىقپىز، باقىتتى ۇلتپىز. ءتىلىمىز بار، تۋىمىز بار، ءانۇرانىمىز بار، الەمدە كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىندى يەمدەنەتىن جەرىمىز بار. وسىنشا بايلىقتى بىزگە مۇراعا قالدىرعان اتا-بابالار رۋحى الدىندا ءبىز ماڭگى بورىشتار ۇرپاقپىز. قازىر وسى باقىتتى ۇعىنبايتىن ۇرپاقتار قالىپتاسىپ كەلەدى. «ۇلت بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە»، - دەگەن قاسيەتتى ءسوزدى دە اركىم ءار قالاي قابىلدايدى. ءبىز بالا كۇنىمىزدەن بەسىكتە جاتىپ-اق، انا الديىمەن بىرگە اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىنان شىققان باتىرلارىمىز بەن دانالارىمىزدىڭ ەرلىك جىرىن قۇلاعىمىزعا ءسىڭىرىپ وسكەن جانبىز. مۇنشالىقتى جەرىمىز سولاردىڭ بىزگە قالدىرعان مۇراسى. بويعا، قانعا سىڭگەن سول تاربيە ءبىزدى ۇلتشىل، رۋحشىل ەتىپ تاربيەلەدى. مەنىڭ ارۋاقتاردى ءتىرىلتىپ، ەلى ءۇشىن ەڭىرەپ وتكەن باتىر بابالاردىڭ، ابىز دانالاردىڭ شامام كەلگەنشە رۋحىن كوتەرىپ جۇرگەنىم، وتكەننىڭ شەجىرەسىن بۇگىنگە ناسيحاتتاپ جۇرگەنىم، سول تاربيەنىڭ جەمىسى. قازىرگى جاستارىمىزدا وسى تاربيە جەتىسپەي جاتىر. ءوزىمىزدىڭ باعا جەتپەس ءداستۇرلى ۇلتتىق قازىنامىزدى بويىمىزعا ءسىڭىرىپ الماي، باتىسشىل بولعىمىز كەلەدى. وزبەك اعايىنداردىڭ «ورىس بولام دەسەڭ الدىمەن قازاق بول»، - دەگەن مىسقىلىن، اششى دا بولسا قابىلداماسقا، شارا جوق...

وسى اۋرۋحاناعا بالاسىنىڭ باسىنا تونگەن سىرقاتىنا بايلانىستى قانشاما مەنمىن دەگەن ازاماتتار كەلەدى. كومەك سۇرايدى. نەسىن جاسىرامىز نەبىر كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ بالالارى بۇگىندە ەمگە كونە بەرمەيتىن دارەجەدەگى ناركومان. سول اتا-انالار بالاللارىنىڭ بويىنا مەڭدەي سىڭگەن سول سىرقاتتى، وزدەرىنەن كورمەي، وزگەنىڭ بالالارىنا جاپقىسى كەلەدى. وزىنىكى سۋدان تازا، سۇتتەن اق.  قانداي تراگەديا!..

تۋراسىن ايتىپ تۋعانىنا جاقپاي قالا بەرەتىن مەن بايعۇس سول اتا-انالارعا كەيدە بەتىنە باسا وتىرىپ، الدىمەن ءوز بالاسىنىڭ - ءوزىن عانا ەمەس، بۇگىنگى قوعامدى سىرقاتقا اينالدىرىپ وتىرعانىن، بۇگىنگى قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالار قوعامنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاۋىپ وتىرعانىن، ايتپاسقا لاجىم قالمايدى. ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ، ۇلتىمىزدىڭ كەلەشەگى جاستار ەكەنىن مويىنداساق - بالا تاربيەسىن بۇلايشا بەتىمەن جىبەرۋگە ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق.

ءبىزدىڭ ۇلت، عاسىرلار قالىپتاستىرعان ۇلت، ءداستۇرى بار ۇلت. قالىپتاسقان ۇلت پەن ونىڭ ءداستۇرىن كورمەۋ، سەزىنبەۋ، ۇلت تاعدىرىن تۇيىققا تىرەيدى. ونداي تاعدىردى باسىنان كەشىپ وتىرعان ۇلتتاردى كورىپ وتىرمىز عوي. ءبىزدىڭ ۇرپاق وسى تاريحتان ساباق السا، ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى باقىتى باياندى بولماق...

- ۇلت تۋرالى ۇعىمدى-اق، پىكىر ايتتىڭىز. سونى ايتا وتىرىپ اڭگىمەمىزدى وربىتۋدە ءداستۇر-سالتقا دا باسپالداق سالدىڭىز. ارينە، ايتار ادامعا ءداستۇر-سالت اۋقىمى مەن ارناسى كەڭ ۇعىم، ءبىز سونىڭ ءبىر تارماعى قۇدا-جەكجات، ولاردىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدا قالىپتاسقان ءوزارا قارىم-قاتىناسى تۋرالى پىكىر الىسساق؟

- قازاقتا ۇلتتى بىلگەن ادام، ونىڭ ءداستۇر-سالتىنىڭ ءبىر كوشەلى ارناسى قۇدا-جەكجات تۋرالى دا ءبىلۋى كەرەك شىعار، - دەپ وتىرعان شىعارسىڭ. شىندىعىندا وسى ءبىر ءداستۇر باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ حالىققا ەتەنە ءسىڭىپ، شەگەندەلگەن قاسيەت. قۇدا-جەكجات بولۋ دەگەن ءسوز - باۋىر اجىراماس ىنتىماققا ەنۋ دەگەن ءسوز. قازىر بىرەۋلەر رۋشىل، ءجۇزشىل بولىپ، تار ورىستىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ قالىپ جۇرگەن جاعدايلاردى بايقاپ ءجۇرمىز. قۇدا-جەكجات بولۋ دەگەن - وسى ءبىر جانعا جاقپاس جاراسىمسىز بولشەكتەنۋدى جوققا شىعاراتىن، كەرەك دەسەڭىز ءبىرتۇتاس قازاق ۇلتىن قالىپتاستىراتىن ۇلى كۇش. مەنىڭ قازىر ومىردەگى ەڭ قىمباتتى قازىنام – ءۇش ۇلىم بار. ءۇش ۇلىم ءۇش ءجۇزدىڭ قىزىن الىپ، ءورىسىمدى كەڭىتىپ، باۋىرماشىلدىق كوڭىلىمنىڭ كەرەگەسىن كەڭىتىپ وتىر. مەن سول ءۇش قۇدامنان قالاي الشاقتاي الامىن، قالاي بولىنە الامىن. ءدال قازىر ءبارىمىزدىڭ قۋانىشىمىز دا قايعىمىز دا ورتاق. ءار قازاق ءوسىپ ونۋدە - مەنىڭ وسى تاعدىرىمدى كەشىپ وتىر. دەمەك، وسىنداي تاريحتان كەلە جاتقان قۇدالىق - ىنتىماقتاستىق پەن باۋىرماشىلىق، بۇكىل قازاق ۇلتىنىڭ وسىنشالىقتى جەرگە، تاريحي مۇراعا ەگەلىك ەتۋىنە نەگىز بولعان. ال ءوز ارا قارىم-قاتىناسى ول ادامداردىڭ قادىر-قاسيەتتەرىنە بايلانىستى شارۋا...

- وسى جاۋابىڭىزبەن تاعى ءبىر سۇراقتىڭ ۇشىن شىعارىپ وتىرسىز. ءسىزدىڭ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، شەرحان اعامىزشا ايتساق «اكادەميكتەردىڭ ارىستانى» ومىربەك جولداسبەكوۆپەن قۇدا بولعانىڭىزدى بىلەمىز. وسى قۇدالىقتارىڭىز تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- قۇدانى قۇداي قوسادى دەمەي مە، ومەكەڭنىڭ كوزىمدى اشىپ كورگەن تۇڭعىش قۇدام ەكەنى راس. مەن ومىربەكتەي قۇدامنىڭ بولعاندىعىن ومىرىمدە ماقتانىش تۇتامىن. تىرشىلىگىمىزدە اعالى-ىنىدەي بولىپ كەتۋمەن بىرگە، ومەكەڭنىڭ كورەگەندىگى سول، مەنىڭ قۇدالىق جولىمدى ۇنەمى نازارىنان شىعارمايتىن. ۇيىندە بولسىن، دوستارىنىڭ اراسىندا بولسىن قۇداسىنا دەگەن قۇدالىق قۇرمەتىن اشىق كورسەتىپ وتىراتىن. جاراسىمدى كورىنىس ەمەس پە. سوندىقتان دا، بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ، العانىمنان الارىم كوپ وسىنداي ۇلىق ازاماتقا كەزىكتىرگەن جاراتۋشىما ءاردايىم شۇكىرشىلىك ايتاتىنمىن

- وسى اڭگىمەنى ودان ءارى تەرەڭدەتسەك. وسىدان بەس جىل بۇرىن ومەكەڭنىڭ 70 جىلدىعىنا بايلانىستى جارىق كورگەن «قايران، ومەكەڭ، مەن سونى ويلاپ وتىرمىن» اتتى ەستەلىگىڭىزدە ومەكەڭمەن كوپ سىرلاسقاندىعىڭىز تۋرالى جازىلعان ەدى. سول كوپ سىرلارىڭىزبەن ارادا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى عوي، ەندى بولىسۋگە بولماس پا؟

- ومەكەڭ قانداي ءبىر وتىرىستىڭ بولماسىن گۇلى ەدى. بار ادامنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ الاتىن. ول كىسى وتىرعان جەردە بىرگە بولۋ ادامدى رۋحاني جاعىنان بايىتاتىن. كوپ بىلەتىن، بويىڭا مول جىگەر بەرەتىن...

قازىر ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ بويىنا ءبىر سىرقات جابىسىپ ءجۇر. وتىرعان جەرىندە قاسىندا جوق باستىقتاردى جامانداعاندا ويلانىپ-اق، قالاسىڭ، ال سول ادام ءوزى جامانداعان ادامىنىڭ قاسىنا بارعاندا، باسقا ءبىر جاعىمپاز قىرىمەن كورگەندە توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جاعاڭدى ۇستايسىڭ. مۇنداي قۇبىلمالى سىرقاتقا ۇشىراعان ازاماتتار وت باسىنا دا وتانعا دا وپا بەرمەيدى. ومەكەڭ وتىرىستاردا وسىندايلاردىڭ جولىن كەسىپ وتىراتىن.   سۇراپ قالدىڭ عوي، ماقۇل-اق، ءبىر اشىلعانداعى سىرىن ايتىپ بەرەيىن.

ومەكەڭدى زور ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى ءۇشىن ديمەكەڭ وتە جاقسى كورەتىن. ۇلكەن كىسىنىڭ ول ىقىلاسىن ۇكىمەت اپاراتىنداعى باسقا قىزمەتكەرلەر دە جاقسى بىلەتىن. وسى ىقىلاستى دا ومەكەڭ قارا باسىنا ەمەس، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراسىمدى پايدالانا ءبىلىپتى. وسى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قالاشىعى قۇرىلىسى باستالعان جىلدارى، ومەكەڭ جىلىنا ءبىر ەكى رەت ديمەكەڭنىڭ قابىلداۋىنا جازىلاتىن كورىنەدى. قابىلداۋىنا بارعاندا شارۋاسىن سۇراسا: «ەشبىر شارۋام جوق، قول الىسىپ امان ساۋلىعىڭىزدى ءبىلىپ شىققىم كەلگەنى عوي. تاپسىرعان تاپسىرماڭىز، قۇرىلىس جۇمىسى ءوز دارەجەسىندە ءجۇرىپ جاتىر. ۋاقىتىڭىز بولسا كورە كەتسەڭىز تىپتەن دۇرىس بولار ەدى»، - دەيتىن سىڭايلى. ۇلكەن كىسى ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قۇرىلىسقا ۋاقىت تاۋىپ سوعاتىندىعىن ايتاتىن كورىنەدى. سودان شىعا ومەكەڭ وبكوم مەن گوركومنىڭ حاتشىلارىنا حابارلاسىپ، ديمەكەڭنىڭ قۇرىلىس باسىنا كەلگەلى جاتقانىن جەتكىزەتىن كورىنەدى. ول كەزدە ءبىرىنشى باسشىنىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن كەز عوي. ۇلكەن كىسىنىڭ كەلەتىنىن ەستىگەن باسشىلار الدىن الا، كۇن-ءتۇن دەمەي ومەكەڭمەن بىرگە جاڭا قۇرىلىستىڭ ماڭىندا بولاتىن كورىنەدى. مىنا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ العاشقى كەزەڭى ومەكەڭنىڭ وسىنداي قيمىلىنىڭ ارقاسىندا جەدەل پايدالانۋعا بەرىلىپ قالدى. بۇل قۇرىلىس قازىر ومەكەڭنىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولىپ تۇرعان جوق پا.  ۇستازى اكادەميك ارتوبولەۆسكيدىڭ ومەكەڭە دەگەن قۇرمەتىن كورگەن اسانباي اسقاروۆ اعامىز دا ومەكەڭە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن، ءار قيمىلىن ماقتانىش تۇتاتىن.

- جاراسىمدى جاۋاپ بولدى، ەندى قۇداڭىزدىڭ ومىرىندەگى دوستارىنىڭ ساتقىندىعى تۋرالى وزىڭىزگە  نە ءتۇيدىڭىز؟

- ومەكەڭ ازاماتتاردىڭ پاندەشىلىگىن قۇداي بەرگەن مول پاراساتىمەن جەڭە بىلگەن ازامات. ول قۋعىنعا ۇشىراعان تۇستا 84 رەت تەكسەرۋ بولعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. وسى تەكسەرۋ بارىسىندا كەزىندە كەيبىر ازاماتتار تاراپىنان ادام ايتسا نانعىسىز مادەنيەتسىزدىكتەر مەن وعاش قىلىقتار دا ورىن الدى. «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى» دەي مە؟...  قازاق دەسەك وزىمىزگە تيەدى، جەمە-جەمگە كەلگەندە، سول ءبىر ورىنسىزداۋ اسىرا سىلتەۋ كەزىندە ومەكەڭدى قازاق عالىمدارىنان بۇرىن، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ قاراماعىندا ىستەگەن جانە كورشى ەلدەردەگى ەۆرەيلەر مەن ورىس عالىمدارى قورعاپ قالدى دەسەم كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با.

ومەكەڭنىڭ ازاماتتىعى سول، وسى ماسەلەنى ءسوز ەتكەندە: «ە-ە، باۋىرىم-اي، جاقسىلىققا جاماندىق - ءار ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا  جاقسىلىق نار ادامنىڭ ءىسى»، - دەگەندى بىلمەۋشى مە ەدىڭ دەيتىن. سوندىقتان دۇشپاندىق جاساعانداردىڭ دۇشپاندىعىن اتىن اتاپ، ءتۇرىن تۇستەمەي-اق، ءوز ارلارىنا سالايىق. دەگەنمەن، مۇنداي  قۋعىن-سۇرگىننىڭ الەگى ادام جۇرەگىنە سالماق سالماي كەپەيدى. ونى ادام جانىنىڭ جاناشىرى - دارىگەرلەر، سىزدەردەن كورى، بىزدەر جاقسىراق بىلەمىز. بار اۋىرتپالىقتى قاشان دا مي مەن جۇرەك كوتەرەدى. ومەكەڭنىڭ كەيىن ەمدەۋگە بوي بەرمەگەن سىرقاتى دا وسىدان بولدى...

-  ادال دوستىق ومىردە دە، قىزمەتتە دە كوپ نارسەگە دانەكەر بولادى. ءوز ادامگەرشىلىگىڭىزبەن دە قاجەتتى ورتاڭىزدى ويىپ الىپ جۇرگەن بەدەلدى ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىز عوي. دەگەنمەن،  ومەكەڭنىڭ تانىستىرۋىمەن تاپقان ورتاڭىز تۋرالى نە ايتاسىز؟

- ومەكەڭ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەنى پرەزيدەنتتەن باستاپ، كوپ زيالى ازاماتتارمەن تانىستىردى. كوبىمەن جولداس بولدىم. كوبىمەن وسى كۇنگە دەيىن داستارحانداس بولىپ ءجۇرمىن. بۇل ورايدا ەلى ماقتان تۇتاتىن قازاقتىڭ تالاي قايراتكەرلەرىنىڭ اتىن اتاۋعا بولادى. ومەكەڭ تانىستىرعان ورتاعا دا، ءوز ورتاما دا ريزالىقتان باسقا ايتارىم جوق. جالپى مەن ءوز ومىرىمە كوڭىلىم توق اداممىن.

- ومەكەڭ كولبيننىڭ كەزىندە ۇلتشىلدىعى ءۇشىن تاياق جەدى. اراعا ۋاقىت سالىندى عوي، وسى پىكىرگە بۇگىنگى كوزقاراسىڭىزدى بىلۋگە بولا ما؟

- دۇرىس ايتىپ وتىرسىز، اسىل ازامات ۇلتشىلدىعى ءۇشىن تاياق جەدى. سونى كەزىندە ايتاتىن ازاماتتار از بولدى.  ءوز ۇلتىن، ءوز حالقىن سۇيمەگەن ادامنان ەشتەڭە كۇتۋگە دە بولمايدى عوي. ومەكەڭدى ءوز قانىندا بار قاسيەتىنەن قالاي ايىرۋعا بولادى. ول كىسى ۇلتتىق سانا مەن سەزىم تۋرالى تايسالماي ايتىپ، ونىمەن ساناسىپ، قاستەرلەۋ كەرەكتىگىن ۇنەمى العا تارتىپ وتىراتىن ناعىز پاتريوت بولاتىن. عابەڭنىڭ ايتقانى دۇرىس، ۇلتشىلدان ەمەس، ۇلتتىق نامىسى جوقتان ساقتانعان ءجون. مۇنىمەن قابات، ومەكەڭ كوپ ازاماتتان جەرشىلدىگىمەن ەمەس ورشىلدىگىمەن دارالاناتىن

- ومەكەڭ ۇلت ءتىلىنىڭ، ستۋدەنتتەرگە ۇلتتىق تىلدە ءبىلىم بەرۋدىڭ جاناشىرى بولعان دەگەن  پىكىرگە بايلانىستى ايتارىڭىز؟

- قازىر اۋىزەكى اڭگىمەدە ءتىل جاناشىرلارى كوپ. ءتىپتى، جازۋشىلارىڭىزدىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ قازاق تىلىندە جازعان كىتابىنىڭ بەتىن اشىپ كورمەگەن بالالارىن كورمەي، وزگەگە اقىل ايتاتىن نەبىر «شەشەندەردى» كورىپ ءجۇرمىز. مەنىڭ ومەكەڭە بايلانىستى ايتارىم، ونىڭ ۇلكەن تالانتىنىڭ تاعى ءبىر قىرى، ول عىلىمنىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋىن الدىمەن ويلادى. ول ماشيناتانۋ جونىندەگى تۇڭعىش تەرمينولوگيانى جاسادى. جوعارى وقۋ ورىندارى ءۇشىن قازاق تىلىندە وسى سالا بويىنشا تۇڭعىش وقۋلىق جازىپ، سول زاماننىڭ وزىندە انا ءتىلىنىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالدى. كەزىندە ونىڭ وسىنداي تىرشىلىگىنە تارازىلاپ باعا بەرگەن ءبىر باسىلىم، ونىڭ ۇلتتىق قاسيەتى جالپى مۇسىلماندىق نامىسقا ۇلاسىپ، كەيىنگى جىلدارى ول يسلام ەلدەرى عالىم ينجەنەرلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ۇلكەن ءىس باستادى دەپ ونىڭ يسلام ەلدەرى ينجەنەرلىك اكادەميالار فەدەراتسياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعانداعى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا دا باعا بەرگەنىن كورگەنمىن. شىندىعىندا دا ومەكەڭنىڭ ۇلتشىلدىعى مەن دىنگە دەگەن قۇرمەتى جاراسىمدى بولاتىن. ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك ينجەنەرلىك اكادەميالارىنىڭ فورۋمىن قازاقستان سيقتى مۇسىلمان ەلىنىڭ اسەم استاناسى  الماتىدا وتكىزۋگە قانشالىقتى كۇش سالعانىن بىلەتىن يسلام ەلدەرىنەن كەلگەن عالىمدار، سول فورۋمعا قاتىسا الماي توسەك تارتىپ جاتقاندا، پرەزيديۋم تريبۋناسىنا شىعىپ اللادان: «كيەلى دە، اقجارقىن دوسىمىزبەن جۇزدەستىرە گور، عۇمىرىن ۇزاق ەتە كور!»، - دەپ اللادان تىلەگەندە بارلىق عالىمدار سول تىلەكتىڭ شىلاۋىندا كەتتى...

- قۇرمەتىڭىزدىڭ جوعارى ەكەنىن ءبىلدىردىڭىز، ەندى ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزداعى رۋحاني ۇقساستىقتى بىلۋگە بولا ما؟

- بولمىسىمىزدا شىنىندا دا ۇقساستىق كوپ بولاتىن. ول كىسىنىڭ دۇشپانىنان دوسى كوپ بولاتىن. سول كوپ دوستى ءوز ەڭبەگىمەن، ادالدىعىمەن، ازاماتتىعىمەن ارتتىراتىن. اتاق تا ابروي دا وسى قاسيەتتەرىمەن قوسا كەلىپ جاتاتىن. مەن دە وسى ءبىر جاراسىمدى قاسيەتتى وزىمە بولمىسىمنان ءسىڭىرىپ كەلە جاتقان اداممىن. بۇعان ومەكەڭنەن ۇيرەنگەنىمدى قوسىڭىز... مەن ءوزىم تۋىپ وسكەن تالاس اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتىمىن. قاي جىلى وبلىس اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆ دەگەن باۋىرىمىز حابارلاسىپ ماعان جامبىل وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى دەگەن اتاق بەرىلگەلى جاتقانىن حابارلادى. شىنىمدى ايتايىن، مەن العاشىندا باس تارتتىم. ءوزىم الماتى قالاسىندا جۇمىس ىستەيمىن. سوندا ول كىسىنىڭ ايتقان ءۋاجى، «مەن وسى وبلىستىڭ بارلىق اۋداندارىن ارالاپ جۇرەمىن. ەلدىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەمىن، سوندا كوپشىلىك ازاماتتار الماتىداعى سەنىڭ اۋرۋحاناڭا بارىپ، سىرقاتتارىنا شيپا تاۋىپ قايتقاندارىن ايتىپ، العىستارىن ايتىپ جاتقانىن ەستىدىم. سوندا بۇل اتاقتى، ەلدەن تىس جۇرسە دە جەرلەستەرىنىڭ العىسىنا بولەنىپ جۇرگەن سىزدەر الماعاندا، كىم الۋى ءتيىس؟!»، -دەدى. جاقسىلىق ارتىڭنان ىزدەپ جۇرسە، وعان شۇكىرشىلىك جاساۋ كەرەك قوي...

- ەندى ءوز قىزمەتىڭىگە ورالساق – قالالىق جەدەل جاردەم اۋىرۋحاناسىنىڭ بۇگىنگى تىنىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇگىنگى قىزمەتى بۇدان بەس-التى جىلعى جاعدايدان كوپ ىلگەرىلەپ وتىر. اۋرۋحانامىز  رەسپۋبليكالىق مەديتسينالىق عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن تىعىز بايلانىستا. اۋرۋحانا جانىنان مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كافەدرالارى اشىلعان. دارىگەرلىك ەمدەۋ تاجريبەسى مەن عىلىم اراسىندا بولۋعا ءتيىستى بىرلىك پەن ساباقتاستىققا قول جەتكىزىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىندەگى الەمدىك وزىق تاجىريبەنى، ينوۆاتسيالىق جەتىستىكتەردى يگەرىپ، ءىس جۇزىندە پايدالانۋعا ايىرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. ەۆروپا مەن امەريكانىڭ، ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن ءىرى مەديتسينالىق ورتالىقتارىمەن ءوزارا تاجىريبە الماسۋ، بىلىكتىلىك جەتىلدىرۋ جونىندەگى كەلىسىم شارتتار جاسالىپ، سولاردىڭ ناتيجيەسىندە اۋرۋحانانىڭ ەمدەۋ قىزمەتى الەمدىك وزىق تاجىريبەلەرمەن بايىتىلىپ وتىر، ساپا جاعىنان دا جاڭا دەڭگەيلەرگە كوتەرىلىپ وتىرمىز اۋرۋحانادا 1000-عا جۋىق ادام قىزيەت ەتىپ جىلىنا 25 مىڭ ادامعا دەيىن ەمدەلۋدە.

- بۇل ءوز كوللەكتيۆىڭىز جايلى پىكىرىڭىز. ءسىز حالىق قالاۋلىسى - قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتىسىز. ءبىر قالادا تۇرعان سوڭ  الماتى قالاسىنىڭ ساۋلىعى تۋرالى دا سۇراساق ارتىق بولماس. وسى سالاعا جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنىڭ قامقورلىعى ءسىزدى قاناعاتتاندىرادى ما؟

- قالاداعى ەكى ميلليون ادامنىڭ ساۋلىعىنا جاۋاپ بەرۋ – وڭاي شارۋا ەمەس. الماتىدا 74 مەملەكەتتىك مەديتسينالىق مەكەمە بار. بۇدان بولەك 15 رەسپۋبليكالىق، جەتى ءجۇز مەملەكەتتىك ەمەس مەديتسينالىق مەكەمەلەر جۇمىس جاسايدى. وسىلاردىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ كەرەك بولاتىن. بۇل ماسەلە الماتىعا يمانعالي تاسماعانبەتوۆتىڭ اكىم بولىپ كەلۋىمەن مىقتاپ قولعا الىنعان سياقتى. دەنساۋلىق دەپورتامەنتىنىڭ ديرەكتورى اۋىستىرىلدى. سوعان وراي سالالىق توپتاسۋلار قولعا الىنۋدا. قازىر قالاعا  بۇرىن-سوڭدى بولماعان الەمدىك جاڭا مەديتسينالىق تەحنيكالار كەلىپ، وندىرىسكە ەنە باستادى. بيلىك ورىندارىنىڭ ناقتىلى قامقورلىعى دەگەن وسى بولسا كەرەك.

- جەدەل جاردەم اۋرۋحاناسى بولعان سوڭ ءومىر مەن ءولىمنىڭ ءجيى بەتتەسەر جەرى عوي، دونورلار ماسەلەسىنە بايلانىستى نە ايتاسىز؟

- دونورلار تۋرالى ايتقاندا ەكى ءبولىپ ايتۋ كەرەك. ءبىرىنشى، قان بەرۋشى دونارلار. قاي ءبىر اۋرۋحاناعا بولماسىن، قايىرىمدى ازاماتتاردىڭ قانى اۋاداي قاجەت. اسىرەسە، جەدەل جاردەمدى قاجەت ەتەتىن ءبىزدىڭ اۋرۋحانا ءۇشىن. كۇندەلىكتى قانشاما ادامدارعا جەدەل وپەراتسيالار جاسالادى. قان كوپ كەتكەن ادامدارعا الدىمەن قان قاجەت. سول بەرىلگەن قانمەن ادام جانى اراشالانىپ جاتادى. بۇل ەلەنە بەرمەيتىن ەرلىك ەمەس پە! سولاي بولا تۇرا وسى قانىن بەرگەن ادامدارعا سوڭعى جىلدارى مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ جوعالىپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. بۇل ماسەلە قازىر قولعا الىنىپ جاتىر. ۇكىمەت تاراپىنان زاڭ جوباسى دا ازىرلەنىپ جاتىر دەگەندى ەستيمىز. ءبىر جۇيەگە تۇسەر. ەكىنشى، دونورلىق ماسەلە، ادام مۇشەلەرىن كادەگە اسىرۋ. بۇل الەمدە بار تاجىريبە بولعانىمەن، كۇردەلى ماسەلە. ءبىر ادامنىڭ جارامدى مۇشەسىن ەكىنشى ءبىر ادامعا اۋىستىرىپ سالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ول ادامداردىڭ تۋعان-تۋىستارىنىڭ كەلىسىمى قاجەت. ەكىنشىدەن بۇل ماسەلەمەن ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرۋگە بولمايدى. بۇرىن دارىگەرلەر گيپوكراتتىڭ الدىندا بەرگەن انتىنا ادال بولاتىن. قازىر... مۇنىمەن اينالىساتىن دارىگەرلەر اردان تۋعان ازاماتتار بولۋى ءتيىس...

- جالپى ۇكىمەت ورىندارىنىڭ دارىگەر كادرلارىنا جاساپ وتىرعان قامقورلىعىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- بۇعان ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى. ءبىز وتپەلى قوعامدا تۇرعان جاس مەملەكەتپىز. جەتكەننەن گورى جەتەمىز دەگەن ءۇمىتىمىز مول ەلمىز. جالپى دۇنيەجۇزىندە دارىگەر ماماندىعى بارلار ەڭ باي ادامدار سانالادى. شەت ەلدەردە سولاي. بىزدەردە سوڭعى ۋاقىتتارى ۇكىمەت تاراپىنان دارىگەرلەردىڭ جالاقىسىن قانشاما ارتتىرعانمەن، ونداي بايلىققا جاقىن ارادا كەنەلە قويۋ، ءدال قازىر مۇمكىن بولا قويماس. شەتەلدىكتەردىڭ باي بولاتىنى دارىگەرلەردىڭ جۇمىسى اقشامەن باعالانادى. اۋرۋحاناعا تۇسسەڭ الدىمەن ەسەپ شوتىڭدا ەمدەلۋگە قاجەتتى قارجىڭنىڭ بار-جوعىن سۇرايدى. اقشاڭ بولسا ەمدەلەسىڭ، اقشاڭ بولماسا بىتكەنىڭ... بىزدە ەڭ الدىمەن ادام جانىنا جاناشىرلىق تۇرسا، ولاردا اقشا تۇرادى...

- اڭگىمە، ۇلت جانە ونىڭ ءداستۇرى تۋرالى بولعانمەن، سونى اشىپ كورسەتۋدە، نەگىزىننەن عۇلاما عالىم، ءسىزدىڭ قۇداي قوسقان قۇداڭىز ومەكەڭنىڭ تىرشىلىگىنە ويىستى عوي. سول ارناعا ءبىز دە قايتا ويىسساق. ومەكەڭنىڭ سوڭعى اڭگىمەسى، سوڭعى اماناتى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز.

- جارىق دۇنيەگە تىرشىلىككە كەلگەن ادام، ودان وڭايلىقپەن كۇدەر ۇزگىسى كەلمەيدى. ومەكەڭدى اۋرۋحاناعا 1998 جىلى 23 تامىزدا ءوز قولىممەن اكەلىپ جاتقىزىپ، 1999 جىلى  23 شىلدەدە جۇما كۇنى ءوز قولىممەن جانسىز قۇر دەنەسىن الىپ شىقتىم. ومەكەڭ قاتتى سىرقاتتانىپ جاتقانىنا قاراماستان كەنجەسى گاۋھار مەن ءبىزدىڭ ەرجاننان دۇنيەگە كەشتەۋ  كەلگەن نەمەرەسى ادىلەتتىڭ اتىن قويىپ، يىسكەپ كەتۋ ءۇشىن، قينالعانىنا قاراماي، ۇلى سكەندىربەكتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى. مۇندا دا ۇلكەن تاربيەلىك ءمان بار. «جاسىم ۇلكەن، ونىڭ ۇستىنە اۋىرىپ جاتىرمىن، سابيلەرىڭدى مەنىڭ الدىما الىپ كەلىڭدەر»، - دەسە، امال جوق الىپ بارامىز عوي. ول كىسى ولاي جاسامادى. «ۇلدان تۋعان ۇرپاق، قىزدان تۋعان جيەن، ول ەرتەڭگى سەنىڭ ۇرپاعىڭ، سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ جالعاسى»، - دەپ بىزدىكىنە كەلىپ، قۇتتى بولسىن ايتۋمەن شەكتەلدى. بۇل ءيسى قازاق ازاماتتارىنا ساباق بولار كورىنىس. مەنىڭ بىلەتىنىم ومەكەڭنىڭ ءوز تۋعان نەمەرەسى ارىستان ءبىلىم قۋىپ، شەت ەلدە اتاسىنىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ ءجۇر.

- ومەكەڭ تۋرالى ايتقان سوڭ، ونىڭ  «مەنىڭ مەن بولىپ جۇرگەنىمنىڭ 90 پايىزى ايەلىمنىڭ ارقاسى. ارينە، قالجىڭ عوي. دەگەنمەن، ونىڭ بۇدان كەمگە كەلىسپەيتىنىن تاعى دا بىلەمىن»، - دەپ، ءوزى تىرىسىندە مارتەبەسىن كوتەرىپ كەتكەن ايەلى، تىرىسىندە الەم ادەبيەتى جانە جۋرناليستيكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك مايا مۇحامەد-اليقىزى باعىزباەۆا تۋرالى ەسكە الماي كەتسەك ۇلكەن ابەستىك بولار.

- ومەكەڭ ءوز تىرشىلىگىندە مەنىڭ جالتاقتاماي تۋرا ايتاتىن ءور مىنەزىمدى دۇرىس كورۋشى ەدى. سول مىنەزىممەن كورىنگەنىم ءجون شىعار. ومەكەڭنىڭ بۇل ءسوزىن ايەلىنە بەرگەن باعاسى دەپ ەمەس، ايەلگە دەگەن ەرەكشە ازاماتتىق قامقورلىعى دەپ قاراعان ماقۇل. قازاقتا «ايەل ەردىڭ تۇسىندا» دەگەن ماقال بار. جاقسى ەركەككە تاپ بولعان ايەل جاراتۋشىسىنا مىڭ قايتارا شۇكىرشىلىك ايتۋ كەرەك. مايا قۇداعيىمىزدىڭ ءوزى دە كوزى تىرىسىندە اعىنان جارىلىپ: «ول ماعان ادال جار، بالالارىنا قامقور اكە بولىپ قانا قويعان جوق، ۇلكەن سۇيەنىشىمىز بەن تىرەگىمىز، ارقا تۇتار اسقار تاۋىمىز بولدى»، - دەپ ايتۋمەن ءوتتى. ومەكەڭ ماياعا دەگەن قامقورلىقتى، ۇيلەنبەي تۇرىپ، ءوزى ستۋدەنت كەزىندە، لەنينگرادتا وقىپ جاتقان جەرىنەن ماسكەۋگە اۋىستىرىپ الىپ جاساعان ازامات. جالپى، ءوزى جاقسى ازاماتتىڭ شاپاعاتىمەن وتباسى عانا ەمەس، ءبىر قاۋىم جورا جولداستارى دا تىرشىلىگىندە جاقسى اتى قالۋى مۇمكىن...

- ومەكەڭنىڭ باسقا قايراتكەرلىك جۇمىستارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قوس قاراشىعىنداي قالعىپ كەتپەي جەر الەمگە نازار سالىپ تۇرعان، ءوز قولىمەن قۇرىلىسىن  كوتەرىپ، حالىق يگىلىگىنە پايدالانۋعا بەرىپ كەتكەن ەكى شاڭىراق، قازاقتىڭ ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن ينجينەرلىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ ومەكەڭتانۋعا بايلانىستى بۇگىنگى تىرلىگىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- نەگە تولماسىن، ءال فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىمىز كوپ جىلداردان بەرى  توقتاپ قالعان ومەكەڭنىڭ ءوزى باستاپ كەتكەنمەن، اياقتالماي قالعان ارمانى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعى قۇرىلىسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى قايتا باستاۋ الدى. ۋنيۆەرسيتەت  رەكتورى تولەگەن قوجامقۇلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت ەلىمىزدەگى باستى عىلىمي ورتالىققا اينالىپ وتىر. عالىم بولعان سوڭ حابارىمىز بار - دۇنيەجۇزىندە ەلۋ مىڭ ۋنيۆەرسيتەت بار ەكەن. سونىڭ ەڭ ۇلكەن بەس ءجۇزىنىڭ باسىن قوساتىن ۇلى حارتياعا ورتا ازيا مەن قازاقستاننان ءبىرىنشى بولىپ وسى ۋنيۆەرسيتەت ەنىپ وتىر. ماقتانىش ەمەس پە! ۇجىم ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا باتىل قادامدار جاساپ وتىر. ءوزى تاربيەلەپ، ۇلكەن ارەناعا شىعارىپ كەتكەن، بۇگىندە ۇلكەن ساياسي جىنە قوعام قايراتكەرى باقىتجان جۇماعۇلوۆ جەتەكشىلىك ەتەتىن ينجەنەرلىك اكادەميا تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. ومەكەڭنىڭ ومىردەن وتۋىمەن بۇل شاڭىراق تا ءوز تىرشىلىگىن توقتاتقان جوق. بۇل ۇجىم دا ەل الدىندا عانا ەمەس، الەمدىك ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ ومەكەڭ ماقسات ەتكەن تىرشىلىكتى ودان ءارى باياندى ەتۋدە. مەن باقىتجاننىڭ ءاربىر تىرلىگى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنەن ومەكەڭنىڭ بارلىق قابىلەتىن مەڭگەرىپ العاندىعىن كورەمىن. ۇستازىنىڭ ونەگەلى تىرلىگىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن ازاماتتان كوپ نارسەنى كۇتۋگە بولادى. باقىتجان ومەكەڭنىڭ 75 جىلدىعىنا ەستەلىكتەر جيناعىن شىعارعالى وتىر.

- ەكى شاڭىراقتىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ىسىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىزگە مەنىڭ دە كوڭىلىم تولىپ وتىر. بىراق كوڭىلگە كەلگەن ءبىر نارسەنى ايتپاي قالۋعا تاعى دا ىلاجىم جوق. ومەكەڭنىڭ مۇردەسىن شىعارىپ سالۋ ءراسىمى كەزىندە، قارالى توپ، ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ ماڭىنا ءبىر مينۋت ايالدادى. سول ايالداۋ ءبىر نارسەنى  ءبىزدىڭ ەسىمىزگە اماناتتاعانداي بولىپ ەدى. ول امانات ءوزى كوتەرگەن وسى ءبىر قارا شاڭىراققا ومەكەڭنىڭ ەسىمىن بەرۋ بولاتىن. سول ماسەلەگە باس كوز بولار ادامنىڭ ءالى كۇنى تابىلماي وتىرۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى.

- بۇل ەندى ۇكىمەتتىڭ قالا بەردى، باقىتجان باستاعان شاكىرتتەرىنىڭ قولعا الار تىرلىگى عوي. قازاق جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى دەمەي مە. مەنىڭ بىلەتىنىم ومەكەڭ ارتىنا قالدىرعان ىزمەن ماڭگىلىك ومىرگە يە بولعان ءبىرتۋار قازاق ازاماتى. سەنىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان ۇسىنىسىڭ ەرتەلى كەش ءوز شەشىمىن تابۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. مۇنداي اتاقتى  كوللەكتيۆ تە، ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ اكادەميكتەرى دە ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتەدى دەپ ويلايمىن.

- ومەكەڭ جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قۇربانى بولعان قايراتكەر عوي. بيىل وسى وقيعانىڭ 20 جىلدىعى. جيىرما جىلدىقتا جەلتوقساننىڭ قازاق تاريحىنداعى ورىنى مەن بىرگە جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ زاردابىن شەككەندەرگە دە ءتيىستى باعا بەرىلەدى دەگەن ءۇمىت بار. وسى رەتتە كەزىندە “حالىق قاھارمانى» قاسىم قايسەنوۆ باستاعان ءبىر توپ زيالى قاۋىمنىڭ ەلباسىنا ومىربەك جولداسبەكوۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى جازىلعان حاتىن قايتا جاڭعىرتۋعا بولماس پا؟

- جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ جيىرما جىلدىعىنان قازاقتىڭ دا، تاريحتىڭ دا ءۇمىتى كوپ بولىپ وتىر عوي. بىراق، ون توعىز جىل ءوز جاۋابىن بەرمەگەن بەدەۋ كورىنىس تاعى دا كەيىنگە سىرعىتپاسا. بۇل وقيعاعا بايلانىستى ۇكىمەت قانا ەمەس تاريحشىلارىمىز دا ماردىمدى شارالارعا بارا الماي ءجۇر عوي. ال ەندى ومەكەڭە ءۇشىن ءوزى ومىردەن وتكەن سوڭ، كوزى تىرىسىندە ۇسىنىلعان اتاقتى قايتا قولعا الۋ بۇل دا ءبىر ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن شارا سياقتى. مەنىمشە، ءوز كەزىنىڭ الەم مويىنداعان عۇلاما عالىمى بولعان، باتىر، ءىرى قوعام قايراتكەرى ومىربەك ارسىلانۇلىنا شىنىمەن-اق، كەش تە بولسا «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلىپ جاتسا، ەلدىڭ ەرىنە دەگەن زور قۇرمەتى بولار ەدى.

باقتىباي اينابەكوۆ

سۇحبات 2006 جىلى  «زاڭ گازەتى» مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كوردى...

Abai.kz